Շիրակ

5. ՀՈՎԻՏ ՇԻՐԱԿ ԳԵՏՈՅ

Յետ միութեան երկոցուն գետակացս, Շիրակայ գետ ընդունի յահեկէն, որ է յարեւելից կուսէ, այլ եւս վտակս. որոց արեւմտագոյնն ունի ՚ւ հիւսիսոյ հանդէպ Ճէպէճեայ զՏալավէր գիւղ կամ Թախաւեր, ըստ աշխարհացոյց նախտակաց. ՚ի Հր. սորա հանգրուանք Ագպուլագ, Նոպա-քէօյ, Աղբերի, եւ Մեծ եւ Փոքր Համիտլի. եւ մերձ ՚ի խառնուրդսն ՚ի գետն Շիրակայ ` Ուզուն գիլիսէ. յորում բերդանման սագաշէն հին եկեղեցի քառակուսի 30 ստնաչափ, բարձր եւ թանձր սրմովք, ունելով դուռն նեղ ՚ի հարաւոյ կուսէ, եւ ՚ի վերայն ծակ մի կամ խորշ փոքր, եւ պատուհան ընդ տանեօքն քարամբք խցեալ: Ի յետին ժամանակս թուի այսպէս արարեալ յամուր ապաւինի փոխելով զշինուածն. վասն որոյ եւ բերդ անուանէ զայն ` ոմն ՚ի մերայոց տեղագրաց: - Յետ խառնրդոյն ` յահեկէ, որ է ՚ի Հս. գետոյն, կայ Տգնիս ըստ արձանագրութեանց, իսկ յայժմուս անուանեալ Թիքնիզ գիւղ, յորում հին շինուած մի, զորմէ գրէ Հ. Ներսէս Սարգիսեան, « Ժամաւ հեռի ՚ի Շիրակաւանայ. թէպէտ եւ չունիցի գիւղս ՚ի նշխարաց նախնեացն հնութեանց, այլ քառորդաւ ժամու հեռի ՚ի նմանէ ակներեւ ցուցանէ ամենեցուն ` բերդ մի հոյակապ, առ եզերբ բարձր դաշտավայրի բլրին, որ տարածեալ ձգի մինչեւ ցՇարակաւան: Նիստ ամրոցիս գեղեցկագիր յոյժ եւ բարձրահայեաց ` դիտէ զամենայն արեւելակողմն դաշտին Շիրակայ, եւ մասամբ իմն զաջ եւ զահեակ այնր կողման: Քառակուսի ձեւով ամբարձեալ բերդին ` ահեղ իմն տեսիլ ցուցանէ, ութ աշտարակօք ՚ի չափ բարձրութեան ահագին պարսպացն, չորից յանկիւնսն կալով եւ չորից առ ՚ի կողաց իւրաքանչիւր: Ներքին կողմն բերդին յերիս կարգս բաժանեալ, կամարակապք են իւրաքանչիւր, եւ կամարք ա ' յլ ՚ի վերայ նոցա, զի կրկնայարկ է շինուածն, սակայն վերնոյն առհասարակ կործանեալ ` կիսաւեր կայ եւ ստորինն, որմակամարացն եւեթ մնալով: Պարիսպք բերդիս ուրեք ուրեք քայքայեալ են, եւ կոփածոյ քարանց երեսաց նոցին տարեալ ՚ի բաց. յորս կայր երբեմն եւ հայ արձանագիր ` վկայեալ յականատեսից, այլ արդ ոչ եւս: Շուրջ զբերդաւն ա ' յլ պարիսպ ածեալ է խոնարհագոյն »: Ի հարաւոյ արեւելից գեղջն կայ բերդդ այդ, ՚ի 1535 Չ. բարձու լեռնակի, եւ աւանդի մեհենատեղի լինել ՚ի հնումն: Յամին 1807 Կուտովիչ զօրավար Ռուսաց առ Տիգնիսաւ եհար զբանակ Եուսուֆ փաշայի Կարնոյ ` մինչչեւ հասեալ էր նմա յոգնութիւն Ապպաս արքայորդին Պարսից [1]:

Խոնարհագոյն եւս յԵ. Հր. Տիգնիսայ մերձ յանկիւն կցուածոյ երկոցուն գետոցն ` Շիրակայ եւ Արփայի ` կայ գիւղն Արալըխ ( թերեւս ՚ի պատճառս միջանկեալ դրիցն կոչեցեալ այսպէս ). զորմէ ասէ վերոյիշեալ Հայրս. « Ի գիւղս այս ամրոց մի կայ քառակուսի, կողմանցն միայն կանգուն գոլով ցարդ, այլ ՚ի ներքս չիք ինչ, եւ է ՚ի դաշտավայրի: Ի խանգարեալ արձանագրին որիշ վերծանի անունս Հազարբէկ, եւ թուական զայս ձեւ օրինակի

Առընթեր դրանն կայ վէմ մի մեծ եւ ՚ի վերայ թուական « ՈՀԷ »: Առաջին թուականն ընթեռնլի է ըստ իս, Ի ՇԺԵ, թվ. որ է 1066 ամ Փրկչին, թէ չիցէ ՉԺԵ (1266), զի ՚ի նոյն ամս (1269) յիշատակի յարձանագրութիւնս Հոռոմոսի վանաց Հազարբէկ ոմն որդի Թայիկի, որպէս տեսցի ՚ի կարգին, յէջ 28:

[1]            Ֆոնդոն, Fonton. La Russie dans l'Asie Mineure, 101.