ա.
՚Ի
սմին
յայսմ
ժամանակի
Շապուհ
արքայ
պարսից
գրգռեալ
՚ի
բազմաց,
գուցէ
՚ի
նոցին
իսկ
՚ի
նախարարացն
հայոց,
առաքեաց
՚ի
վերայ
Արշակայ
զԱլանոզան
զայր
հզօր
Պահլաւիկ`
զօրու
ծանու:
Իբրեւ
զայն
լուաւ
Արշակ,
տեսեալ`
թէ
ոչ
ոք
է
ինքեան
օգնական
՚ի
նախարարաց
իւրոց,
խոյս
ետ
յերեսաց
նորա,
եւ
թաքեաւ
յանմատոյց
տեղի
ինչ:
Իսկ
նախարարք
հայոց
ձեռնտու
լեալ
Ալանոզանայ`
պատուով
ընկալան
զնա.
յորմէ
եւ
պատուեցան
իսկ.
եւ
զի
ընդ
ամենայնի
տաղտկացեալ
էին
յԱրշակայ
յաղագս
ապիրատ
գործոց
նորա,
վասնորիկ
իսպառ
մերժեալ
զնա`
գնացին
առ
Շապուհ,
եւ
խոստացան
ծառայել
նմա:
Եւ
Շապուհ
մեծարեաց
զնոսա
նենգութեամբ,
եւ
պատուով
դարձոյց
զնոսա
յաշխարհ
իւրեանց,
յղեալ
եւ
պատուէր
առ
Ալանոզան,
զի
խաղաղութեամբ
վարեսցի
ընդ
նախարարսն,
եւ
փոյթ
ունիցի
ըմբռնել
զԱրշակ
միայն:
Զայսպիսի
պատուէր
ընկալեալ
Ալանոզանայ`
պահէր
զամենայն
ճանապարհս,
զի
մի
'
փախիցէ
Արշակ.
՚ի
սոյն
եղեն
նմա
թիկունք
եւ
նախարարք
հայոց,
ոչ
ածելով
զմտաւ`
թէ
յի'նչ
կոտորած
ունի
վերջանալ
այն
գործ:
Զայս
տեսեալ
Արշակայ`
վարանէր
եւ
տագնապէր
՚ի
սրտի,
եւ
ոչ
գիտէր`
թէ
զի'նչ
արասցէ.
զի
դառնալ
յառաջին
փառս
իւր
ակն
ոչ
ունէր,
եւ
փախստական
լինել
յայլ
կողմանս
անկարելի
թուէր`
չունելով
զանկասկած
անցս
ճանապարհի:
բ.
Հուսկ
յետոյ
առաքեաց
՚ի
ծածուկ
պատգամ
առ
Ալանոզան,
եւ
ասէ.
ո՞չ
ապաքէն
ազգական
իմ
ես
դու
Պահլաւիկ
Արշակունի'դ
քաջ.
ընդէ՞ր
ապա
պնդեալ
ես
զհետ
իմ
ըմբռնել
զիս.
գիտեմ
ես,
զի
ակամայ
եկեալ
է
քո
՚ի
վերայ
իմ`
բռնադատեալ
՚ի
հրամանէ
օտարազգւոյն
Շապհոյ
պարսկի.
արդ`
յայտնի
'
արա
ինձ
այժմ
զակամայ
գալուստդ`
թոյլ
տալով
ինձ
սակաւ
մի
ժամանակ,
մինչեւ
անցից
յաշխարհն
Յունաց.
եւ
ես
ահա
առնեմ
քեզ
զբովանդակ
աշխարհն
Հայոց.
եւ
յաւելից
տալ
քեզ
եւ
զայլ
բազում
բարիս,
եթէ
եղէց
ձեռնհաս:
Պատասխանի
յղեաց
Ալանոզան
առ
Արշակ,
եւ
ասէ.
եթէ
դու
անողորմ
գտար,
եւ
ոչ
խնայեցեր
յազգականս
քոյ
եւ
յիմ
՚ի
Կամսարականս,
որք
քան
զիս
առաւել
մերձաւորագոյն
էին
քեզ
օրինօք
եւ
աշխարհաւ,
ապա
որպէս
կարես
յոյս
ունել,
թէ
ես
խնայեցից
՚ի
քեզ.
որովհետեւ
օրինօք
եւ
աշխարհաւ
հեռի
ես
դու
յինէն:
Եւ
զիա'րդ
լինիցի
ինձ,
յուսալով
յերկբայական
խոստմունս
քո`
կորուսանել
զայն,
զոր
ունիմ
յաներկբայս
՚ի
թագաւորէ
իմմէ:
Զայսպիսի
պատասխանի
ընկալեալ
Արշակայ,
եւ
տեսեալ`
թէ
չիք
այլազգ
հնար
զերծանելոյ,
եւ
ոչ
ուստեք
ելք
զօգն
ութիւն
գտանելոյ ,
խորհեցաւ
գնալ
առ
Ալանոզան,
եւ
երթալ
ընդ
նմա
առ
Շապուհ:
Վասնորոյ
առեալ
նախ
՚ի
նմանէ
երդումն,
զի
մի
'
արասցէ
նմա
ինչ
չար,
գնաց
առ
նա:
Իմացեալ
զայս
ոմանց
՚ի
նախարարաց,
որք
փոքր
մի
գութ
ունէին
՚ի
վերայ
Արշակայ,
եկին
եւ
նոքա
առ
Ալանոզան.
ընդ
որս
եւ
Վասակ
Մամիկոնեան,
եւ
Դրաստամատն
ներքինի
վերակացու
տան
նորա,
ըստ
Բուզանդայ.
դ.
16.
եւ
ե.
7:
Առեալ
զնոսա
Ալանոզանայ`
տարաւ
պատուով
առ
Շապուհ
՚ի
Պարսս.
եւ
Շապուհ
ետ
պահել
զնոսա
յանդորրու
եւ
մեծարանօք
յապարնս
ինչ.
եւ
հրամայեաց
Արշակայ
գրել
առ
թագուհին
Փառանձեմ,
զի
եկեսցէ
եւ
նա.
եւ
ինքն
Շապուհ
հառաքեաց
գունդ
մի
զօրաց
՚ի
Հայս,
եւ
գրեաց
առ
մեծամեծս
եւ
առ
նախարարս
հայոց,
զի
առեալ
զՓառանձեմ`
եկեսցեն
վաղվաղակի
առ
ինքն:
գ.
Լուեալ
նախարարաց
զայսպիսի
պատուէր
Շապհոյ`
խռովեցան
յոյժ.
եւ
եկեալ
՚ի
միասին`
խորհուրդ
՚ի
մէջ
առին,
եւ
ասեն.
եթէ
գնամք
առ
նա,
զմեզ
եւս
կալեալ
ունիցի
՚ի
պահեստի,
եւ
զկանայս
մեր
տարցի
անդր.
եւ
եթէ
ոչ
գնամք,
յարուսցէ
պատերազմ
՚ի
վերայ
իս.
ուր
ոչ
գոյ
ոք
թագաւոր,
եւ
ոչ
գլուխ
օրինաւոր:
Ապա
հաստատեցին
առաքել
ընծայիւք
հրեշտակս
առ
Շապուհ,
եւ
խնդրել
՚ի
նմանէ,
զի
թողցէ
նոցա
կալ
յաշխարհին
իւրեանց:
Իսկ
Շապուհ`
որ
եդեալ
էր
՚ի
մտի`
իսպառ
նուաճել
ընդ
ձեռամբ
իւրով
զՀայս,
եւ
հանել
զամնին
զնոսա
՚ի
քրիստոնէական
հաւատոց ,
ոչ
հաճեցաւ
զիջանիլ
՚ի
խնդիր
նախարարացն:
Ընդ
որ
զայրացեալ
նոցա`
յարձակեցան
՚ի
վերայ
գնդի
զօրացն,
զորս
առաքել
էր
նա
՚ի
Հայս,
եւ
արարին
զնոսա
հալածական.
եւ
ինքեանք
մեկնեցան
յաշխարհէ
անտի,
եւ
ցրուեցան
յայլեւայլ
տեղիս .
եւ
ոմանք
առեալ
զկանայս
եւ
զորդիս
իւրեանց`
փախեան
յաշխարհն
Յունաց.
եւ
ոմանք
յայլ
կողմանս:
Ընդ
որս
եւ
Վարազդատ
ոմն
մանուկ
Արշակունի
գնացեալ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս`
եկաց
՚ի
դուռն
արքունի.
ուր
եւ
եցոյց
բազում
գործս
քաջութեան.
զորմէ
ունիմք
խօսիլ
՚ի
գլ .
ժ:
Սոյնպէս
թագուհին
Փառանձեմ
առեալ
զբազում
գանձս
յարքունեաց`
գնաց
հանդերձ
Մուշեղաւ
Մամիկոնէիւ
յԵրասխաձոր
յամուր
բերդն
Արտագէրս,
զոր
նորոգեալ
էր
Արշակ.
եւ
գրեալ
թուղթ
առ
արքայորդին
Պապ,
որ
էր
՚ի
Կոստանդինուպօլիս,
յորդորեաց
զնա,
զի
հնարեսցի
միջնորդութեամբ
մեծին
Ներսեսի
եւ
իշխանացն
յունաց
գտանել
զկորուսեալ
թագաւորութիւնն
հօր
իւրոյ.
եւ
կամ
այլով
իմն
ճանապարհաւ
խորհեսցի
ապրեցուցանել
զինքն
՚ի
ձեռաց
Շապհոյ:
դ.
Իբրեւ
եհաս
լուր
այսր
գործոյ
նախարարացն
եւ
Փառանձեմայ
յականջս
Շապհոյ,
դառնացաւ
յոյժ,
եւ
նոյն
ժամայն
հրամայեաց
երկածի
շղթայիւք
կապել
զոտս
Արշակայ,
եւ
տանիլ
՚ի
Խուժաստան,
եւ
դնել
՚ի
բերդն`
որ
կոչիւր
Անուշ
կամ
Անյուշ,
այսինքն
անյիշատակելի:
Եւ
ապա
տուել
զօր
բազում
՚ի
ձեռս
ուրացելոյն
Մերուժանայ
Արծրունւոյ,
եւ
Վահանայ
Մամիկոնէի`
առաքեաց
զնոսա
՚ի
Հայս:
Եւ
նոցա
եկեալ
յաշխարհս
մեր,
եւ
գտեալ
զայն
իբր
անտէր
եւ
անպահապան,
դիմեցին
նախ
՚ի
վերայ
բերդին
արտադերից,
ուր
ամրացել
էր
դշխոյն
Փառանձեմ,
եւ
պաշարեցին
զայն.
եւ
բազում
աւուրս
պատերազմեալ`
ոչ
ինչ
կարացին
առնել.
զի
էր
այն
անմատչելի
եւ
անառիկ:
Իսկ
բնակիչք
բերդին
իբրեւ
տեսին,
թէ
ոչ
գոյ
ինչ
յոյս
՚ի
Պապայ,
առ
որ
գրեալ
էր
թագուհին,
բացին
զդուռն
ամրոցին ,
եւ
անձնատուր
եղեն
պարսից:
Յայնժամ
Մերուժան
եւ
Վահան
յաւարի
առեալ
զքաղաքն`
գերեցին
զամենեսին,
որք
՚ի
նմա,
եւս
եւ
դշխոյն
Փառանձեմ.
եւ
տարեալ
զնոսա
յԱսորեստան`
՚ի
ցից
սայլից
հանին
զամենին.
որոց
եւ
զբազումս
ստիպեալ
յուրացութիւն
հաւատոյ`
՚ի
չառնուլ
նոցա
յանձն`
դառն
տանջանօք
սպանին
անդէն:
Իսկ
Մուշեղ
փախուցեալ
գնաց
՚ի
Կոստանդինուպօլիս,
եւ
պատմեաց
զամենայն
Մեծին
Ներսեսի:
Եւ
մինչդեռ
նոքա
յայս
գործ
անողորմու
թեան
էին,
եհաս
առ
նոսա
հրաման
՚ի
Շապհոյ
դառնալ
՚ի
Հայս,
եւ
զքաղաքս
նոցա
քանդել
եւ
աւերել.
եւ
զամենայն
հրէայս
զինքնեկս
եւ
զգերեալս
՚ի
հայոց`
ածել
՚ի
պարսս:
Եւ
քանզի
յայնժամ
մեր`
որպէս
ասացաք
գրեթէ
թափուր
էր
մնացեալ
յիշխանացն
հայոց,
զի
բազումք
՚ի
նոցանէ
գնացեալ
էին
՚ի
յոյնս,
եւ
բազումք
ցրուեալ
էին
յայլ
կողմանս,
դիւրին
եղեւ
անօրինացն
կատարել
զհրամանն
Շապհոյ.
որով
եւ
եղծին
զամրութիւն
քաղաքաց
բազմաց.
եւ
գերեալ
զհրէայսն`
տարան
՚ի
Պարսս:
՚Ի
մէջ
այսց
հրէից
ոմանք
դեռ
պահէին
զօրէնս
հրէու
թեան
եւ
սոքա
էին
գերեալքն
՚ի
Բարզափրանայ
Ռըշտունւոյ
յաւուրս
Տիգրանայ
երկրորդի.
որք
եւ
բնակեալ
էին
՚ի
քաղաքն
վան
՚ի
Տոսպ
գաւառի.
եւ
Շապուհ
բնակեցոյց
զնոսա
յԱսպահան:
Իսկ
ոմանք
էին
հաւատացեալք
՚ի
Քրիստոս
յաւուրս
Տրդատայ.
եւ
սոքա
էին
գերեալքն
՚ի
նոյն
ինքն
՚ի
Տիգրանայ.
որք
եւ
բնակէին
յԱրտաշատ
եւ
՚ի
Վաղարշապատ.
՚Ի
վարիլ
սոցա
ամենեեցուն
՚ի
գերութիւն,
գերեցաւ
եւ
երէց
մի
Արտաշատու
՚ի
հրէութենէ
դարձեալ`
Զուիթա
անուն`
այր
սուրբ
եւ
իմաստուն.
եւ
տեսեալ
Մերուժանայ
զեռանդն
հոգւոյ
նորա,
եւ
զի
ամենեցուն
էր
հաճելի,
չարախօս
եղեւ
զնմանէ
առ
Շապուհ,
եւ
ասէ.
այրն
այն
վասնորիկ
եկն
աստ
ընդ
գերիս,
զի
հաստատուն
պահեսցէ
զնոսա
յօրէնս
քրիստոնէութեան:
Սմին
իրի
կոչեալ
զնա
Շապուհ
առաջի
իւր`
յորդորեաց
թողուլ
զքրիստոնէութին.
իսկ
նորա
ոչ
առեալ
յանձն`
բազում
տանջանօք
կատարեցաւ
՚ի
քս.
զորմէ
գրի
եւ
յայսմաւուրս .
փետր.
3:
ե.
Զայս
ամենայն
աղէտս
թշուառութեանց
լուեալ
Արշակայ,
եւ
տեսեալ
զինքն
՚ի
կապանս
անլուծելի`
անկաւ
՚ի
յուսահատութիւն.
եւ
առեալ
զսուր`
եհար
զսիրտ
իւր,
եւ
մեռաւ.
թագաւորեալ
ամս.
ժը,
կամ
ըստ
այլոց.
լ.
հանդերձ
աքսորանօքն.
զորմէ
տե'ս
՚ի
ծանօթ.
ժբ.
(1):
Գրէ
Բուզանդ.
ե.
7.
թէ
նաեւ
Դրաստամատն`
վերակացու
տան
նորա`
որ
գնացեալ
էր
առ
նա,
տեսեալ
զայս
գործ
տեառն
իւրոյ`
եհան
զսուրն
՚ի
սրտէ
Արշակայ,
եւ
անկաւ
՚ի
վերայ
նորա,
եւ
մեռաւ:
Իսկ
Շապուհ
միւսանգամ
գումարեալ
զօր
բազում`
ետ
՚ի
ձեռս
Մերուժանայ
ուրացելոյն,
եւ
առաքեաց
վերստին
՚ի
Հայս`
խոստանալով
տալ
նմա
զթագաւորութիւնն
Հայոց,
եթէ
նուաճեսցէ
զնախարարսն,
եւ
դարձուսցէ
զաշխարհն
՚ի
կրօնս
պարսից.
որոյ
վասն
իսկ
առաքեաց
ընդ
նմա
եւ
զբազում
մոգս
եւ
մովպետս:
Առել
Մերուժանայ
զայսպիսի
խոստումն
եւ
զպատուէր`
դիմեաց
յաշխարհ
մեր
իբրեւ
գայլք
քաղցեալ
եւ
ծարաւի.
եւ
զառաջինն`
կալեալ
զբազումս
՚ի
կանանց
եւ
յազգականաց
նախարարացն`
ետ
պահել
զնոսա
՚ի
բերդս.
զի
ակն
ունէր,
թէ
արք
նոցա
լուեալ
զըմբռնիլ
կանանց
եւ
ազգականաց
իւրեանց`
դարձցին
յաշխարհէն
Յունաց,
եւ
յայլ
տեղեաց`
յորս
ցրուեալ
էին:
Եւ
զի
առաջին
փոյթ
նորա
էր
ջնջել
յաշխարհէ
մերմէ
զքրիստոնէութիւն,
խորհեցաւ
ըմբռնել
զառաջնորդս
քրիստոնէութեան,
եւ
բառնալ
զամենայն
գրեանս:
Սմին
իրի
կալեալ
զեպիսկոպոսունս
եւ
զքահանայս`
կապեաց
՚ի
շղթայս,
եւ
առաքեաց
՚ի
Պարսս
եւ
յԱսորեստան.
ուր
բազումք
՚ի
նոցանէ
ազգի
ազգի
տանջանօք
կատարեցան
՚ի
Քրիստոս.
եւ
բազումք
մնացին
՚ի
շղթայս:
Եւ
ո'րչափ
մատեանս
եւ
գրեանս
եգիտ
՚ի
Հայաստան`
գրեալս
յունարէն
գրով,
այրեաց
զամենայն.
եւ
հրաման
ետ
աշխարհին
մի
'
ումեք
ուսանիլ
զգիր
եւ
զլեզու
յունաց,
այլ
միայն
զպարսից.
զի
ցայնժամ
հայք
յամենյն
տեղիս
զյունաց
եւ
զասորւոց
գիր
ուսեալ
նոքօք
վարէին`
թէ
՚ի
հոգեւորս,
եւ
թէ
յարտաքինս.
վասն
զի
տակաւին
չէին
հնարեալ
նշանագիրք
մեր:
Իսկ
մոգք
հանդերձ
դահճօք
սփռեալ
՚ի
գիւղս
եւ
յաւանս`
բռնադատէին
զամնին
յուրացութիւն
հաւատոյ.
եւ
ոչ
առնուլ
նոցա
յանձն
`
չարաչար
մահուամբ
սպանանէին
զբազումս
՚ի
նոցանէ:
Եւ
եղեւ
յայնժամ
աշխարհ
մեր
իբր
սպանդարան
մարտիրոսաց:
