Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Պատմիչք յունաց եւ այլոց ազգաց առ հասարակ աւանդէն թէ Կրեսոս էր յաւուրս Կիւրոսի. եւ թէ Կիւրոս իցէ կալել զԿրեսոս: Իսկ Խորենացին խ. 11. եւ 12. յառաջ բերեալ զչորս պատմագիրս յունաց, այսինքն են` Պօղիկրատէս, Եւագարոս, Փղեդոնիոս, եւ Կամադրոս որոց գիրք այժմ ոչ գտանին, տարակուսի ՚ի վերայ սորա. եւ ապա հաւանական համարի ասել, թէ Արտաշէս պարթեւ թոռն Վաղարշակայ իցէ կալեալ զԿրեսոս: Բայց զառաջին կարծիսն եւս համարի հաւանական, որպէս եւ է իսկ. վասն զի առաջին պատմիչ այսր եղեւ Հերոդոտոս, որ ծնաւ յամի իբր, 3520. 45 ամօք զկնի մահուանն Կիւրոսի. եւ 366. ամօք յառաջ քան զթագաւորել Արտաշէսի. եւ գրեաց յերկար եւ որոշ գիրք. ա. ՚ի 70. գլխոյ` մինչեւ ՚ի 90. զայն մարտ պատերազմի որով Կիւրոս յաղթեաց Կրեսոսի: Արդ` զիարդ հնար էր նմա գրել զայնպիսի գործ` որ գործեցաւ յետ բազում ամաց, եթէ դիցի` թէ Կրեսոս էր յաւուրս Արտաշէսի: Սոյնպէս պատմէ եւ Քսենոփոնտ, որ ծնաւ յամի ՚ի. 3550 336. ամօք յառաջ քան զթագաւորել Արտաշէսի: Յիշատակէ զնոյն եւ Կտեսիաս` որ էր ժամանակակից Քսենոփոնտեայ:
       Թերեւս ասիցէ ոք, թէ յետին պատմիչք զգործս Արտաշէսի մուծին ՚ի պատմագրութիւնս Հերոդոտեայ եւ Քսենոփոնտեայ եւ այլոց. բայց զայդ ասել անտեղի է. զի երկոքին նոքա այնպիսի ընդարձակ պարագայիւք ըստ կարգի երկար գրեն զիրացդ, որք միայն աւուրցն Կիւրոսի պատշաճին: Եւ դարձեալ պատմել նոքա, թէ Կրեսոս էր բարեկամ Սողոնի փիլիսոփայի. իսկ արդ` յայտնի է ամենեցուն, թէ Սողոն փիլիսոփայն` որ էր մին յեօթն իմաստասիրաց, էր առ ժամանակօք Կիւրոսի. ապա եւ Կրեսոս ՚ի նմին ժամանակի էր. եւ ոչ թէ ՚ի ժամանակս Արտաշէսի: Ու՞ր թողցուք զայն , զի ամենայն պատմիչք աւանդեն, թէ Կրեսոս էր եղբայր կնոջն Աժդահակայ` հաւուն Կիւրոսի: Իսկ եթէ ոչ համարեսցի, թէ այլ ոմն Կրեսոս էր յաւուրս Կիւրոսի, եւ այլ ոմն Կրեսոս յաւուրս Արտաշէսի, այդ եւս ոչ ճշմարտի . զի եթէ այդպէս էր, ապա այլ պատմ ութիւն ընծայելի էր այսմ յետին Կրեսոսի` քան զոր ընծայի առաջնումն. բայց որք զԿրեսոս ՚ի ժամանակս Արտաշէսի դնեն, զնոյն պատմութիւն առաջնոյն` առաջի առնեն:
       Այլ եթէ կամիցիմք քննել զպատճառ այսր այլեւայլութեան, երեւի լինել շփոթութիւն անուանց առ պատմագիրս. իբր զի ոմանք ՚ի նոցանէ զանունն Կիւրոսի զիշխանին լիւդացւոց խառնելով ընդ անունն Կրեսոսի թագաւորի նոցին, եւ զանունն Արտաշեսի թագաւորին պարսից ընդ անուան մերոյս Արտաշէսի Պարթեւի զպատմութիւն միոյն տուեալ են միւսումն, եւ որ գործեցաւ յայլում ժամանակի` տարեալ են զայն ՚ի ժամանակս Կրեսոսի մեծի: Իսկ թէ զի՞նչ այն իցէ երկար գրեն երկոքին ժամանակակից պատմիչք յունաց` Քսենոփոս եւ Կտեսիաս ընդ որս եւ Դիոդորոս սիկիլիացի, եւ այլք:
       Պատմեն սոքա, թէ Դարեհի երկրորդի արքային պարսից` որ կոչիւր Նոթոս, էին երկու որդիք. անուն երիցուն Արտաշէս եւ կրսերոյն Կիւրոս. Դարեհ զթագաւորութիւնն Արտաշեսի երիցու. եւ զկրսերն զԿիւրոս արար մարզպան ՚ի վերայ աշխարհին լիւդացւոց. այլ սորա ոչ շատացեալ այնու` մախացաւ ընդ եղբօր իւրում, եւ գրգռեաց պատերազմ ՚ի վերայ նորա եւ Արտաշէս ձերբակալ արար զնա. եւ արձակեաց ՚ի խնդրոյ մօրն, այլ նա յետոյ միւսանգամ յարուցեալ ՚ի մարտ ընդդէմ Արտաշէսի` սպանաւ ՚ի նմանէ: Արդ` գուցէ ոմանք ՚ի մատենագրաց զըմբռնելն այսր Արտաշէսի զԿիւրոս զեղբայր իւր զմարզպանն լիւդացւոց` վրիպակաւ ընծայեցին մերումս Արտաշէսի. եւ այսոցիկ, թէ Արտաշէս պարթեւ կալաւ զԿիւրոս, կամ զկիւրսոս եւ կամ զԿրեսոս արքայ լիւդացւոց:
       Խորենացին ՚ի մէջ բերէ եւ զայլ իմն առարկութիւն ընդդէմ այսր, որպէս եւ գտանեմք ասէ, Նեքտանեբոս վերջին թագաւոր եգիպտացւոց` որ էր ՚ի ժամանակս Փիլիպպոսի հօր մեծին Աղեքսանդրի, երկերիւր ամօք յետոյ էր քան զԿիւրոս եւ զԿրեսոս. իսկ մերս Արտաշէս նոյնչափ եւս եւ աւելի ամօք յետոյ էր քան զՆեքտանեբոս: Եւ եթէ այսպէս է, ապա չէ հնար զԱրտաշէս համարիլ յաւուրս Կրեսոսի: Գիտելի է եւս աստ, զի ՚ի զանազան օրինակս Խորենացւոյն` սոյն այս Կրեսոս երբեմն Կիւրոս գրի, երբեմն Կիւրոս եւ երբեմն Կրեսոս. նոյնպէս` մերթ դնի լիբէացի, եւ մերթ լիւդացի. բայց յայտ է` թէ բանք Խորենացւոյն հային առ Կրեսոս լիւդացի:
       Իսկ Վարդան այլ իմն պատմէ. մեծն Տիգրան ասէ սպան զԱժդահակ. եւ զԿրեսոս ըմբռնեաց եւ արձակեաց. փոխանակ դնելոյ, թէ Տիգրան ձեռնտու եղեւ Կիւրոսի յըմբռնել նորա զԿրեսոս: Այլ Ստեփաննոս Ասողիկն. գիրք. ա. գլ. 5. դնէ, թէ զԿրասոս սպանեալ Կիւրոսի` եբարձ զիշխանութիւնն լիւդացւոց: Եւ ապա ՚ի յաջորդ գլուխն ասէ, թէ Արտաշէս ձերբակալ արար զԿրասոս լիադէացւոց թագաւոր: Սոյնպէս առնէ եւ Սամուէլ երէց` որ զերկուս կարծիս եւս ՚ի մէջ բերէ: Այլ որ ճշմարիտն է յայտնի լինի ՚ի վերոյ գրելոցդ: