Շնորհալի եւ պարագայ իւր

ԺԸ.
Այլեւայլ Երկրորդական գրուածք. — Յաղագս Երկնից զարդուց. — Մխիթար Հերացի.  — Մեկնութիւն եւ. չափաւ յարասութիւն Ներբողի Խաչին՝ Դաւթի Անյաղթի, — Վարդան Վդ. Հաղբատացի. — Մեկնութիւնք իմաստասիրական բանից. — Աստիճանք Ազգականութեան . — Քանի մը թարգմանութիւնք. — Վկայաբանութիւն Ս. Սարգսի:

Յետ այս գլխաւոր եւ դասընտիր գրուածոց՝ արժան համարիմք յիշատակել հօս Շնորհալւոյ քանի մ՚ուրիշ գրուածներ ալ, որք եթէ ասոնց պէս ՚ի գլուխ գործոց չանցան, սակայն դարձեալ ընտիր եւ գեղեցիկ են, եւ որոնց գրութեան թուականն անյայտ ըլլալով՝ բոլորն ալ մէկտեղ կը յիշեմք, յառաջ քան զկաթողիկոսութիւն հեղինակին. թողլով յետ այնր յիշելու ինչ որ յայտնապէս ՚ի կաթողիկոսութեան ժամանակը գրած է։ Արդ ասոնց մէջ են երկու գեղեցիկ քերդուածք, այլեւայլ ոճով, երկուքն ալ ՚ի խնդրոյ բարեկամաց գրուած. մէկն բոլորովին իր մտաց ծնունդ, որ է Յաղագս երկնից եւ զարդուց նորին. միւսն Դաւթի Անյաղթի գրած խաչի ճառին յարասութիւն։ Առաջինն 200 տող է 12-ոտեան, բոլոր ան յանգով աւարտած, եւ առանց շատ բանաստեղծական թռչանաց՝ շատ վայելուչ, կոկ եւ շնորհալի գրուած մը. եւ թէ ոչ խօսքերն՝ այլ խօսքին աղբիւրն կամ գիւտն ինքնին բանաստեղծական է. Եդեսիոյ ողբոց նման դիմառնութեամբ, ինչպէս հօն գերեալ քաղաքին խօսել կու տայ, հօս ալ բուն երկնից բերան կու տայ ինքզինքը նկարագրելու, սկսանելով. 

« Իմ՝ եղական գոլով բնութիւն եւ սկզբնական, 

Յանեղէն ձըգեալ կամար անզուգական՝

Անջըրպետեմ զջուրսըն վերին եւ ներքնական,

Որպէս պատմէ զինէն Մովսէս աստուածաբան»: 

Նպատակ բանին է ցուցանել երկնից զարմանալի կազմուածը, նուրբ նիւթերը, կարգը, եւ այլն, եւ թէ ասոնց վրայ արժան է հիանալ՝ այլ ոչ ինքնաբուն եւ գերագոյ բան մը կարծել եւ պաշտել ինչպէս ըրին հեթանոսք. վասն զի թէ եւ ըստ մեզ երկինքն անչափ ընդարձակ է, « Այլ եւ թըզաւ միով չափիմ՝ թէ ոչ մարդկան».  թէ եւ անբաւ բարձր երեւի՝ այլ նոյնչափ եւ խոր անդունդ է, թէ եւ անշարժ՝ միշտ ՚ի շարժման է. թէ եւ նիւթական՝ այլ միշտ նույն վիճակի մէջ անայլայլակ է: թէ եւ անայլայլակ՝ այլ Արարչին կամօք եւ բանիւ այնպէս է եւ ոչ թէ ՚ի բնէ. որպէս զի երկրաւոր արարածոց կենդանութեան պատճառ ըլլայ, ՚ի ձեռն լուսաւորաց. յորոց նախ զարեգակն յիշէ, գեղեցկութեամբ իբրեւ՝ 

… … … « Պայծառատիպ մի կարկեհան

Եդեալ ՚ի լանջս ըստ վակասին ահարոնեան», 

եւ օգտիւ՝ պատճառ բեղմնաւորութեան, տաքութիւնը խառնելով ջրոց հետ.  զոր նմանեցընէ փեսայի եւ հարսին զուգութեան. 

« Փեսայօրէն ջերմամբ սիրոյ յոյժ ըղձական՝

Գիրկս արկանէ հարսին իւրոյ խոնաւութեան ». 

ապա նկարագրէ զլուսին, 

… … … « Սպիտակափայլ բիւրեղանման,

Որ միշտ աճէ եւ նըւազէ հընգետասան ».

յետ սոցա՝ եօթն մոլորակներ իբրեւ եօթն կանթեղք ներկայանան,

« Որք մոլորեալք՝ տան անմոլար իմաստ մարդկան ».

ապա 12 կենդանակերպներն, զոր ըստ հին ոճոյ արեւելեայց նմանեցընէ քաղաքի եւ 12 աշտարակաց, որոց շարժմունքէն կամ ընթացքէն կըրնան երբեմն բաներ գուշակուիլ։ Այս խօսքով Շնորհալին ոչ եթէ աստեղադիտաց յիմարաբանութեանց իրաւունք տայ, այլ միայն կարծէ թէ ինչպէս հուր, ջուր, բոյսք եւ անբան կենդանիք՝ զանազան բանի նշան, գուշակութիւն եւ ազդեցութիւն կու տան, այսպէս ասոնք ալ 

« Թէպէտ են յանկենդանեաց նոքա ու անբան՝ 

Սակայն շարժմամբ անձանց՝ ունին ինչ ազդական »: 

Եւ յիրաւի այս ինչը կը փնտռեն թէ՛ մոլորեալ եւ թէ՛ ողջամիտ աստեղաբաշխք, եւ դեռ գտած չեն. այսինքն զպատճառ, եւ մանաւանդ զվախճան եւ զնպատակ այնպիսի շարժման եւ բազմութեան ամեն տեսակ աստեղաց։ Ամեն քիչ շատ խոհուն միտք կ՚ուզէ այս բանս գիտնալ, եւ շատք յաստուածային լուսոյ զուրկ ըլլալով՝ կը մոլորին, կըսէ հեղինակն ալ, փոխանակ որ գոնէ անոնց սքանչելի գեղեցկութեամբն եւ կարգաւն՝ պէտք էր առ Աստուած դառնային։ Յետոյ խորհրդական իմաստներ կը բերէ, եօթն մոլորակները 7000 տարի ժամանակի փոփոխական դարուց նմանցընելով, հաստատուն աստղերն ալ՝ հանդերձեալ անփոփոխ աշխարհի, որոյ համար այնուհետեւ այս երկինքս եւ լուսաւորքն պէտք չեն, վասն որոյ եւ պիտի ջնջին. կամ թէ աւելի զարմանալի կերպով մը պիտի նորոգուին, եւ պիտի ըլլայ նոր երկինք եւ նոր երկիր։ Երկնից դիմառնական նկարագրութիւնն աւարտելով` չորս տող ալ հեղինակն իր բերնէն կ՚ըսէ շատ յարմար եւ ստոյգ, իր հիացումը նշանակելով.

«Նայիմ յերկինս եւ նըկատեմ զայս ամենայն, 

Եւփառըս տամ անեղ բնութեան արարչական»: 

Այս վայելուչ քերդուածիս պատճառն ալ վայելուչ եւ սիրելի է մեզ կամ մեր հայերէն դըպրութեան. զոր յայտնէ ուրիշ փոքրիկ քերդուած մ՚՚ալ առջինին ետեւէն գրուած՝ Յորդորակ, 62 տող. յորում իբրեւ դաւանութիւն մը հաւատոյ՝ կը խոստովանի ամեն բանի պատճառ զԱստուած. անով շարժունք եւ անշարժք, անկէ եւ մարդիկ, որոց փրկութեան համար նոր Ադամն Քրիստոս. եւ այլն։ Այս Յորդորակս՝ բաց յիմաստից սրբութենէն, առջինին քով շատ հետեւակ է, բայց մեզի պիտանին տնագլուխ տառերն են, որք կը կապեն այս բանս. Մխիթար բժիշկ ընկալ ՚ի Ներսիսէ զայս բան. արդէն առջի մասին խորագիրն ալ կ՚իմացընէր որ գրուած Է Ի Խնդրոյ առն բժշկապէտի եւ աստղագէտի Մխիթարայ ։ Բնականապէս Հարկ է որ հիմայ այս անձս ներկայանայ մեր պատմական պարագային մէջ, որ եւ ժամանակիս եւ բոլոր ԺԲ դարուն, մանաւանդ թէ բոլոր մեր դպրութեան նշանաւոր անձանց մեկն է, եւ իր մասին կամ արուեստին մէջ՝ առաջին, եւ արժանապէս յամենարժան Շնորհաւոյ վկայուած Բժշկապետ, ոչ եթէ իրմէ առաջ կամ իրմէ հմուտ Հայ բժիշկ չենք ունեցած, այլ իրմէ առջիններուն գրուածքն մեզի չեն հասած, իրմէ վերջիններունն ալ չեն հաւասարիր իրեն. դժբաղդաբար՝ իրեն գրուածներէն ալ փոքր մաս մը հասած է մեզի, եւ այն ալ միայն յայսմ մասին Բժշկութեան. իսկ Շնորֆալւոյ զինքը Աստեղագէտ կոչելն՝ կը յայտնէ նաեւ յայսմ` ուսումնական գիտութեան քաջութիւնը, որոյ ուրիշ վկայութիւն կամ նշան եւ մնացորդ մը չունիմք։ Նոյնպէս իր վարուց եւ գործոց ալ ուրիշ տեղեկութիւն չունիմք, բայց մէկ մ՚այս Շնորհալւոյ քերդուածն. մէկ մ՚ալ բուն Մխիթարայ յառաջաբանն իրմէ մեզի հասած միակ գրուածքին, որ է « Բժշկական ՝ վասն երեք ազգ Ջերմանցն». յորում կ՚իմացընէ որ ինքն էր ծննդեամբ ՚ի Հեր քաղաքէ, որ է այժմեանս Խոյ ՚ի Պարսկական Հայս, անոր համար Հերացի կ՚ըսուի. եւ «՚ի մանկութենէ սիրող եղէ, կ՚ըսէ, իմաստութեան եւ բժշկական արուեստից, եւ վարժեցայ, ՚ի դպրութիւն Արաբացւոց, Պարսից եւ Հելենացւոց». յայտ է թէ եւ իր բնիկ ազգին Հայոց, ինչպէս գըրոց վերնագրին մէջ կ՚ըսուի, այլ մեր լեզուով գրած կատարեալ բժշկարան մը չգտնելով, ուզեց գոնէ միայն Ջերմի հիւանդութեան եւ անոր երեք գլխաւոր տեսակաց վրայ գրել «համառօտ, Նախագիտութեամբ եւ Ստածմամբն», (Theorique et Pratique)։ Այս բանիս ալ պատճառ կամ յորդոր կը վկայէ զյաջորդ Շնորհալւոյ, զկաթողիկոսն Գրիգոր Տղայ, «ամենայնիւ սիրող իմաստութեան եւ հմուտ». եւ ինչ որ յոյն, պարսիկ եւ արաբիկ գրոց մէջ գտաւ այս նիւթոյս վրայով՝ հաւաքեց, տեղ տեղ քաղուածով, տեղ տեղ ալ թարգմանութեամբ, անոր համար յիշատակին վերջը կ՚ըսէ. «Թարգմանեցաւ եւ գրեցաւ գիրքս այս յամի 1184 Տեառն մերոյ». այն բարէնշան տարին մեր դպրութեան, յորում Ն. Լամբրոնացի յունական Օրինագրոց հաւաքում` մը հրատարակեց, Մխիթար Գոշ իր Դատաստանագիրքը։ Ինքն Հերացին այս գիրքը անուանեց « Ջերմանց Մխիթարութիւն. զի սա մխիթարէ զբիժշկն՝ ուսմամբ, իսկ զհիւանդն՝ առողջութեամբ, ողորմութեամբ եւ օգնականութեամբ արարչագործին Աստուծոյ»։ Ոճոյն եւ լեզուին համար ալ կ՚աւելցընէ. «Եւ արարի զսա գեղջուկ եւ արձակ բարբառով, զի դիւրահաս լիցի ամենայն ընթերցողաց, առ ՚ի յիշատակել զմեզ», եւ այն։

Այս գիրքս որ 46 հատուած կամ գլուխ բաժնուած է, (եւ 150 էջ մը բովանդակէ ութածալ) արդէն տպագրուած ալ ըլլալով [1], հօս աւելի ծանուցանելն աւելորդ եւ օտար կը համարիմք, միայն գործոյն արժանաւորութիւնը յիշել հարկաւոր, թէ՛ ըստ իմաստից, թէ՛ ըստ հմտութեան եւ շատ Արաբացի եւ Պարսիկ բժշկաց յիշատակութեամբ, եւ թէ՛ ըստ աշխարհիկ հայ լեզուին, որով՝ գրեթէ առաջին երկարօրէն գրուած ծանօթ գիրքն է մեզի։ Իսկ հեղինակին արժանաւորութեան` բաց ՚ի գրքէն մեծ վկայք էն Ն. Շնորհալւոյ եւ Գր. Տղայոյ կաթողիկոսաց՝ բարեկամութիւնն եւ վարկն. եթէ առաջինն իր կաթողիկոսութենէն առաջ գըրած է առ Մխիթար վերոյիշեալ քերդուածը՝ նշան է որ Մխիթար 1184 թուականէն 20 տարիէ աւելի առաջ ալ նշանաւոր եւ հռչակուած էր։ Մխիթարայ վարուց վրայ ուրիչ տեղեկութիւն չունիմք, այԼ գրուածոց եւ հմտութեանն ուրիշ նշաններ ալ կան մեր ընտիր բժշկարանաց մէջ. զոր կերեւի թէ Ջերմանց գրքէն վերջը գրեր է, որովետեւ անոր յառաջաբանին մէջ կըսէ. «Զբովանդակն՝ որ վասն արուեստի բժշկութեանս՝ թողի, եւ զերեք ազգ ջերմանցս միայն հաւաքեցի». իսկ բժշկարանաց մէջ կը գտնեմք ուրիչ շատ տեսակ հիւանդութեանց գրուածներ, որոց վրայ օտարաց եւ նախնեաց խօսքերը աւանդելէն ետեւ, ստէպ կըսուի. «Բայց ես Մխիթար յիշեմ եթէ յուստի՞ց լինի (այս ինչ ցաւ). – Այլ ես Մխիթար չեմ զպատճառն զՃիճուն, եւ այլն։ — Այլ ես Մխիթար կամիմ գրել ՚ի այլ գրոց վասն Սկանն. – Կան եւ այլ ցաւեր որ չէ յիշած ՚ի դիրքս, բայց ես Մխիթարս յիշեմ», եւ այլն։ Երբեմն ալ յետին հաւաքաբան բժիշկք՝ կարդացողը կու ղրկեն առ բժշկապետն մեր. զոր օրինակ՝ «Եւ զայլ ստածումն գտանես ՚ի Գիրս Մխիթար բժշկին. — Յիշեմ ՚ի բանից Մխիթարայ», եւ այլն։ Որով յայտ է թէ Մխիթար երբեմն թողած Բովանդակ արուեստի բժշկութեան գիտելիքը՝ յետոյ գրեր է, եւ դեռ հիմա ալ գտուին գրուածքն, գէթ ըստ մասին։

Ի Մխիթարայ վերադառնալով առ Ներսէս եւ իր քերթուածին, ասոր նկատմամբ զայս ալ յիշեցընեմ, որ յետ իբր 120 ամաց՝ Յովհաննէս Երզընկացին, որ բաղդ ունեցաւ Շնորհալւոյ Մատթէի Մեկնութիւնը շարունակելու, նման իմն բաղդով՝ ՚ի խնդրոյ Ապլոց իշխանի՝ սոյն նիւթիս վրայոք Յաղագս Երկնից ՝ Հնգապատիկ երկար 1000-տողեան քերդուած մը գրեց նոյն չափով (12-ոտնեան) եւ նոյն ( ան ) յանգաւ, Շնորհալւոյ իմաստները ընդարձակելով, յայտնապէս ասոր գրուածովը ներշնչեալ։

Երկրորդ քերդուած Շնորհալւոյն է մեր Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփային եւ հին թարգմանչին գրած խաչի գովեստին տաղաչափեալ յարասութիւն. որոյ պատճառն եւ շարակից դէպքն ալ կ՚արժէ յիշել։ Հին հեղինակն ներբողիչ մեծն եւ  Եռամեծ կոչեալ Դաւիթ՝ ազգակից Մովս. Խորենացւոյ արեամբ եւ արդեամբք, ՚ի պատիւ Քրիստոսի Ս. Խաչին ներբող կամ Ճառ մը գրած է, ՚ի խնդրոյ Գիւտ կաթողիկոսի, որ է ըսել իբրեւ ՚ի վերջին քառորդի Ե դարու. թէ՛ գրողին եւ թէ՛ խնդրողին համբաւն, եւ թէ՛ գրուածին արժանաւորութիւնն՝ այնպիսի յարգ եւ պարծանք մը տուած էին այս ճառիս ՚ի հնուց հետէ, մինչեւ կարծել կու տայ՝ որ բնական արժէքէն ալ քանի մ՚անգամ ավելի ըլլայ ընծայուածն, եթէ կարելի եւ ներելի է այսպէս ըսելս։ Մխիթար Այրիվանեցի Պատմիչն յ՚ԺԳ դարու իր ժամանակագրութեան մէջ դըրած է ցանկ մը Սուրբ Գրոց եւ Ս. Հարց գրոց՝ զորս մեծիմաստ սոփեստէսն Սարկաւագ ստուգեր էր, այսինքն յընտիր օրինակաց հաստատեր էր հարազատութիւնը. այս տեղ անմիջապէս նոր կտակարանի Աստուածաշունչ սուրբ Գրոց ետեւէն կը դասուին իբր սրբազան գիրք մեր, Ժամագիրքն եւ Պատարագամատոյցն եւ որ զարմանալին է՝ այն երկուքէն ալ առաջ դասուի Բարձրացուցէք ն Դաւթի. վասն զի այսպէս կոչուի ճառն, սաղմոսին՝ «Բարձրացուցէք զՏէր Աստուած մեր), խօսքըն բնաբան ունենալով։ Այսքան մեծարանաց առաջին պատճառ թերեւս համարելու Էր զանհամեմատ յարգութիւն Ս. Խաչին. այլ ըստ աշխարհի՝ թերեւս ճառին շինուելուն պատճառն ըլլար. որոյ համար մէկ աւանդութիւնն ալ այս է, թէ Դաւթի դարուն՝ դեռ սովորութիւն էր յ՚Աթէնս, (ուր որ ինքն ալ ընկերակցօք թարգմանչօք ատեն մը ուսմանց եւ իմաստից պարապեցան), ճարտասանութեան կամ փիլիսոփայութեան վարդապետի աստիճան առնըլու համար՝ ճառ մը խօսիլ: եւ Դաւիթ այս ճառս խօսեր է, կ՚ըսեն, եւ իրեն հետ մրցողաց յաղթեր եւ գերազանցեր. այս բանս՝ ստոյգ կամ անստույգ՝ բաւական առիթ մ՚էր Հայոց պարծանաց եւ խրոխտանաց ՚ի վերայ Յունաց. բայց ոմանք ալ ուրիշ պատճառներ կ՚աւանդէին։ Արդ թէ ասոնց ստոյգը հաւաստելն, եւ թէ ճառին իմաստները պարզապէս հասկընալն, (որովհետեւ քիչ մը խրթնաբան կամ նրբաբան է), շատոնց փափագելի էր. եւ այս ժամանակներս՝ որ թէ՛ յարեւելեան եւ թէ՛ յարեւմտեան Հայս՝ դպրութեանց եւ մեկնութեանց ուսումն եւ ջանք վառուած էր, եւ առաւելապէս՝ հօս ՚ի կողմանս Սեաւ Լերանց եւ Կիլիկիոյ, հօն՝ ՚ի Հաղբատ եւ ՚ի Սանահին, Հաղբատացի գիտնական եւ բանասէր վարդապետ մը՝ Վարդան անուն, որ առաջուց իսկ պէտք է ծանօթ եղած ըլլայ Շնորհալւոյ, խնդրեց այս մեր նոր իմաստասիրաց պարագլխէն՝ հին իմաստասիրին ճառին մեկնութիւնը եւ պատճառը։ — Շնորհալին իր սովորական պատրաստականութեամբն ՚ի կատարել զխնդիր բարեսիրաց՝ Վարդանայ ուզածն ալ ըրաւ, նախ ճառին գրութեան աւանդուած պատճառները կը յիշէ, զոր արդէն իրմէ շատ առաջ մէկն յիշած էր իբրեւ նախադրութիւն մ՚ընելով, եւ անոր հետ կընդունի որ Գիւտայ խընդրուածքով գրուած էր, ընդդէմ այն մոլորելոց՝ որք նեստորաբար ոչ զՍ. Կոյսն կընդունէին Աստուածածին, եւ ոչ զխաչն՝ աստուածընկալ։ Իսկ մեկնութիւնը գրեց Ներսէս չափաւոր ընդարձակութեամբ եւ պարզ բանիւ բացատրելով փիլիսոփային միտքը, եւս առաւել իր մտածմունքն եւ զգացմունքը։ — Անշուշտ այս բաներուն վրայ խորհրդածելու ատեն՝ յօժարութիւնն վառեցաւ՝ զնոյն ներբող իր քաջարուեստ ներդաշնակութեամբը տաղաչափել եւ ինչպէս որ երկու մասն ունի ճառն, մեկն աւելի քննական եւ պատճառական, միւսն գովասանական, այն առաջին մասը կը բովանդակէ Ներսէս 220 երկոտասանոտնեան տողից մէջ ( ան յանգով. ) իսկ երկրորդ մասը իբրեւ 400 տող ութոտնեան զանազան յանգերով։ Քերդութեան իմաստից վրայ չունիմք բան մ՚ըսելու, այլ միայն Շնորհալւոյ հանճարեղ մտածութեանը, որ բաւական չհամարելով դրած մեկնութիւնը, վասն զի եւ դժար էր հասարակաց զայն ունենալ եւ այնչափ երկար բանը կարդալ, միւս կողմէ ալ նոյն ճառը նորէն արձակ բանիւ պարզ շարադրութեամբ գրել անտեղի համարելով, որ հեղինակին նուազութիւն մը չըլլայ, ոտանաւոր բանի դարձուց, առանց աւելցընելու կամ պակսեցընելու. ասով կարդացողն է բոլոր Դաւթի գրածը կ'ունենայ եւ թէ աւելի որոշ կը հասկընայ անոր միտքը։

Նոյն Վարդան վարդապետն դարձեալ հարցուց եւ խնդրեց ՚ի Ներսիսէ՝ Գրիգորի Նիւսացւոյ այլեւայլ գրոց վրայ տեղեկութիւն, թէ ի՞նչ պատճառի համար գրած էր. եւ թե ի՞նչ նշանակէին քանի մը մութ բանք գրոցն. Շնորհալին ասոր պատասխան եւ պատճառ գրած է, որ մեզի հասած չէ. այլ Վարդան իր քովէն ալ բան աւելցընելով՝ տեղեկութիւններ գրեց Նիւսացւոյն գրոց վրայօք, ինչպէս որ Լուծմունք ըսուած հաւաքմանց մէջ կը յիշուի։ — Այսքան ընտանութիւն ունող անձն (Վարդան) ընդ Շնորհալւոյ՝ պէտք է նշանաւոր անձ մ՚ըլլայ պատմիչաց ու յիշատակագրաց քանի մը կարճ խօսքերն ալ զայս ցուցընեն. մանաւանդ երբ Հաղբատայ նշանաւոր եւ ուխտի տեղեաց մէկն ալ՝ այս վարդապետի գերեզմանը կը նշանակե. որոյ արդարեւ ցանկալի էր ստոյգ վարքը եւ գործերը գիտնալ. միայն մահուան թուականն ալ հարեւանցի կը նշանակի իբր 20 կամ 22 տարի յետ Շնորհալւոյն. այս ետքի թուականիս (1195) գրիչ մը ՚ի Հաղբատ, այսպէս յայանէ անոր մեծ արժէքը՝ աղաչելով յիշել, «Զարդիւնակատար սուրբ եւ ամեներջանիկ վարդապետն Վարդան,  զաստուածասէր հոգին, ՚ի մանկութենէ մինչեւ յաւագոյթ ընդ Քրիստոս միացեալն, զՀոգւոյն Սրբոյ բնակարանն, զլցեալն ամենայն տեսակօք բարութեանց. զզարդարեալն ամենայն առաքինութեամբ, զապաւէնն տնանկաց, զվերակացուն օտարաց, զսիրողն աղքատաց, զբժիշկն հոգւոց, զհայրն որբոց, զպարծանսն քրիստոնէից, զլուսաւորիչ եկեղեցւոյ, զհովիւն բանաւոր ոչխարաց , զհոգին օրհնեալ, զարժանին Աստուծոյ, զգերազանցեալն քան զգովութիւն, զփոխեալն ՚ի կենաց եւ զհանգուցեալն ՚ի Քրիստոս … յիշեսջիք յաղօթս»։ — Արժանաւո՜ր գովութիւն Շնորհալու բարեկամի. զորս միատեղ  յիշէ ուրիշ մերձաւոր գրիչ մ՚ալ (ամի 1207) յընդօրինակելն զմեկնութիւն Բարձրացուցեաց, «զոր արարեալ է երիցս երջանիկ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Ներսէս, ՚ի խնդրոյ Վարդանայ վարդապետի, որ ՚ի Հաղբատ կայ եդեալ ՚ի դամբանի. որոց յիշատակն՝ օրէնութեամբ» ։

Դարձեալ սոյն վարդապետս Վարդան խընդրեր էր ՚ի Շնորհալւոյ՝ Գրիգոր Աստուածաբանի «Քրիստոս ծնեալ» ըսուած ճառին մեկնութիւնը. յայտ է որ Գր. Աստուածաբան հին Ս. Հարց մէջ ամենէն աւելի իմաստասիրաբար գրող եւ նըրբախօսն է, քիչ բառով շատ բան իմացընող. սակայն նոյն իսկ կարճաբանութեամբն ալ իմաստքն մթանան եւ դժուարիմաց են. անոր համար գրեթէ անհրաժեշտ հարկաւոր է մեկնութիւնն ալ եւ այս Քրիստոսի ծննդեան վրայ գրած ճառն շատ աստուածաբանական կարեւոր խօսքերով ՚ի վկայութիւն կոչուէր յաճախ, անոր համար աւելի ալ կարօտէր մեկնութեան. զոր եւ կատարեց Ներսէս խնդրով Վարդանայ՝ իսկ սա աւելի ընդարձակելով` վերոյիշեալ Նիւսացւոյն բանից մեկնութեան նման՝ գրեց Լուծմունք , որ եւ գտնուի հիմայ, թէ եւ հեղինակաց անունն նշանակուած չըլլայ։

  Փոքրիկ իմաստասիրական գրուած մ՚ալ կայ՝ որ թէ՛ Դաւթի Անյաղթի կընծայուի եւ թէ՛ Գր. Նիւսացւոյ, երկուքին գրոց ալ վերջը գտուելով. եւ է Չարին բնութեան վրայ էջ մը բան կամ առածք.. որ կը սկսի, «Ամենայն չար տանջելի». խնդիր մը՝ որ շատ գիտնոց եւ տգիտաց ալ մտատանջութիւն կը պատճառէ. ասոնց որ կարգէն ալ ըլլայ՝ բանասէր եւ արժանաւոր անձ մը եղած պիտի ըլլայ Ստեփանոս անուամբ մէկն, ով խնդրեց ՚ի Շնորհալւոյ այն փոքրիկ՝ այլ իմաստալից բանին մեկնութիւնը. գուցէ Տիրացու մականուանեալ հմուտ եւ անուանի եպիսկոպոսն էր Վանայ կողմերու, զոր գովութեամբ յիշէ եւ Լամբրոնացին, եւ որ իրմէ . քանի մը տարի վերջը վախճանեցաւ, թերեւս նոյն իմաստասէր Ստեփանոսն է՝ որոյ խնդրով Սամ. Անեցին ալ բան մը գրեց (123)։ Արդ Շնորհալին կատարեց ասոր խնդիրը, ղրկելով ուզած մեկնութիւնը հանդերձ թղթով, յորում հարկաւոր է, կ՚ըսէ, «Զխնդիր հոգեւորական եւ հաւատով եւ սիրով հայցողաց՝ տալ յօժարութեամբ». թղթին վերջին խօսքերն ալ կ՚իմացընեն որ անհանգիստ պարագայի մը` թէ՛ ըստ ժամանակի եւ թէ՛ ըստ տեղւոյ, եւ թուի թէ նաեւ ճամբորդութեան ատեն գրած է. «Իբրու ՚ի դէպ է ՚ի ճանապարհի պատահելոյ անձին, եւ աշխարհածուփ հոգովք խամրացելոյ մտաց».  թերեւս յամին 1165 Կիւլիկիա երթալը նշանակէ, այս ՚ի ճանապարհի պատահումն։ Իսկ գրուածոյն վրայ գալով՝ զայս արժան է խորհրդածել,  որ Շնորհալի ոչ միայն պարզ աստուածաբանական եւ Սուրբ Գրոց միտքը քննած էր, եւ ոչ լոկ տաղաչափ քերդող էր, այլ եւ իմաստասիրական գրուածներ քննած էր եւ լաւ կը հասկընար. միով  բանիւ, ինչ որ ազգային դպրութեան մէջ կը գըտուէր եւ ձեռքը հասած էր՝ աչքէն եւ մտքէն ալ չէր վրիպած, եւ Սեաւ Լերանց վանորայից մէջ՝ ամեն տեսակ գրոց պարապեր եւ հմտացեր էր վասն որոյ եւ արժանապէս թէ՛ մօտէն, թէ՛ հեռուէն ամենայն բանասէրք իրեն կըրնային դիմել իր բնական հեզութիւնն եւ ձեռնտութիւնն ալ զինքը ամենուն կը մօտեցընէր. ձիրք մը` որ թերեւս գիտութենէն աւելի մեծ է, եւ անշուշտ աւելի սիրելի։

Այսպիսի իմաստասիրական կամ մեկնողական գրուածոց հետ կըրնանք յիշել Շնորհալւոյ պըզտի գրուածիկ մ՚ալ, որոյ նիւթն թէ եւ չէ շատ իմաստասիրական, այլ հասկացողութիւնն դժար ըլլալով, միանգամայն եւ շատ կարեւոր վասն կրօնական բարոյականի, ինքն իսկ նախ աշխատեր է հասկընալու եւ ապա դիւրաւ հասկացնելու, եւ է ցուցակ մը Աստիճանաց ազգականութեան վասն խնամութեան, զոր գտեր է ՚ի նախնեաց աշխատասիրեալ, աղիւսակաձեւ շարած՝ վեց աստիճան դէպ ՚ի վեր, վեց դէպ ՚ի վար , երկու կողմն ալ ճղճըղելով, բայց քանի որ վեր բարձրանայ՝ ամեն մեկ աստիճանի կողմնակի թեւերէն մէկ մէկ աղիւս կամ խորշ կը պակսի, իսկ դէպ ՚ի վար՝ կողմնական խորշեր դրուած չեն, այլ միայն թոռունք եւ թոռանց թոռունք. յայտ է որ բոլոր աղիւսակին միջին երկու կարգի խորշքն՝ են Հայր եւ Մայր, Որդի եւ Դուստր։ Այս աղիւսակին հետ վարդապետութիւնն ալ կայ՝ խրթնաբան եւ անսովոր անուամբք ազգականութեան. անոր համար Շնորհալի մտածեր է այն Բաբելոնի աշտարակին ձեւով շարուած աղիւսակը՝ բոլորակի վերածել կեդրոնը կամ ներքսագոյն շրջանակին մէջ դնելով զՀայր եւ Մայր, զՈրդի եւ Դուստր, եւ անկէ սկսեալ իրարու վրա հինգ շրջանակ ալ աւելցընելով ըստ  կարգի հեռաւորութեան աստիճանաց եւ կեդրոնական անձանց՝ իւրաքանչիւրին նմանը դէպ ՚ի վեր եւ դէպ ՚ի վար նշանակելով անոնց մէջ, զոր օրինակ, Հօր՝ դէպ ՚ի վեր Պապ, Հօրն Պապ , Պապուն պապ, Երկու Պապք, Երեք պապք: Որդւոյն՝ դէպ ՚ի վար՝ Թոռն , Առաջին թոռն, Թոռին թոռն, եւ այլն։ Իգաց կողմանէ ալ՝ Մայր, Մամ, Մօրն մամ, Մամուն մամ, եւ այլն. դէպ ՚ի վար Դուստր, Թոռնիա, Առաջին թոռնիա, Թրոռնիային թոռնիա, եւ այլն։ Ասոնց տեղ հին ազգաբանութիւնն ուրիշ կերպ կը բացատր. օրինակի համար, Պապուն պապը կոչէ Ապո-պապ, թոռան թոռը՝ Ապեկ թոռն, իգաց ալ Ապեկ թոռնիա, իսկ կող մնականաց, այսինքն անոնց եղբարց եւ քերց նոյն աստիճանի սերընդոց՝ Եկ–թոռն, Եկ–թոռնիա. Հօրեղբօր եւ հօրքեռ կըսէ Ընտանի եւ Ընտանիա. անոնց ալ հօրեղբօր եւ հօրքեռ՝ Մեծ ԸՆտանի, Մեծ Ընտանիա. էգ աղջիկ թոռը՝ Թոռնեայ կ՚անուանէ, ասոր աղջիկը Թոռնիա, եւ այլն ։ Ահա այս փոքր երեւցած բանին ալ՝ մասնաւոր խնամք տարած է Շնորհալին, եւ «Հարկաւորապէս ապա դրոշմեցի, կ՚ըսէ, ՚ի Բոլորակի, վասն դիւրահաս գոլոյ ուսումնասիրաց, վասն որոյ եւ զանուանսն եւս պարզ եդի». եւ կը խնդրէ ՚ի գաղափարողէն որ եթէ ուզէ՝ իր բոլորակն ալ գծէ. բայց զայս թէ ընէ թէ չընէ՝ «Մի՛ իշխեսցէ թողուլ զհինն, որ է աղիւսաձեւ դրոշմածն, զոր առաջնոց վեհիցն աշխատասիրեալ»։ Այսքան պատուող եւ պատկառող էր Շնորհալին՝ առաջնոց եւ Վեհից. որով՝ իր գծած խնամության աստիճաններէն աւելի մեծ եւ զարմանալի կը փայլեցընէ իր խոնարհամտութիւնը, եւ յարգանքը առ գիտունս եւ տըգէտս։

Գրուածի բարոյականին կամ կրոնականին վրայ խօսք մ՚ալ ըսել հարմար տեղ սեպելով, աւելցընենք, որ Շնորհալին ասոր մէջ պատուէր կամ խրատ մը չի տար՝ խնամութեան եօթն աստիճան կամ ինչպէս ռամկաբար կ՚ըսուի՝ եօթն պորտ հեռաւորութեան, այլ ավելի իբրեւ ուսումնական գիտելիք մը կը պարզէ, այլ իր ԸնդՀանրական թղթոյն մէջ կը պատուիրէ առ քահանայս՝ ինչուան չորս աստիճանի զգուշութիւն, ինչպէս որ սովորաբար կը զգուշացընեն ամենայն եկեղեցին։ Բայց արեւելեաց մէջ աւելի խնդիր եւ խտրութիւն ծագելով այս բանիս՝ հարկ եղած է շատ անգամ այս խնամութեան աստիճանաց վրայ որոշողութիւն ընել, ինչպէս որ մեր մէջ ալ գտնուին այսօր վերաբերեալ գրուածք. յորս նշանավոր է երեք դար ետ Շնորհալւոյ Յակոբ Վ. Ղրիմեցւոյ գրածն ՚ի խընդրոյ Թովմայ Մեծոփեցի վարդապետին, ՚ի կէս ԺԵ դարու։ 

Յետ այս գործոց յիշենք քանի մ՚ալ ստոյգ թուականաւ առաջ եւ հետեւ գրուածներ. որոց հնագոյնք էն քանի մը Վկայաբանութեանց եւ Ներբողինից թարգմանութիւնք կամ սրբագրութիւնք թարգմանութեանց 1141-2 տարիներուն երկասիրած։ Այսպէս է Ս. Յովհան Ոսկիբերանի գրչին ընծայուած ներբողն ՚ի Ս. Լուսաւորիչն մեր, «Հրաչափառ է մեզ տօնս», որոյ յունարէն բնագիրը գտնելով Ներսէս «'ի հին եւ յեղծած օրինակաց», հրամանաւ իր եղբօրն թարգմանել տուաւ հայագէտ Յունի մը, «Աբրահամու Ղռամատիկոսի, ինչպէս կ'ըսէ Ներսէս, եւ յարմարեցաւ ըստ բանից դպրութեան եւ բառի՝ յիմոյ «նուաստութենէ Ներսիսէ» … եւ կ՚աղաչէ որ աշխատողները յիշելէն զատ՝ «Եւ զսակաւ զայս յիշատակի բան գրեսջիք յիւրաքանչիւր փոխարկութեան. զի եւ դուք գրեալ լիջիք ՚ի կենդատի տախտակսն Քրիստոսի՝ անջինջ յիշատակաւ»։ Քանի մը ճառ եւ վկայաբանութիւն ալ  ասորերէնէ թարգմանել տուաւ եւ սրբագրեց, nրոց մէջ մասնաւորապէս յիշուի Յակովբայ Սըրճեցւոյ ճառն ՚ի խաչելութիւն Քրիստոսի. «Ի ձեռն քահանայի ումեմն Իսահակ անուն կոչեցեալ Ասորի յազգէ, անարհեստ գոլով մերոյ դպրութեանս, շաղփաղփ եւ կոկորդախօս լեզուաւ, եւ ստուգեցաւ ՚ի սուրբ եւ յանբիծ եւ ՚ի մեծ արհիեպիսկոպոսէ Տեառն Ներսիսէ, հռետոր իմաստասիրէ»: Յայտ է, որ այս յիշատակարանս ոչ ինքն Ս. եւ ամբիծ արքեպիսկոպոսն Ներսէս գրեր է, այլ ժամանակակից ոմն եւ ընդօրինակողն անոր սրբագրածին։ Գրիգորիս՝ որ, ինչպէս առաջ յիշեր ենք, փոքր Վկայասէր ըսուեցաւ, միանգամայն եւ հաւաքող Ներբողինից, ձեռամբ իր եղբօրը դեռ շատ վկայաբանութիւններ եւ ճառեր թարգմանել եւ սրբագրել տուած է, հաւանօրէն՝ ասկէ առաջ ալ եւ շատ ետքն ալ. որոցմէ մեզի ծանօթ եղած զոյգ մը հօս յիշենք, կանխելով ժամանակագրական կարգը. որոց մէկն դարձեալ յունարենէ, միւսն յասորերէնէ։ Առաջինն է Սրբոց Տարագոսեանց վկայաբանութիւնը՝ Կոստանդին [2] անուամբ Յոյն քահանայի մ՚օգնութեամբ թարգմանեալ, յամի 1157. «յարմարութեամբ բանի եւ դրութեամբ … ՚ի մերս փոխադրելով. որ ե՛ւ ՚ի վերծանողացդ ե՛ւ ՚ի լսողացդ հայցեմք յիշել աղօթիւք զաշխատողքս ՚ի Քրիստոս, գրել եւ զսակաւ բան գծիս յիշատակի՝ յիւրաքանչիւրս»։ Իսկ երկրորդն հետեւեալ տարին (1158) թարգմանած եւ յարմարած է վկայաբանութիւնն հռչակաւոր Ս. Սարգսի։ Այս Ս. Զօրավարս՝ որ մեր եկեղեցւոյն կամ ազգին ամենէն  պաշտելի եւ պաշտպան սրբոց մէկն է եւ եղած էր ՚ի հնուց հետէ, եւ դժբաղդաբար՝ առիթ մը հակառակութեան Յունաց, սուտ եւ սնոտի պատճառանօք եւ կարկատանօք, թէ եւ հնագոյն վարդապետներէ պաշտպանուած էր, եւ ցուցուած թէ ինչո՞ւ Հայք մեծ ջերմեռանդութեամբ կը տօնեն զնա, կամ ինչո՞ւ է անոր տօնէն առաջ շաբաթապահքն, ՚ի վերայ այսր ամենայնի ստոյգ եւ տեղնիտեղը վկայաբանութիւն մը չունենալով, այլ համառօտ պատմութիւն մը, վէճն եւ հակառակութիւնն չէր դադրեր։ Այս ատեններս, ՚ի կէս ԺԲ դարու, Վիրք բաւական զօրաւոր թագաւորութիւն մ՚ունէին ՚ի նուազել Բագրատունի թագաւորաց մերոց, որով եւ մեկ մեծ մաս մը Հայոց անոնց իշխանութեան տակ էր, եւ ասկից՝ Վիրք՝ որք ծիսիւ աւելի մերձաւոր էին Յունաց, անոնց պէս ալ երբեմն ծուռ կը նայէին Հայոց վրայ, եւ ուրիշ խնդիրներէ զատ՝ այս Ս. Սարգսի խնդիրն ալ ստէպ կը յուզէին։ Այս բանէս վշտացեալ այն կողմերուն Հայոց գլխավոր առաջնորդն, որ էր Հաղբատայ արքեպիսկոպոսն, Գէորգ անուամբ, եւ մեծ մտերիմ Շնորհալւոյ, մտածեց ասոր դիմել հարցընել եւ խնդրել որ ստոյգ տեղեկութիւն մը տայ Հայոց հռչակած եւ տօնած Ս. Սարգսի վրայօք, որոյ շատ անուանի ուխտատեղիք ալ կային ՚ի Մեծ Հայս, թէ՛ յԱյրարատ եւ թէ՛ Վրաստանի մօտ Հայաստանի մէջ, ինչպէս ՚ի դաշտին Գագայ՝ որ յիշուի Սրբոյն շարականին վերջին տան մէջ։

Շնորհալին, որ աղէկ գիտէր այս խնդրոյս կարեւորութիւնը, փութացաւ եւ ապահովագոյն տեղ փնտռել տուաւ, որ էր Ասորւոց հռչակաւոր Պարսամայ վանքն՝ մօտ ՚ի Մելիտինէ քաղաք, ուր կային շատ գիրք եւ գրագէտ Ասորիք. որք եւ իրենց մատեանները քննելով՝ գտան չորս զանազան Ս. Սարգիսներու վարք, որոնցմէ Շնորհալին խնդրեց  Սարգիս Զօրավարինը. անոնք ալ իրենց մեջ բաւական հայագէտ Միքայէլ անուամբ հմուտ քահանայի մը ձեռօք (որ թուի յետոյ Մեծն անուանեալ Միխայէլ պատրիարքն) թարգմանել տալով՝ խաւրեցին. «Որ թէպէտ եւ ՚ի յարմարութիւնս բանից եւ ՚ի շաղկապս բառից ոչ զուգիւր «ըստ մերումս լեզուոյ, սակայն զբնութիւն բանին եւ զկարգ պատմութեան ամբողջ ունէր յինքեան, կ՚ըսէ Շնորհալին. զոր եւ մեր ընկալեալ եւ ըստ չափոյ զօրութեան յղկեալ զդուրս բանիցն եւ զպատմողականն՝ առաքեցաք ձեզ եւ հանուրց եկեղեցեաց Հայաստանեայց, գանձ երկնային եւ հոգեւոր, որ ծածկեալ էր յայլալեզու ագարակի ազանց, եւ այժմ յայտնեցաւ շնորհօքն Քրիստոսի, ՚ի ձեռն քոյին խնդրոյ, պատուականդ ՚ի գլուխս եկեղեցւոյ, Գէորգէոս»։ Յետ յառաջաբան նամակին ամբողջ Պատմութիւնը կը դնէ, եւ ապա յիշատակարան մ՚ալ թարգմանութեանն ՚ի ՈԷ (1158) թուին. եւ ըստ սովորութեանն կ՚աւելցընէ. «Մաղթեմք զընթերցողսդ եւ զգաղափարողսդ՝ յիշել զաշխատեալքս ի սմա՝ աղօթիւք, առաջի Աստուծոյ , յաւուր տօնի եւ երանելւոյն. եւ զբանսդ յիշատակի գրել յիւրա քանչիւր գրեալսդ՝ հայցեմք»։ Արդարեւ վաւերական կնքոյ եւ ստորագրութեան յարգ մ՚ունին մեզի ալ այսպիսի յիշատակագրութիւնք, զոր եւ գաղափարողք հլութեամբ եւ հաւատարմութեամբ հասուցին մեզ, ինչպէս մեք ալ մեր ընթերցողաց. վասն զի Շնորհալին կ'ուզէր իմացընել՝ որ քննութեամբ եւ հաստատութեամբ գրուած են եւ պէտք է ընդունելի ըլլան, միանգամայն եւ կը յուսար՝ որ ասով հակառակողաց բերանն ալ կարկի, «զղջասցին կամ ըմբերանեսցին». ինչպես մենք ալ կարծեմք որ այնպէս եղած ըլլայ այն Վրաց կողմերը, իսկ Յունաց՝ որ անծանօթ էին այս բանիս, եւ յետ քանի մը տարւոյ Հայոց հետո միաբանութեան վրայ խնդիր ընելով՝ այս բանս ալ մէջ ձգեցին, հարկ եղաւ որ Շնորհալին աւելի վարդապետաբար գրէ եւ իմացընէ։ Այս գիւտովս (Ս. Սարգսի վարուց) թէ՛ կրօնական պէտք մը լեցուց, ինչպէս տեսանք, եւ թէ՛ գրաւորական, եւ յայսմ մասին՝ յիշատակաւ գտուած հին թարգմանեալ վկայաբանութեանց կա՛մ ետինն է կա՛մ մի ՚ի յետնոց այս Ս. Սարգսի պատմութիւնն. եւ թէ դարձեալ՝ ազգային սիրելի պարծանքի մը հաստատուն վկայութիւն մը տուաւ եւ աւանդեց, եւ հակառակորդաց սնոտի կասկածներէն եւ խայթուածներէն ապահովեց զՀայս։

Ժամանակաւ ետքիններէն եւ ստոյգ թուականաւ գրուած գործերէն մէկն ալ (յամի 1162) Է «Գովեստ ներբողական բացասացութեամբ յաղագս տօնի գերագունիցն էութեանց Հրեշտակապետացն սրբոց … եւ ամենայն երկնային զօրութեանցն». այսինքն է երկարօրէն ճառ մը՝ Հրեշտակաց դասուց վրայօք, ըստ աւանդութեան եկեղեցւոյ, կամ Ս. Դիոնեսիոսի Արիսպագացւոյ անուամբ գրուած մը, եւ Հրեշտակաց պաշտաման եւ պաշտպանութեան վրայօք. զոր գրեր է Շնորհուլին ՚ի խնդրոյ հարազատին իւրոյ Գրիգ. Կաթողիկոսի, եւ թերեւս յետինն ըլլայ անոր խընդրով կամ յանձնելով գրուածոցը մէջ։ Յառաջաբանն քիչ մ՚երկայն եւ ճապաղ է, եւ ստէպ կրկնութեամբ իր անբաւականութեանն այսպիսի բարձր եւ մութ խնդրոյ վրայ ճառելու, անոր համար Ս. Դիոնեսեայ վարդապետութեան պիտի հետեւի եւ զնոյն բացատրէ։ Եւ զի իր առջեւ այս հին գրուածն ունէր՝ որ թէ՛ իմաստիւք եւ թէ՛ շարադրութեամբ բանից կամ հայերէն թարգմանութեամբ ալ խրթին է, Ստեփանոսի Սիւնեաց քերդողին երկասիրածն ըլլալով, Շնորհալի ալ  այս իր գրուածին մէջ քան ուրիշ գրուածոց՝ աւելի բարձր եւ արուեստակեալ ոճ կը բանեցընէ. շատ տեղ ալ Դիոնիսեայ գրուածն եւ իր մեկնածն կըրնան իրարու հետ շփոթիլ եթէ լաւ մտադրութիւն չընէ ընթերցողն։ Նախ հրեշտակաց ինն դաս բաժնուիլը կ՚ըսէ, ինն ալ երեք կարգ բաժնուած. առաջին եւ բարձրագոյն դասակարգին են Սերովբէք, Քերովբէք եւ Աթոռք. երկրորդին՝ Տէրութիւնք, Զօրութիւնք եւ Իշխանութիւնք. երրորդին Պետութիւնք, Հրեշտակապետք եւ Հրեշտակք. ապա իւրաքանչիւր կարգի եւ իւրաքանչիւր դասու անուանց նշանակութիւնը, պաշտօնը եւ օրհնաբանութիւնն առ Աստուած կ՚աւանդէ։ Հրեշտակք՝ որ ստորնագոյն են ինն դասուց մէջ՝ մարդկան մերձաւորագոյնք են եւ խնամողք, եւ շատ տեսլեամբ յայտնուին. Հրեշտակապետք ալ երբեմն նոյնպէս երկրաւոր եկեղեցւոյ տնտեսութեան մէջ երեւցած են, ինչպէս Միքայէլ Հրէից պաշտպան ըլլալով, Գաբրիէլ՝ առ Ս. Կոյսն եւ առ Զաքարիա պատգամաբեր ըլլալով, եւ այլն։ Հրեշտակաց կերպարանքն՝ երբ երեւնան մարդկանց՝ հրակերպ եւ լուսեղէն կ՚ըլլան, վասն զի այս բաներով աւելի կը բացատրեն կամ կ՚երեւակայեն մարդիկ՝ զԱստուած, որից եւ իրենցմէ վեր նիւթական կերպարանք մը չկըրնալով մտածել՝ զանոնք ալ մարդակերպ կը ներկայացընեն. բայց միանգամայն եւ անոնց երկնաւոր ըլլալն իմացընելու համար՝ թեւաւոր կերպարանեն, որ եւ անոնց երագութեան նշան է։ Երբեմն նկարին անզգեստ, երբեմն զգեստաւոր, երբեմն զինուորական, երբեսն . քահանայական ձեւերով, գոյներնին ալ երբեմն զանազանին. եւ ըստ տեսլեան մարգարէից ոմանց՝ երբեմն եւս նկարին առիւծակերպ, արծուակերպ, ձիակերպ, եզնակերպ, այն կենդանեաց ուժոյ եւ յատկութեանց գերագույն կատարելութիւնն ընծայելով իրենց։ Երբեմն ալ ՚ի տարերս կերպարանին, ինչպէս գետ, ամբք, հով. կամ ՚ի գործիս, ինչպէս կառք, անիւ եւ այն, որք մէկ մէկ իմաստ ունին, եւ այլն։ — Կը քննէ եւ զայս, թե ինչու ամեն դասք ալ որք իրարմէ տարբեր են աստիճաննաւ, առ հասարակ Հրեշտակ կամ Զուարթուն եւ Զօրութիւն կ՚ըսուին. եւ կը մեկնէ, թէ ինչպէս քահանայապետ մը քահանայութեան ստորին աստիճաններն ալ ունի, բայց ստորինքն իրեն աստիճանները չունին, այսպէս բարձրագոյն կարգք եւ դասք ալ ստորնոց աստիճանը եւ պաշտօնն ունին, անոր համար եթէ ամենքն միով անուամբ կոչելի է՝ հարկ է որ ստորնոց անուամբ կոչուին: Դարձեալ ամենքն ալ Աստուծոյ սպասաւոր համարուին, ուրեմն ըստ մեզ՝ իրեն հրեշտակք են. եւ ամենքն ալ մեծ կարողութիւն ունենալով՝ միօրինակ Զօրութիւն անուանին. Զուարթունք ալ կ՚անուանին թէ՛ ուրախ զուարթ ըլլալնուն, եւ թէ՛ անքուն մշտապաշտօն ըլլալնուն համար։— Թեւէրուն թիւն ալ 2 կամ 6 կամ 8, իրենց իրարմէ վերագոյն աստիճանները կը ցուցընէ, եւ Աստուծոյ անհուն փառքն ու սրբութիւնը։ Բազմաչեայ կերպարանիչն ալ կը նշանակէ ամենամեծ զգուշութիւնն եւ պատրաստութիւնն ՚ի սպասաւորութեան Աստուծոյ։ Հրեշտակաց թիւն ալ յիշէ՝ անթիւ ըլլալ ըստ մեզ. եւ բոլոր եղած եւ ըլլալի մարդկան թիւն՝ անոնց մէկ դասուն միայն պիտի հաւասարի։ — Յետ այսր ամենայնի կը քննէ հեղինակն թէ հրեշտակք ի՞նչ վերաբերութիւն ունին մարդկանց հետ. եթէ ամեն մարդ ալ ունի պահապան, եւ թէ ունի՝ ինչո՞ւ ամեն մարդ չի փըրկուիր. որոյ՝ սովորական պատճառ կու տայ՝ մարդուս անձնիշխան կամքն, որոյ վրայ չեն բռնանար հրեշտակք, ինչպէս եւ ոչ սատանայք. այլ երկուքն ալ բարի կամ չար սերմնացանի նման են,  որոց սերմը կ՚ընդունի մարդկային բնութիւնն, եւ զոր ուզէ՝ կը պահէ եւ մեծցընէ, զոր չուզեր՝ անբեր կ'ընէ. եթէ զբարին ընդունի եւ պահէ՝ հրեշտակք աւելի կը խնամեն եւ ուրախութեամբ բարեխօսեն առ Աստուած, ինչպէս որ ՚ի հակառակէն՝ դեւք ալ կ՚ամբաստանեն, եւ կը ջանան փորձել զմարդիկ։ Հրեշտակին բարի ազդարարութիւն կըրնայ իմանալ մարդ՝ երբ անտարբեր իմն եղած ատեն՝ «Ճմլի սիրտն յիշմամբ սիրոյն Աստուծոյ, եւ ՚ի զեղջ եւ յարտասուս հարկանի, եւ յիշելով զվատթարն ինչ ՚ի նմանէ եղեալ գործս՝ ատեայ բոլորով սրտիւ եւ ապաշաւէ, եւ փափագէ ՚ի ժամուն յայնմիկ բարեաց գործոց, եւ հեշտանայ հոգին անճառ խնդութեամբ եւ ուրախութեամբ», եւ այլն։ Իսկ Սատանայի չար սերմանքը ճանաչելն աւելի դիւրին է կ՚ըսէ հեցղինակն. թէ եւ շատ հեղ սա չար բաներն ալ աղէկի տեսքով մը կը ներկայացընէ մարդուս. «եւ այն է աջակողմեանն ասացեալ պատերազմն»։ Հօս Եւագրի խօսքն ալ յիշէ, որ կ՚ըսէր թէ դիւաց ամեն խաբէական հնարքները ճանչցայ, բայց հրեշտակաց խնամողական հնարքներէն շատ քիչ։ Յիշէ եւ զայն՝ զի առաքինագոյն անձինք ոչ մէկ՝ այլ շատ հրեշտակ ունին պահապան. որոց վերջին եւ հզօրագոյն պաշտպանութիւնն կ՚ըլլայ, կ՚ըսէ, ՚ի ժամ մահուան մարդոյ. եւ արդարոյն հոգին եւ «առեալ խնդութեամբ սլանայ՝ նովաւ հանդերձ յիմանալեացն կայեանս, եւ հանգուցանէ զնա ընդ հոգւոցն արդարոց կատարելոց գրելոցն յերկինս, ըստ Պաւղոսի»։ Եւ եթէ հօս զկատարեալ վարձատրութիւն հոգւոյն յետ յարութեան մարմնոյն կ՚իմացընէ, որով եւ զլրումն երանութեանն, եւ հիմակուան աստուածաբանից պէս անխտիր աստուածատեսութիւն մը չըսեր, յիշելու է որ իրեն ժամանակակից եւ հոդեկից եւ աւելի  սրատես Ս. Բեռնարդոսն անգամ աղօտաբար վարդապետէ զայս, ինչպես եւ ուրիշ շատ Հարք եւ վարդապետք, մինչեւ որ գրեթէ երկու դար վերջը Բենեդիկտոս ԺԲ կանոնական կոնդակաւ այս խընդիրը վճռեց եւ դադրեցուց։ — Շնորհալին ալ յիշելով վերջին դատաստանը եւ հատուցմունքն արդարոց չարաց՝ ըստ իւրաքանչիւր գործոց աւելի կամ պակաս, գրեթէ յանկարծ կը կտրէ խօսքը, կամ հետեւակ ընթացքը թողլով, իր քերդողական թեւերը կ՚առնու, եւ իբրեւ յորդորակ կը յարէ ՚ի ճառը՝ 200 տող ութոտեան չափաւ, կամ ինչպէս ինքն կ՚ըսէ «տունք հարիւր ըստ հարիւրոց ոչխարացն». մաղթելով հրեշտակաց բարեխօսութիւնը,

«Այլ պաղատիմք առ հոգեղէնսդ՝ 

Մեք տըկարքս եւ հողեղէնքս», եւ այլն. 

բոլոր եկեղեցւոյ, եւ ամեն դաս մարդկաց համար առանձինն, նաեւ եղանակաց բարեխառնութեան, հիւանդութեանց փարատման, խռովութեանց խաղաղութեան համար, եւ այլն. եւս առաւել վասն պաշտպանութեան ՚ի ժամ մահուան. 

«Եւ զբանականըս մեր հոգի 

Ըզհամազգիս մերոյ բնութեան՝

Հեշտալիս աւանդեցէք,

Եւ քաղցրութեամբ ըզձեզ ցուցէք …

Եւ ընդ հոգւոց սուրբ անդրանկաց

Որք ի վերինն Երուսաղէմ,

Դասաւորեալ անդ հանգուսջիք,

Մինչ ի շարժել պահապանացն.

Յորժամ արծուիքըն սըլանան,

Ընդ գէշ մարմնոյն գան միանան, 

Փողով մեծաւ ձեր ժողովին

Առ աթոռով դատաւորին»։ 

Այս հարիւր տուն տաղասացութիւնը՝ որչափ ալ թռուցիկ իմաստներ չունի, Շնորհալի մասնաւոր աշխուժիւ եւ երագութեամբ մը գրած կ՚երեւի, ներբողական բացասացութիւնն աւարտելու ատեն. անոր համար շատ տեղ տողից յանգերու նոյնաձայնութեան հոգ չըներ, եղածներն ալ իր շատ վարժութենէն իբրեւ բնականաբար եկած են, ինչպէս ուրիշ քերդութեանց մէջ ալ։ 

Թուի թէ այս ճառէն եւ յորդորակէն շարժելով՝ ՚ի պատիւ Ս. Հրեշտակաց եւ հրեշտակապետաց՝ այս ատեններս յօրինած է Շնորհալի մեզի աւելի պիտանի բան մ՚ալ, որ է Կանոնն կամ Շարական նոցա, «Որ յանէից ստեղծեր զպաշտօնեայս քո», զոր ամեն տարի ի տօնի նոցին կ՚երգէ մեր եկեղեցին. եւ յորում՝ ճառին մէջ բացատրեալ իննեակ դասքն հրեշտակաց՝ յիշուին մասնաւորապէս Տէր յերկնից տանց մէջ, «յԱթոռոց մինչեւ ՚ի Հրեշտակս։ Նշանակելի Է որ Շնորհալւոյ եղբայրն Գրիգորիս ալ իր երգած Բ Ծաղկազարդի կամ Համբարձման դիմացի կիրակի օրուան Շարականին մէջ կը յիշէ այս դասակարգութիւնս. «Ըստ դասուց երկնայնոցն տօնէին ուրախութեամբ, ի Հրեշտակացն սկսեալ, մինչ ՚ի յաթոռն կատարեալ»։ Եւ ասոր յարէ. «Իսկ ՚ի չորրորդն դասէ՝ պաշտպան եղեալ Լուսաւորչին», եւ այլն. որ եւ ըստ առաջին տան մէջ ըսածին «աւանդութեամբ առ մեզ հասեալ». եւ թուի թէ յետ Շնորհալւոյ ճառին երգած է Գրիգորիս, եւ այս աւանդութիւնը նորոգած. ապա թէ ոչ զարմանալի կ՚ըլլար Շնորհալւոյ լռելն զայս եւ չյիշելը բարձրագոյն դասու հեշտակաց պաշտպանութիւնն՝ առ բարձրագոյն դասս սրբոց: Գրիգորիսի շարականին շէնքն ալ ծերութեան փետուր մը կը ցուցընէ, ոչ Աւետեաց շարականին վեհութիւնն, եւ ոչ ջրօրհնեաց տաղին թռոյցքն նշմարուին անոր մէջ։