ա.
Ցայս
վայր
առաջի
եդաք
ըստ
աւանդելոյ
ժամանակակից
մատենագրացն
հռովմայեցւոց`
զանցս,
որք
անցին
յաշխարհ
Վերին
Հայաստանեայց
՚ի
կենդանութեան
Սանատրկոյ
մեծի
արքային
հայոց,
որ
նստէր
՚ի
Մծբին
՚ի
հարազատ
աթոռ
Արշակունի
թագաւորաց
մերոց.
այսուհետեւ
առաջի
կայ
մեզ
պատմել
զթագաւորելոյ
յաջորդաց
նորին
Սանատրկոյ,
խօսեցեալ
նախ
զմահուանէ
նորա:
Արդ`
սա
ինքն
Սանատրուկ
յետ
վարելոյ
զկեանս
իւր
՚ի
յանդորրու
եւ
՚ի
զբօսանս,
եւ
յետ
տիրելոյ
ընդ
ամենայն`
ամս
երեսնեւչորս.
դ.
ամ
ընդ
Անանէի
որդւոյ
Աբգարու,
եւ
լ.
ամ
առանձինն,
՚ի
դիպուածոյ
իմեքէ
վտանգել
մեռաւ:
Քանզի
յաւուր
միում
յելանել
նորա
յորս,
եւ
՚ի
պնդիլ
հանդերձ
ծառաիւք
զհետ
էրէոց`
հրամայեաց
նոցա
առնուլ
զառաջս
նոցին,
եւ
պատել
շուրջանակի:
Այլ
՚ի
ձգել
միում
՚ի
ծառայից,
նորա
զնետ
իւր
ուժգին
՚ի
վերայ
որսոյն,
նետն
վրիպեալ
եհաս
յարքայն,
եւ
սպան
զնա,
գուցէ
՚ի
վրէժ
մահու
դստերն
իւրոյ
Սանդխտոյ,
եւ
սրբոյ
առաքելոյն
Թադէի:
Ազդ
առնէ
աստ
Խորենացին.
բ.
33.
թէ
Զերուբնա
որդի
Ափշադարայ
դպրի
գրեաց
զամենայն
գործս,
որք
եղեն
յաւուրս
Աբգարու
եւ
Սանատրկոյ.
եւ
եդ
յԵդեսիա
՚ի
դիւանին
արքունի.
եւ
ինքն
յայնմանէ
իբր
յականատես
վկայէ
առեալ
պատմէ
զգործս
նոցա,
այսինքն
Աբգարու
եւ
Սանատրկոյ.
ըստ
որոյ
եդաք
եւ
մեք.
բայց
որպէս
անդանօր
ինքն
իսկ
վկայէ`
զանց
արարեալ
է
Խորենացին
գրել
զբազում
գործս
Սանատրկոյ.
զի
ոչինչ
յիշատակաց
արժանի
ասէ
համարեցաք:
Այլ
զՍանատրուկ
յիշատակէ
յայլում
ժամանակի
եւ
Շուիտաս
յոյն
մատենագիր
հանդերձ
գովութեամբ`
գրելով
այսպէս
՚ի
բառարանի
իւրում.
Սանատրուկ
ասէ
թագաւոր
հայոց
թէպէտ
եւ
միջահասակ
էր
մարմնով,
այլ`
ոգի
ունէր
մեծ
յամի,
եւ
յաւէտ
՚ի
մրցմունս
պատերազմաց.
նոյն
եւ
զգօն
եւ
զգուշապահ
արդարութեան.
պարկեշտ
եւ
չափաւոր
՚ի
հանդերձանս
կերակրոց.
եւ
էր
նա
իբրեւ
զմի
՚ի
դիւցազնագունից
հելլենացւոց
եւ
հռովմայեցւոց:
բ.
Յետ
մահուանն
Սանատրկոյ
թագաւորեաց
՚ի
վերայ
Ստորին
Հայոց
Երուանդ
երկրորդ`
յութեւտասաներորդ
ամի
Դարեհի
Վողոգեսայ
արքայի
պարսից:
Իսկ
թէ
ո'վ
էր
այս
Երուանդ,
եւ
ո'րպէս
յաջողեցաւ
սմա
թագաւորել,
ասասցուք
աստ
՚ի
Խորենացւոյն:
Կին
ոմն
էր
յազգէ
Արշակունեաց`
հուժկու
եւ
ահաւոր,
զոր
վասն
խոժոռադիմութեանն
եւ
կորովութեան
ոչ
ոք
իշխէր
առնուլ
յամուսնութիւն.
սա
յանկարգ
խառնակութենէ
ծնաւ
զերկուս
որդիս.
զորս
անուանեաց
Երուանդ
եւ
Երուազ:
Եւ
էր
Երուանդ
յաղթանդամ
եւ
սրտեայ
յոյժ.
եւ
ունէր
հայեցուած
ահաւոր
եւ
դաժան,
մինչեւ
ո
'
եւ
իցէ
քաջասիրտ
մարդոյ
երկնչիլ
՚ի
հայեցուածոյ
անտի
նորա
յորմէ
եւ
ել
զրոյցն
այն,
որ
ասիւր
յառասպելս`
թէ
ակնարկ
ութիւն
նորա
կարի
իմն
վնասէր
հմայիւք.
որպէս
գրէ
Խորենացին.
բ.
39.
եւ
թէ
վասն
այսր
՚ի
լուսանալ
առաւօտու
յորժամ
յանդիման
լինէին
նմա
արքունի
սպասաւորք,
որձաքար
վէմս
կալեալ
՚ի
ձեռս`
կանգնէին
այնպէս
հանդէպ
նորա
եւ
՚ի
հայիլ
Երուանդեայ
առ
նոսա`
այն
վէմք
պայթէին.
եւ
ապա
հնար
լինէր
նոցա
անվնաս
կալ
առաջի
նորա:
Ունէր
սա
ընդ
տէրութեան
եւ
ընդ
ահաւորութեանն
նաեւ
զհեզահոգի
բարս,
եւ
զխոնարհ
կենցաղավարութիւն,
միանգամայն
եւ
զառատաձեռնութիւն.
որով
եւ
նախ
քան
զթագաւորելն
իսկ
սիրելի
լեալ
առ
ամենեսին`
յանկոյց
յինքն
զսիրտ
ամենեցուն:
Եւ
յաւուրս
Սանատրկոյ
բազում
մեծամեծ
գործս
ցուցեալ
եղեւ
երեւելի
եւ
առաջին
՚ի
նախարարս
հայոց:
Վասն
որոյ
եւ
՚ի
մեռանիլ
Սանատրկոյ`
փոխանակ
թագաւորելոյ
միոյ
յորդւոց
նորա,
միաբանեալ
նախարարացն`
թագաւորեցուցին
զնա
ինքն
զԵրուանդ`
առանց
թագադիր
լինելոյ
ասպետին
Բագրատունեաց:
Կասկածեալ
ապա
Երուանդայ
յորւոցն
Սանատրկոյ,
թէ
գուցէ
յափշտակեսցեն
՚ի
նմանէ
զթագաւորութիւնն,
կոտորեաց
զամենեսին
զնոսա`
բաց
՚ի
տղայէ
միոջէ,
որ
կոչիւր
Արտաշէս.
զի
ստնտու
նորա
առեալ
զնա`
փախեաւ
յաշխարհն
Պարսկահայոց
՚ի
կողմանս
Հերայ.
եւ
ազդ
արարեալ
ծանոյց
զայն
մեծին
Սմբատայ
որդւոյ
Բիւրատայ
Բագրատունւոյ,
որ
էր
՚ի
Սպեր
գաւառի
՚ի
շինին
իւրում
՚ի
Սմբատաւան:
գ.
Իբրեւ
լուաւ
Սմբատ
զմահն
Սանատրկոյ,
եւ
զգոյժ
կոտորածի
որդւոց
նորա,
առեալ
զերկուս
դստերս
իւր
զՍմբատանոյշ
եւ
զՍմբատուհի`
տարաւ
նստոյց
զնոսա
՚ի
Բաբերդ.
եւ
եթող
՚ի
վերայ
ամրոցին
արս
քաջս:
Եւ
ինքն
հանդերձ
կնաւ
իւրով,
եւ
սակաւ
արամբք
եկն
՚ի
Հեր
գաւառ`
գտանել
զմանուկն
Արտաշէս.
եւ
էառ
զնա
յինքն:
Զոր
իբրեւ
գիտաց
Երուանդ,
խնդրակս
առաքեաց
զկնի
նորա
զի
սպանցեն
զնա
եւ
զմանուկն
ընդ
նմա:
Զայս
իմացեալ
Սմբատայ`
խոյս
ետ
յանծանօթ
տեղիս,
եւ
շրջէր
՚ի
լերինս
եւ
՚ի
դաշտս
՚ի
վրանս
հովուաց.
եւ
գտել
յաջող
դիպուած
պարապոյ`
գնաց
՚ի
Պարսս
առ
Դարեհ
արքայ,
եւ
ծանոյց
նմա
զամենայն:
Եւ
նա
որ
յաջողագոյն
իսկ
ճանաչէր
զՍմբատ,
եւ
լուեալ
եւս
էր
զհամբաւ
քաջու
թեան
նորին
մեծարեաց
զնա
ընդ
զօրագլուխս
պարսից.
նոյնպէս
պատուեց
եւ
զմանուկն
Արտաշէս
ընդ
որդիս
իւր
իբրեւ
զազգային
եւ
իբրեւ
զորդի
թագաւորի:
Լուեալ
զայս
Երուանդայ`
անկաւ
՚ի
մեծ
կասկածանս.
եւ
վարանէր
՚ի
խորհուրդս
իւր ,
թէ
զի՞նչ
ունիցի
առնել
՚ի
զարգանալ
մանկանն.
եւ
տագնապէր
՚ի
տունջեան
հոգովք
եւ
՚ի
գիշերի`
տեսլեամբ
զարհուրագին
երազոց.
եւ
չգտեալ
զայլ
հնարս`
խորհէր
հաւանեցուցանել
զԴարեհ.
զի
տայցէ
զմանուկն
՚ի
ձեռս
իւր:
Սմին
իրի
հրեշտակս
առաքեալ
առ
նա
պատարագօք`
գրեաց
եւ
ասէ.
ապաքէն
հարազատ
ազգային
իմ
ես
դու
եւ
արիւն
իմ
յԱրշակունեաց.
ընդէր
ապ
ա
սնուցանես
առ
քեզ
զօտարազգի
մանուկդ
զԱրտաշէս
ընդդէմ
իմոյ
թագաւորութեանս.
քանզի
չէ
նա
որդի
թագաւորին
Սանատրկոյ ,
այլ`
որդի
հովուի
յազգէ
մարաց.
զօր
գտեալ
Սմբատայ
ելուզակի`
բերեալ
եւ
այդր
պատրել
զձեզ:
Գրեաց
եւ
առ
Սմբատ
բազում
անգամ,
թէ
՚ի
զուր
աշխատիս
՚ի
վերայ
մանկանն,
խաբեալ
՚ի
ստնտուէ
նորա
եւ
թէ
այն
ջանք
քոյ
հակառակ
է
թագաւորութեան
իմոյ.
եւ
ո՞չ
իսկ
ասէ
բնաւ
ակն
ածես
ինչ
առ
յինէն:
Այլ
ընկալեալ
Երուանդայ
յերկոցունց
պատասխանի
խիստ`
զայրացաւ.
եւ
առ
վրիժու
առաքեալ
զզօրս
՚ի
Բաբերդ`
կոտորեաց
զայնոսիկ,
զորս
թողեալ
էր
անդ
Սմբատայ
՚ի
պահպան
ութիւն
դստերաց
իւրոց.
եւ
գերեալ
զերկոսին
դստերս
նորա
զՍմբատանոյշ
եւ
զՍմբատուհի`
եդ
յամրոցն
Անի.
բայց
պահէր
զնոսա
յանդորրու.
եւ
ինքն
կայր
հանապազ
՚ի
վարանս:
դ.
Յաւուրս
սուրբ
տառապէին
յանհնարին
վիշտս
պատերազմի
հրէայք
բնակեալք
՚ի
Պաղեստին.
քանզի
նեղեալ
նորա
յոյժ
յանողորմութիւն
Փլորոսի
դատաւորին
ապստամբեցան
՚ի
հռովմայեցւոց,
հաստատեալ
՚ի
միտս
ոչ
եւս
բնաւ
կալ
ընդ
իշխանութեամբ
նոցա:
Եւ
ընտրեցին
առաջնորդ
յայս
գործ
զչորս
իշխանս.
յորոց
մի
էր
եւ
Յովսեպոս,
որ
պատմէ
զայս,
այր
ճարտարամիտ
եւ
բազմահանճար,
հնարագէտ
եւ
զօրաւոր:
Եւ
ամրացուցեալ
զքաղաքս
յամ
կողմանս
Հրէաստանի`
զինեցին
զանձինս
ընդդէմ
անպարտելի
զօրութեան
հռովմայեցւոց.
յորոց
՚ի
ձեռս
ունէին
մատնիլ`
՚ի
լուծանել
զվրէժ
յանցանացն ,
որով
անօրինեցան
յաստուած
փրկիչ
մեր:
Լուր
առեալ
Ներոնի
կայսեր
ապստամբ
ութեան
ազգին
հրէից`
առաքեաց
՚ի
վերայ
նոցա
զՎեսպասիանոս
զօրապետ
զայր
հզօր
եւ
իմաստուն,
եւ
զորդի
նորա
զՏիտոս`
հօրն
համանման,
նուաճել
անդրէն
զհրէայս
՚ի
հնազանդութիւն
հռովմայեցւոց:
Եկեալ
Վեսպասիանոսի
՚ի
Պաղեստին,
յետ
բազում
եւ
ծանր
պատերազմաց
մղելոց
՚ի
Գալիլեա`
՚ի
Սամարիա
եւ
յայլ
սահմանս
Հրէաստանի,
էջ
՚ի
Կեսարիա.
եւ
մինչդեռ
՚ի
պատրաստի
էր
յարձակիլ
՚ի
վերայ
Երուսաղէմի,
լուր
եհաս
երիցս
`
եթէ
մեռաւ
Ներոն,
եւ
թագաւորեաց
Գալբա,
եւ
զկնի
Ոթոն.
եւ
ապա
Վիտեղիոս:
Զայս
լուեալ
Վեսպասիանսի,
սպասէր`
թէ
յինչ
ունիցին
վերջանայ
իրք
Հռովմայ:
Իսկ
զօրք
խորհուրդ
արարեալ
՚ի
մէջ
իւրեանց`
ընտրեցին
եւ
կացուցին
անդէն
զնոսա
ինքն
զՎեսպասիանոս
կայսր
յերկրորդ
ամի
թագաւորութեան
մերոյս
Երուանդայ:
Եւ
իբրեւ
հաստատեցաւ
նա
՚ի
կայսերութեան,
առաքեաց
դեսպանս`
ըստ
գրելոյ
Տակտիոսի
ժամանակակցի.
պատմ.
խ.
82.
առ
թագաւորն
պարսից
եւ
առ
թագաւորն
հայոց
հաստատուն
ունիլ
զառաջին
բարեկամութիւնն,
ծանուցանելով
նոցա
զնորոգ
կայսերութիւն
իւր:
Եւ
ապա
ելեալ
գնաց
յԵգիպտոս.
եւ
անտի
առաքեաց
զօրու
ծանու
զՏիտոս
զորդի
իւր
՚ի
վերայ
Երուսաղէմի:
Որ
եւ
բազմամսեայ
աւուրբք
պաշարեալ
զԵրուսաղէմ,
եւ
զարհուրելի
պատերազմ
տուեալ`
էառ
զայն
յամի
Տեառն
70
այն
է
երկրորդ
ամենայն
կայսերութեանն
Վեսպասիանոսի.
՚ի
1.
սեպտեմբերի.
եւ
արար
հիմնայատակ.
զորմէ
եւ
երկար
գրէ
ականատեսն
Յովսեպոս
՚ի
գիրս
հրէական
պատերազմաց.
զ.
եւ
է:
Եւ
որպէս
հաշուէ
սոյն
ինքն
Յովսեպոս,
՚ի
պաշարման
եւ
յառման
անդ
Երուսաղէմի
մեռան
՚ի
որոյ
եւ
՚ի
սովէ`
մետասան
հարիւր
հազար
հրէայք.
յորս
յաւելեալ
եւ
զայլ
անկեալսն
յայլեւայլ
քաղաքս
Հրէաստանի`
լինին
իբր.
1337490.
որ
է`
միլիոն
մի,
եւ
երեքհարիւր
երեսուն
եւ
եօթն
հազար
չորեք
հարիւր
եւ
իննսուն.
թո'ղ
զայնս,
որք
փախստեայ
անկեալ
յանծանօթ
վայրս`
սովու
եւ
թշուառութեամբ
մեռան:
ե.
Յայն
աւուրսն`
ըստ
պատմելոյ
Յովսէպոսի`
՚ի
գիրս
պատերազմաց.
ե.
գլ .
7.
ազգք
ալանաց
սկիւթական
կողմանց
անցեալ
ընդ
Դուռն
Երկաթի`
որ
՚ի
սահմանս
Վրկանաց
յարձակեցան
յանկարծակի
բազ
մութեամբ
՚ի
սահմանս
Ատրպատականի
յաշխարհն
Մարաց.
եւ
յաւարի
առեալ
զբազում
տեղիս`
ժողովեցին
կողոպուտ
եւ
գերի
բազում.
եւ
Բակուր
թագաւոր
մարաց
եղբայր
Տիրիթայ
զահի
հարեալ`
անկաւ
յանմատչելի
տեղիս.
եւ
հազիւ
թափեաց
՚ի
ձեռաց
ալանաց
զկին
եւ
զհարճս
իւր`
տուեալ
նոցա
հարիւր
տաղանդ:
Դիմեալ
անտի
ալանաց
յաշխարհ
Վերին
Հայոց`
սկսան
ասպատակել
եւ
անդ.
յայնժամ
ել
ընդդէմ
նոցա
Տիրիթ
արքայ
՚ի
մարտ
պատերազմի.
եւ
արար
բազում
հարուածս
՚ի
նոսա:
Յարձակեցաւ
անդէն
մի
ոմն
՚ի
թշնամեաց
անտի
՚ի
վերայ
նորա
եւ
արկել
զնովաւ
զԿաշեայ
պարանն`
պրկեաց
զնա.
այլ
արքայի
երագութեամբ
հատեալ
զպարանն`
էանց
առ
նովաւ,
եւ
աճապարեաց
՚ի
փախուստ:
Եւ
թշնամիքն
առաւել
եւս
կատարեալ`
սփռեցան
յաւար
աշխարհին.
եւ
առեալ
կապուտ
կողոպուտ
բազում,
ընդ
օրս
եւ
գերի
ոչ
սակաւ,
դարձան
յերկիր
իւրեանց:
Յետ
այսր
պատերազմի`
զոր
արար
Տիրիթ
արքայ
ընդ
ալանաց,
կեցեալ
այլեւս
փոքր
մի
ժամանակ`
մեռաւ.
թագաւորեալ
ամս.
թ.
յետ
պսակելոյ
՚ի
Ներոնէ:
Այլ
թէ
պայազատեաց
զիշխանութիւն
նորա,
ասասցուք
՚ի
յաջորդ
գլուխդ:
Բայց
թէ
արտաքին
մատենագիրք
զոյս
ստեղծանեն
յաջորդել
Տիրիթայ,
տե'ս
՚ի
ծանօ
թութեան
այսր
գլխոյ:
