Շնորհալի եւ պարագայ իւր

ԺԱ.
Հայոց եւ Ասորւոց ընդդիմաբանութիւն կրօնական. —
Թուղթ Շնորհալւոյ առ մոլորեալ համազգիս ՚ի մէջ Ասորւոց:

Քիչ մ՚առաջ յիշեցինք այս ժամանակիս քաղաքական վիճակը, եւ Հայոց Կաթողիկոսաց եւ նորընծայ Ռուբինեան պայազատաց բռնած տեղւոյն շրջակայ ազգերը եւ տէրութիւնները. ինչպէս որ անոնք մեր ազգին քաղաքական կենաց վրայ մեծ ազդեցութիւն ունէին, նոյնպէս՝ եթէ եւ ոչ նոյնչափ՝ ազդեցութիւն ունեցան եւ այն շրջաբնակ  քրիստոնեայ ազգաց վարդապետութիւնք. յորոց գլխաւոր երկուքն են Յոյնք եւ Լատինք, որոց հետ շատ նշանաւոր յարաբերութինք եղան Գրիգորիսի եւ Ներսիսի ատեն, ինչպէս ՚ի կարգին պիտի տեսնենք։ Կար երրորդ ազգ մ՚ալ, որոյ հետ ալ քիչ շատ յարաբերութիւն ունեցան մերայիք այս Պահլաւունի հայրապետյաց եւ Լեւոնեան ու Հեթմեան թագաւորաց ատեն։ Ասորի հին քրիստոնեայ ազգն՝ թերեւս յառաջ քան զմերայինս եկեր բռներ եւ կը բնակէր այս կողմերս, ուր մեր պատմութեան տեղն է. եւ աւելի իրենց բնական էր երկիրն քան մերոց. որով կըրնայ ըսուիլ, թէ Հայք եկան մըտան ընդ մէջ Յունաց եւ Ասորւոց, իսկ Լատինք ընդ մէջ այս ամենեցուն։ Մեր կաթողիկոսական աթոռն որքան որ Գետադարձի առջեւ նստած տեղէն հեռանալով՝ դէպ   ՚ի հարաւ եւ յԵփրատ մօտեցաւ, այնքան ալ դրակցեցաւ Ասորոց։ Ասոնց հետ մերայոց ունեցած քրիստոնէական յարաբերութիւնն խիստ հին էր, եւ գրեթէ նոյն իսկ քրիստոնէութեան սկիզբը կ՚ելնէր, որովհետեւ երկու ազգքս ալ զնոյն մէկ անձն Թադէոս՝ իրենց առաջին առաքեալ կը ճանաչեն, եւ զԱբգար՝ թագաւոր։ Քրիստոնէութիւնն երկու բնական ճամբով մտած է ի Հայս, մէկ մը ի Փ. Ասիոյ՝ յունական աւանդութեամբ, մէկ մ՚ալ ի Միջագետաց կամ յԵդեսիոյ՝ ասորի աւանդութեամբ. եւ թերեւս սա աւելի հնագոյն եւ զօրագոյնն էր, ինչպէս կը հաւաստեն մեզ Լուսաւորչի ատեն եղածն, եւ մինչեւ Ս. Թարգմանչաց օրերը՝ ասորի դպրութեան տիրելն յեկեղեցիս Հայոց, որ Տարօնոյ եւ Աղձնեաց կողմերը, աւելի երկար ատեն ալ տեւեց, վասն սահմանակցութեան երկրին։ Սակայն որչափ ալ մերձաւորութիւն եւ բնական իմն հարկ կար Հայոց՝ Ասորւոց հետեւող կամ միաբան ըլլալու, եւ եղած ալ են բաւականապէս, սակայն գրեթէ միշտ ալ Հայք մեծ սիրելութիւն մը չեն ունեցած այս ազգին հետ. յետ որոյ ճանչցան Յունաց նրբութիւնը եւ Հռոմայեցւոց առաւելութիւնը՝ աւելի ասոնց հանճարը սիրեցին եւ յարուեցան, իսկ Ասորւոյն իբր հարկաւ հետեւէին իրենց եկեղեցական կարգաց մէջ, քանի որ սուրբ գիրք չէին թարգմանուած հայերէն. իսկ երբ ասոնք թարգմանեցան եւ աշակերտք Ս. Մեսրովբայ եւ Սահակայ սկսան յաճախել Ալեքսանդրիա եւ ՚ի Կ. Պոլիս, ինչպէս Դ դարուն մէջ ալ ուսումնասէրք մեր յԱթէնս, Ասորիք երեսէ ընկան. եւ անշուշտ ալ աւելի պիտի ըլլար այսպէս, եթէ նոյն ատեն Հայոց տէրութիւնն չվերցուէր՝  Յունաց ցրտութեամբը, եւ Քաղկեդոնի ժողովոյն պատճառաւ խոր խտրոց մը չբացուէր ընդ մէջ Յունաց եւ Հայոց. որք յայսմ՝ իրենց ըմբռման աւելի համաձայն գտնելով զԱսորիս՝ ասոնց հետ պահեցին միաբանութիւն կամ բարեկամութիւն մը. եւ երկուց ազգաց կաթողիկոսունք` ըստ սովորութեան առաջին հայրապետաց գլխաւոր աթոռոց եկեղեցւոյ՝ իրարու շնորհաւորութիւն կը գրէին, երբ աթոռոյն կը յաջորդէին։ Մեր պատմութեան ժամանակին սկիզբները՝ Հայոց եւ Ասորւոց ի՞նչ աստիճան բարեկամութիւն ունենալն յայտ չէ. թուի ալ թէ շատ տաքութիւն չկար. զի այս օտար ազգաց այսպէս բռնի եւ հարկաւ իրարու սահմանաց մերձաւորութիւնն, յորմէ եւ եկեղեցական իրաւանց ալ շփումն կը պատճարէր, շատ հաճելի չէր իրենց. մանաւանդ որ եթէ ըստ վարդապետութեան հաւատոց համաձայնք կամ մերձաձայնք, ըստ ծիսից՝ ոչ սակաւ կը տարբերէին, եւ ռամիկք կամ ռամկամիտք աւելի արտաքին ծիսից նայելով, դատելով եւ չհաւնելով՝ հակառակութիւն եւ ատելութիւն կ՚առթէին ինչպէս որ ամեն ատեն եղած է եւ կ՚ըլլայ։

Հիմայ այս մերձաւորութեան ասեն՝ դիպուած մը կը յիշեն Ասորի պատմիչք, որով կիմանամք թէ ինչպէս Յունաց հետ՝ ասոնց հետ ալ ընդդիմութիւն կամ տհաճութիւն կայ եղեր փոխադարձաբար. բայց շատ անընդունելի եւ յայտնի հակասաբանութեամբ կաւանդէ Ասորի պատմիչն, թէ Գրիգորիս կաթողիկոս (փոխանակ ուրիշ Գրիգոր մ՚ըսելու) ինքնին հեղինակ ըլլայ ընդդիմաբան կամ վիճաբանական դրուածոյ մը, յորում կը պախարակէր զԱսորիս՝ իրենց քանի մը եկեղեցական ծիսից համար, եւ մասնաւորապէս մէկ մատով խաչակնքելնուն համար։ Ասոր դէմ՝ Յովհաննէս Բար–Անդրէաս (Որդի Անդրէի) անուամբ Ասորի վանահայրն որ Հռոմկլայի մօտ Փարսման աւանէն էր հայրենեօք, եւ հայերէն ալ լաւ գիտէր, մեր լեզուաւ բան մը շարադրեց ի պարսաւ քանի մը ծիսից Հայոց, եւ ի մասնաւորի անջրախառն պատարագելնուն համար. եւ Փոտական ճարտարութեամբ՝ գրուածքը տարաւ մտուց նոր հաստատուած եւ հռչակուած Դրազարկ վանքի (Կիւլիկիոյ) գրոց մէջ, ուսկից երեւան գալով՝ մեծ շփոթութեան պատճառ եղաւ, եւ շատ հակառակութեանց եւ կռուոց Ասորւոց եւ Հայոց։ Այն երկու կայծոտ գրուածներն ուրիշ կայծերու ալ պատճառ եղան. եւ թերեւս մեծ կրակ մը պիտի ծագեր եւ շատ հոգի հրդեհեր, եթէ մեր արթուն եւ խոհեմ հովուապետն Գրիգորիս՝ արիութեամբ եւ մեծոգիութեամբ գեղեցիկ ճար մը չի գտնէր. նիւթական կրակով մը հրապարակաւ այրելով այն երկու գրուածներն ալ, զհայն եւ զասորին, եւ հոգեմաշ կրակը մարելով՝ երկու եկեղեցեաց եւ ազգաց մէջ բարեկամութիւնը հաստատեց, երկուքէն ալ գովութիւն ժառանգելով։ Ասկէ կերեւի որ ինքն չէր հեղինակ այնպիսի գրուածոյ. իսկ եթէ իր մէկ գրուածն ալ առանց իր դիտման, կամ անզգուշութեամբ՝ այսպիսի բանի պատճառ եղած էր, եւ ինքն այս կերպով վերուց զպատճառը, շատ զարմանալի եւ գերագոյն առաքինական գործ մ՚ըրած է, նման սքանչելի Ֆենելոնի ըրածին, իր թերուղիղ գրուածը դատապարտելով։ — Այս դէպքն եղած է յամի իբր 1134 [1], կամ՝ քիչ վերջը։ 

Ուրիշ եւ աւելի խառնակ կրօնական շփոթութիւն մ՚ալ կար այս ատեններ, թէ Հայոց եւ Ասորւոց իրարու հակառակութեամբ, եւ թէ նոյն իսկ Հայոց իրենց մեջ, թանձր տգիտութենէ առաջ եկած, այն ասորական երկիրներու մէջ, որք ինչուան հիմայ իսկ գրեթէ անծանօթ մնացած են. եւ թերեւս շատ յարմարապէս Շնորհալին «Խառնափնդորեալ գաւառք» կ'անուանէ, որք կոչէին Ամայք եւ Շպղթան. եւ թուի թէ Եդեսիոյ սահմաններէն հեռու չէն, ուր տարագրած Հայք՝ իրենց կեդրոնէն եւ վարդապետներէն հեռու մնացեալ, գուցէ եւ եպիսկոպոս ալ չունենալով, աւելի կամ պակաս տգէտ քահանայից եւ անոնց նման Ասորւոց մէջ կ՚ապրէին. եւ ոչ միայն ծիսից վրայ կը վիճէին, Հայք՝ Ասորւոց ձիթով եւ աղով, նշխար շլինելը, Ասորիք՝ Հայոց Մատաղը, պախարակելով, այլ նոյն իսկ Հայոց երիցունք՝ հաւատոց ամենէն գլխաւոր նիւթոց վրայ տարակոյս եւ հակառակութիւն ունէին, ինչպէս է, Քրիստոսի չարչարանաց եւ մահուան կերպն, թէ Աստուած եւ մարդ ըլլալով՝ արդեօք ի՞նչ բնութեամբ մեռաւ. եւ որովհետեւ շատերն բնութեանց միաւորութեան եւ միութեան խնդիրը չէին լաւ իմանար, ոմանք մի բնութիւն ըսելով՝ կարծէին որ չի կըրնար ըսուիլ Աստուած խաչեալ եւ մեռեալ. ոմանք ալ ընդհակառակն՝ աստուածութեամբ խաչեալ եւ մեռեալ ըսել հարկ սեպէին. եւ երկուքն ալ մեծամեծ մոլորութեանց եւ հերեսիովտայց աղանդոց մէջ կ'ինկնային. եւ կրակը փայտով աճեցընելու պէս՝ վիճաբանութեամբ եւ հակառակութեամբ ա՛լ աւելի կը զայրացընէին շփոթութիւնը եւ գայթակղութիւնը։ — Այն կողմերը բարեպաշտ եւ խոհեմ՝ Հայ իշխան մը կար Առիւծ անուամբ, որ կը նստէր Թլկուրան աւանին մէջ, (զոր ոմանք յաշխարհագիր վարդապետաց մերոց կարծեն զԱւսիդն,  հայրենիք Յովբայ նահապետի), ասոնց վնասակար վէճը դադրեցընելու համար՝ մարդ եւ գիր խաւրեց առ Կաթողիկոս մեր, որ ճար ընէ. նոյնպէս քահանայից ալ ոմանք գրեցին։ Գրիգորիս յանձնեց իր եղբօրը գրել այն քահանայից, վարդապետութեամբ, խրատով եւ յանդիմանութեամբ։ Ներսէս ալ իր շնորհքն եղբօրը իշխանական ոգւոյն խառնած, գրեց երկայն թուղթ մը, որոյ խորագիրն Է. « Թուղթ Տեառն Գրիգորիսի կաթողիկոսի Հայոց, գրեալ եղբօր նորին Ներսէսի եպիսկոպոսի, հրամանաւ նորին, ՚ի Միջագետս Ասորւոց կոչեցեալ նահանգին. յաղագս որ անդ մերոյ ազգի քահանայից հակառակաբանելոյ՝ ատելաբար ընդ միմեանս, ոմանց ասել Աստուածութեանն բնութիւն չարչարեալ եւ մեռեալ ՚ի խաչին ընդ մարմնոյն. եւ ոմանց զմարդն միայն. եւ ոմանց դարձեալ ընդունելի լինել Մատաղ, եւ յոմանց արհամարհելի. եւ այլք, եթե դրախտըն իմանալի է եւ միայն օրինակաւ ասացեալ, այլ ոչ ճշմարիտ էութիւն, եւ այլ որ յայսպիսեաց։ Ի խնդրոյ ուրումն աստուածասիրի Առեւծ անուն իշխանի ՚ի Թլկուրանն աւանի» ։ Ասոնց ամենէն հարկաւոր բանը նախ կ՚ըսէ Շնորհալին. այսինքն թէ այսպիսի սրբազան եւ բարձր խնդրոց վրայ պէտք չէ վիճիլ, ճանչնալով իրենց տգիտութիւնը, մինչ գիտնոց անգամ շատ զգուշութիւն պէտք է, մանաւանդ երբ Ս. Հարց խօսից մէջ հակասութիւն մը տեսնեն. զորօրինակ, երբ Քրիստոսի մի անձն ըլլալուն համար՝ աստուածային եւ մարդկային բնութեանց պատշաճները՝ երբեմն Աստուծոյ անուամբ եւ երբեմն Քրիստոսի՝ անխտիր կը գրեն. ուսկից տգէտք անընտրողաբար կըրնան շփոթել եւ խառնակել զաստուածութիւն ընդ մարդկութեան։ Արժանապէս կը յանդիմանէ զանոնք՝ որ Քրիստոսի չարչարանքը եւ մահը՝ աստուածային բնութեան կ՚ընծայէին. հին Ասորի սուրբ վարդապետի մը, Զենովբայ՝ խօսքը մէջ բերելով, որ ըսած էր երբեմն Կեանք Բանին եւ մարմնոյն, եւ երբեմն Մահ Բանին եւ մարմնոյն. ուրեմն կըսէին Բանն Աստուած մեռաւ, կամ թէ մահն՝ Բանին կ՚ընծայուի։ Շնորհալին կը մեկնէ Ս. Հարց խօսքը եւ միտքը, թէ ինչպէս այս բանս կըրնար ըսուիլ, որովհետեւ Քրիստոս՝ Աստուած եւ մարդ` մի անձն էր. բայց երբ պահանջուի՝ թէ ի՞նչ բնութեամբ մեռաւ Քրիստոս, հարկ է զանազանել եւ ըսել որ աստուածութեամբ, անչարչար եւ անմահ էր, մարդկութեամբն կրեց եւ մեռաւ. այլ վասն զի աստուածութիւնն եւ մարդկութիւնն անբաժանելի միացեալ էին յանձն նորա՝ կըրնայ ալ ըսուիլ թէ Աստուած մեռաւ. ինչպէս ՚ի հակառակէն ալ աստուածային զօրութիւնքն կ՚ընծայուին մարդկութեան Քրիստոսի. զորօրինակ, հրաչագործելն, եւ ըսելն թէ Ես եւ Հայր իմ մի եմք, եւ այլն։ Ս. Գրիգորի Աստուածաբանի եւ Ս. Աթանասի վկայութեամբք կը հաստատէ Շնորհալին իր պարզաբանութիւնը. այլ իր կողմէն ամենագեղեցիկ խըրատ մը կ՚աւելցընէ անոնց եւ մեզի եւ ամենուն համար, որ այսպիսի խնդրոց զոր եկեղեցին ընդունած է՝ աւելի հաւատք ընծայենք՝ քան քննութիւն. «Որում ոչ հասեր մտացդ քննութեամբ՝ հասցես վաղվաղակի հաւատոցդ քաջութեամբն»։ Իսկ եթէ դեռ մէկն անհաւան գտուի եւ հակառակաբանէ ասկէ վերջը, զայնպիսին մերժել եւ հալածել կը պատուիրէ, իբրեւ խռովիչ եւ գայթակղիչ ժողովրդեան։ 

Դարձեալ կը յանդիմանէ եւ կը հերքէ զանոնք՝ որք երկրորդ անգամ թուղթ մը գրելով երկբայեր էին, թանձր մոլորութեամբ, Քրիստոսի մարմնոյն վրայօք, թէ յերկնից բերուած ըլլայ , որովհետեւ հին օրինաց ատեն ալ Աստուած մարդակերպ կ՚երեւէր: — Ուրեմն հրեշտակներն ալ այնպէս երեւնալնուն համար՝ մարմնաւո՞ր պիտի ըլլան, կը հարցանէ Շնորհալին։ Նոյնպէս անոնց ալ որ գայթակղէին՝ Աստուծոյ աչք կամ ձեռք կամ բերան լսելով, ՚ի հակառակէն օրինակ կը բերէ զմարդ՝ որ Պատկեր Աստուծոյ կ՚ըսուի. եւ կը բացատրէ թէ նմանութիւնն Աստուծոյ եւ մարդկան իրենց հոգեկան կարողութեամբքն է, իսկ Քրիստոսի մարմինն՝ է ծննդեամբ ՚ի Ս. Կուսէն։

Մեծ զարմանք է մեզի յիչել, թէ որքան այլանդակ մոլորութեանց մէջ ընկղմեր են եղեր այն խեղճ երիցունքն. եւ եթէ այս թուղթս չըլլար՝ գուցէ անհաւատալի ալ ըլլար. սակայն երբ դիտենք ժամանակին եւ տեղւոյ հանգամանքը այն Խառնափնդորեալ գաւառաց, ընդ մէջ մահմետականաց եւ հակակիր Ասորւոց անջատ մնացեալ Հայոց, զարմանքնիս կը թեթեւնայ, ցաւերնիս աւելնալով. այլ բարեբաղդ կը սեպեմք որ Շնորհալի մ՚ալ կար այն ատեն այնքան խոր խաւարն ալ փարատելու։

Գալով Մատաղին՝ որ Ասորւոց գայթակղութեան առիթ էր եւ Հայոց կռուի՝ անոնց հետ, ինչպէս որ անկէ ետեւ ալ շատ հեղ եղած է առիթ գայթակղութեան եւ վիճի բազմաց, գիտնոց եւ տգիտաց, Շնորհալին թէ այս թըղթին մէջ եւ թէ յետոյ ուրիշ թղթոց կը բացատրէ, որ այս բանս մէկ մը հին քրիստոնէից ագապին, կամ ողորմութեան եւ սիրոյ կերակրոց նման է, մէկ մ՚ալ մասնաւոր ազգային դէպք եւ հարկ մը. ինչպէս որ մեր Մեծն Ս. Սահակ հայրապետն ալ կ'իմացնէ, թէ երբ Լուսաւորչի քարոզութեամբն քրիստոնեայ եղան Հայոց քուրմելն ալ, որք Հեթանոսական զոհերով կ՚ապրէին, եւ հիմա ի՞նչպէս ապրուստ ճարելը կը մտածէին, Լուսաւորիչ անոնցմէ արժանաւորները քահանայ ձեռնադրեց, եւ ժողովըրդեան ալ թոյլ տուաւ որ փոխանակ զոհից եւ սպանդից՝ եկեղեցւոյ եւ աղքատաց նուիրեն իրենց կենդանի ընծաները. զորս քահանայք օրհնած աղով ալ սրբելով, ընդունին թէ իրենց, թէ աղքատաց համար եւ երբեմն նաեւ մատուցողաց ալ մասն հանելով: Ո՜րքան տարբեր էր այս նուէրս հին օրինաց զոհերէն, որոց արիւնն կը համարուէր իբրեւ ՚ի քաւութիւն մեղաց եւ ՚ի հաշտութիւն, եւ պէսպէս խտրութիւններ պահանջէր. իսկ Մատաղն՝ պարզ ողորմութեան եւ քրիստոնէական սիրակցութեան նպատակաւ էր, եւ որպէսզի այսպէս ալ ճանչցուի եւ գայթակղութիւն չըլլայ՝ կը պատուիրէ Շնորհալի՝ կաթողիկոս եղբօրն հրամանաւ, որ նախնեաց աւանդութեան մէջ եկամուտ եւ աւելորդ սովորութիւններ չխառնեն. վերցընեն այն նարօտները եւ պէսպէս զարդերը՝ որովք զմատաղը զարդարէին. եւս առաւել այնպիսի ձեւեր կամ ծէսերը՝ որ զոհի նմանութիւն մը կըրնային տալ, եթէ այնպիսի բան մտած էր տեղ մը։ Իրեններուն աւելորդ եւ տգիտական սովորութիւնները խոտելով՝ աւելի ալ պախարակելի կը ցուցընէ Ասորւոց տգիտութիւնն եւ ատելութիւնը, որք Հայոց շինած պանիրն անգամ չէին ուտեր, վախնալով որ գուցէ մատաղ եղած գառին խախացէն խառնուած ըլլայ անոր մէջ. եւ կը յանդիմանէ անոնց խտրական եւ օտար ազգերէ տարբեր սովորութիւն եւ ծէսերը, Մկնապիղծ եւ մեռելոտի ուտելնին, Ուրբաթալէզը, խոստովանութիւնը մերժելնին, եւ այլն։ Եւ եթէ այնքան գայթակղելի կ՚երեւի, կ՚ըսէ, անոնց՝ Հայոց մատաղը, ուրիշ ազգաց մէջ այս սովորութիւնս չըլլալուն համար, թող նային եւ տեսնեն զԼատինացիս, որք գոնէ Զատկին տօնին գառնուկ կը խորովեն եւ խորանին վրայ կ՚օրհնեն եւ կը բաժնեն. այս բանս իրենց եկեղեցւոյ առաջին դարուց մէջ ալ կար, եւ Լուսաւորիչ ալ անոնց հետեւեցաւ, կ՚ըսէ։ Իսկ աղով եւ ձիթով պատարագի հաց պատրաստելն՝ ո՞ւր կը տեսնուի՝ բաց յԱսորւոց։

Կը յիշէ ուրիշ մոլորութիւն կամ կարծիք մ՚ալ Դրախտին վրայօք, զոր նոյնպէս Ասորիք հնարեր եւ մատուցեր էին այն Հայոց մէջ. թէ Ադամայ Դրախտ ըսուածն՝ իրօք եւ զգալի պարտէզ, ծառ, պտուղ՝ պէտք չէ իմանալ, այլ այլաբանութեամբ վերացեալ բան մը, կամ երկնաւոր պարգեւ մը. գոնէ երկրիս վրայ չկար այնպիսի տեղի։ Ասոր ալ ամենեւին անտեղի ըլլալը պարզ խօսքերով կը ցուցընէ Շնորհալին. իրաւ ուրիշներն ալ եւ ոմանք ՚ի գիտնականաց եւս դրախտին տեղւոյն եւ երկրիս վրայէն վերցըւելուն վրայ՝ տարբեր կարծիքներ ունեցան, բայց ողջամիտ մարդ մը չէ ուրացած որ Ադամայ եւ Եւայի պատմութեան մէջ յիշեալ պտուղքն նիւթական չըլլան. եւ հարկ է որ պըտուղն ալ ծառէն ըլլայ, ծառն ալ ՚ի պարտիզին։ Դրախտը այլաբանեալ եւ ոչ զգալի ըսողք՝ զԵկեղեցին ալ նոյնպէս կուզէին ընել. եւ դեռ գըտուէին այն կողմերը մոլորեալ Հայ Թոնդրակեցի աղանդաւորներ, որք չէին ընդուներ նիւթական եկեղեցի եւ եկեղեցւոյ սրբազան սպասներ, եւ ոչ իսկ զխաչ եւ աղօթք եւ օրհնութիւն. այլ եկեղեցի մենք եմք կ՚ըսէին, եւ այլն. իրենցմէ առաջ եւ վերջն ելած աղանդաւորաց նման։ Որոց կ՚իմացընէ Շնորհալին, թէ հաւատացեալք արդարեւ բանական կամ բարոյական եկեղեցի են, այլ ամենեւին արգելք չէ, մանաւանդ թէ հարկաւոր է, որ իրենց հաւատոց յայտարար նշաններ եւ շէնքեր ալ ըլլան, ինչպէս խաչ, աետարան, մաշտոց, եկեղեցիք եւ մատրունք, եւ այլն։ Խաչին պատիւ եւ երկըրպագութիւն ընծայելն ոչ եթէ անոր նիւթոյն է, այլ յիջեցուցած Քրիստոսին. եւ այն ալ յետ օրհնելոյ եւ օծելոյ զխաչն, նոյնպէս ալ եկեղեցեաց շինութիւնն եւ օրհնութիւնն ամենահին է, մանաւանդ թէ քրիստոնէութեան հետ սկսեալ. որուն յայտնի համարձակութիւն տուող կայսրն Կոստանդիանոս՝ մեծ հանդիսիւ օրհնել տուաւ Երուսաղէմի նորաշէն եկեղեցին, եւ այլն։ Այս բաներուս վրայօք երկար գրեր էր ընդդէմ Թոնդրակեցւոց՝ Անանիա Նարեկացին, Ս. Գրիգորի Նարեկացւոյ քեռին, որոյ գրածները՝ կարդալ կը խրատէ Շնորհալին. զոր եւ մեզ փափագելի էր գտնել, վասն զի հիմայ չի գտուիր, կամ մեզի ծանօթ չէ։ — Կ՚իմացընէ, վերջապէս, Մաշտոցի համար ալ որ հիրաւի այս անուամբ վարդապետ մը եղած է, եւ եկեղեցական օրհնութիւններ եւ աղօթքները հաւաքեր է ՚ի մէկ գիրք, որ այդ իր անունը առած է. աղօթքներն ինքն չէ հնարած, այլ ըստ մեծ մասին առջի հայրապետաց գրած եւ դրած կարգերն են, զոր ինքն եւ իր աշակերտքն թարգմաներ են. այլ թէ եւ իրեն շարագրածն ըլլային, կամ ուրիշ անձի մը, իրմէ առաջ կամ վերջը, ի՞նչ վնաս կ'ըլլար, մինչդեռ սրբազան եւ արժանավայել բաներ են կարգադրութիւնքն եւ խօսքերն։

Այս ամեն խնդրոց վրայ երկարօրէն գրելով, Շնորհալին՝ կնքէ այս խրատով: «՚Ի դոյն հաստատեալ՝ դարձուսջիք զլսելիս ձեր ՚ի թիւր եւ ՚ի մոլար բանից անիմաստիցն եւ ՚ի մոլորելոցն. զի եւ աստի կենօքս խաղաղացեալք ոգւով, արժանի եղիցուք հասանել ուղիղ հաւատով եւ բարի գործովք՝ յանքոյթ եւ ՚ի խաղաղ նաւահանգիստն խոստացելոց բարութեանցն. » եւ այլն։

Այս ՚ի Միջագետս գրուած թղթոյս ժամանակն անյայտ է. այլ մէջը Ասորւոց յանդիմանութիւն ըլլալէն կըրնամք հետեւցընել, թէ կամ նախայիշեալ դիպուածէն ալ առաջ ըլլայ, այսինքն Գրիգորիսի ըրածԷն եւ այրածէն, կամ անկէ բաւական ժամանակ վերջը, երբ հին կիրքերն նորէն արթընցեր էին, գէթ ՚ի միտս տգիտաց։ Յանդիմանութիւնքն թէ եւ չեն ծանր եւ կծու, այլ չեն երեւիր Շնորհալւոյ յետին թղթոց մէջ, երբ ինքն ինքնօրէն կը գրէր, պարզ իր սրտին թելադրութեամբ, եւ ոչ վեհագունի մը։ Ներսիսի վայել հմտութիւն եւ մանաւանդ զգուշութիւն՝ լաւ կ՚երեւի այս թըղթոյս մէջ ալ, մանաւանդ առաջին խնդրոյն վրայօք, որ այնպէս փափուկ՝ միանգամայն եւ դիւրաշփոթ խնդիր մ՚է, գոնէ մեր ազգին եւ նմանեաց եւ իրենց քննողաց եւ դատողաց համար. այլ իր սքանչելի օծումն եւ շնորհքն` որ հօս կը փայլփըլին, ա՛լ աւելի զտութեամբ պիտի ցոլան եւ ծաւալին՝ իր ժամանակին եւ աստիճանին յառաջընթացութեամբ գրած թղթոց մէջ, զոր ատենին պիտի նշանակենք, թէ եւ ոչ շատ երկարօրէն խօսելով՝ որչափ հօս։ Եւ այս առաջին առիթ ըլլալով՝ զայս ալ աւելցընեմք, որ Շնորհալին ինչպէս տաղաչափութեան եւ այլեւայլ բաներու մէջ, այսպէս եւ Թղթագրութեան՝ մեր դպրութեան մէջ նախադաս օրինակ է. այս բանիս մէջ ալ՝ իր պապէն (Գրիգոր Մագիստրոսէն) զատ՝ ոչ ոք իրեն չափ թղթոց աւանդ թողած է մեզի, կամ պահուած եւ հասած է մեզ. եւ ամենքն ալ այսպէս աստուածաբանական չեն, աւելի ընտանեկանք ալ կան։