Շնորհալի եւ պարագայ իւր

ԺԵ.
Դասընտիր զրուածք Շնորհալւոյ. — Բան Հաւատոյ . — Թուղթ առ Գր. Ապիրատ. — Յիսուս Որդի. — Հաւատով խոստովանիմ:

Այս գրուածոց առաջինն է ժամանակաւ Բան հաւատոյ կոչած ոտանաւոր գրուածն. Շնորհալւոյ սովորական չափովը, ութոտեայ, իբր 1500 տող, պէսպէս վերջայանգերու փոփոխութեամբ։ Նիւթ Բանին է համառօտութիւն մը Քրիստոսի տնօրէնութեանց. բոլոր վարքը եւ մահը ինչուան համբարձումը պատմելով. սկիզբն ամենասուրբ Երրորդութեան եւ Քրիստոսի աստուածութեան եւ մարդկութեան դաւանութիւն, վերջը՝ Քրիստոսի երկրորդ գալըստեան, դատաստանի եւ յաւիտենական հատուցմանց հաւատքը. զոր ընդունողք եւ ընդ նմին բարի գործողք՝ պիտի վայելեն յերանութեան. 

« Բայց վայելումըն թէ զի՞նչ է, —

Եւ ոչ մըտօք ոք հասանէ. 

ԱՆմահութիւն՝ բանըս գիտէ,

Ի անախտութիւն՝ միայն թէ է.

ԸզՀարսանեաց անուն բերէ

Զոր Միածնին՝ Հայր իւր առնէ.

Եւ ինք փեսայ անվախճան է, 

Եւ յաւիտեան թագաւորէ։

Շնորհալին՝ ժամանակին համար կ'իմացընէ յիշատակարանաւ մը` որ ՚ի Հռոմկլայ նոր փոխադրուած ատեն գրեր է զայս. վասն զի յետ վերոյգրեալ ստորագրութեան տեղւոյն՝ անմիջապէս կը յարէ. 

Ի սմա գրեցի զբանս հաւատոյ

Ոտանաւոր տաղի չափոյ։ 

Եւ զի առաջին անգամ էր որ այսպէս հաւատոց վրայօք վարդապետութիւնն ոտանաւոր կը գրէր երկարօրէն, եւ պիտի թողուր յետնոց, կը խղճէ որ նորօրինակ բան մը չերեւի ոմանց, եւ կ'ըսէ. 

Եւ զի ոտիւք է պարզական

Եւ ոչ բանիւ անչափական,

Մի յայս լեզուաւ պարսաւական

Բարբառեսցի անփակ բերան.

Քանզի բազումք նախ վարեցան

Այսպէս յիմաստ աստուածական. 

եւ օրինակ կը բերէ ՚ի հին օրինաց զԴաւիթ եւ զՍողոմոն, ՚ի նոր եկեղեցւոյ 

ԶՄեծըն Գրիգոր Աստուածաբան 

Եւ սուրբ Եփրեմ ասորական։

Այս գրուածիս վրայօք Շնորհալւոյ կենսագիրն կ'ըսէ. «Առնէր եւ խոստովանական դաւանութիւնս սրբաբան աստուածաբանութեամբ առ Ս. Երրորդութիւնն եւ միասնական աստուածութիւնն եւ Որդւոյ տնօրէնութիւնն, ըստ ուղղափառ դաւանութեան Ս. Հարցն, նովին տաղաչափութեամբ. յոյժ ընդունելի եւ հաւանական ընդհանուր եկեղեցեաց ուղղափառաց եւ իմաստախոհ քննողաց»։ 

Իսկ գրութեան պատճառն ալ կը յայտնէ որ էր դարձեալ ՚ի խնդրոյ իր այն Ապիրատ եղբօրորդւոյն, որոյ համար Եդեսիոյ Ողբքն ալ շարադրած էր. այս անձին ուրիշ բան մ՚ալ գրած է, զոր յետոյ պիտի յիշենք. իսկ հօս հարկ կ՚ըլլայ մեզի խորհրդածել եւ ճանչնալ զայնպիսին՝ որ լաւ ճանչցեր էր իր հօրեղբօր մեծ հանճարը, նա ալ սիրէր զիմաստասէր թոռնիայն, որուն արգելք չէին ըլլար զինուորական կրթութիւնքն եւ կայսեր դրան սպասաւորութիւնն։ Ապիրատ Շնորհալւոյ կրսեր եղբօր՝ Շահանի կամ Զօրավար անուանելոյն որդին էր, այլ աւագ եղբօր Վասլի որդիքներէն առաջ ծնած, կամ այն ատեն անոր մնացեալ որդիքներէն մեծ ըլլալով՝ Շնորհալին կ՚ըսէ ասոր. 

« Երիցագոյն եղբօրորդոյ 

Որ Ապիրատ յորջորջելոյ,

Ըստ նախնեաց Հարցն անուանելոյ».

այսինքն ցեղական եւ աշխարհիկ անուամբ Ապիրատ կոչուէր, իսկ կրօնական կոչմամբ Գրիգոր. եւ որովհետեւ Վասլի որդին ալ նոյնպէս Գրիգոր կոչէր, եւ երկուքն ալ յետոյ եկեղեցւոյ նուիրեցան եւ եպիսկոպոսացան. իրարմէ որոշելու համար սովորութիւն եղաւ տարւոք պզտիկը՝ որ էր Վասլի որդին՝ Տղայ անուանել։ Սա է անուանի Գրիգոր Տղայն՝ անմիջական յաջորդ Շնորհալւոյ, իբրեւ անդրանիկ եղբօր որդի։ Բայց Ապիրատն  Գրիգոր երկարակեաց ըլլալով՝ յետ նորին եւ յետ թոռին Վասլի տարաբաղդ Քարավիժին՝ ծերութեան ատենը նստաւ յաթոռ հօրեղբարցն, եղբայրակցին եւ Թոռնէին, եւ բաղդ ունեցաւ Հայոց նորոգեալ թագաւորութիւն մը օրհնել եւ պսակել, Լատինաց եկեղեցւոյն հետ աւելի յաջողապէս միաբանութիւն ընել, եւ ինչուան ԺԳ դարուն սկիզբները տեսնելով՝ խորին ծերութեամբ հանգչիլ (1203)։ 

Առ սա ինքն Ապիրատ գրած է Շնորհալին ոտանաւոր նամակ մ՚ալ՝ ՚ի Կ. Պոլիս, ուր գտնուէր նա այն ատեն երիտասարդ 30-ամեայ, եւ զինուորական կրթութեամբք եւ հրահանգօք անուանի եւ սիրելի կ՚ըլլար կայսեր եւ արքունեաց։ Այլ շատ առաւել սիրելի ըլլալն իր հօրեղբօրը՝ կը յայտնուի ասոր ըսածներէն. 

« Արեգական լուսոյ ծագման [1] 

Սէր քո՝ առ իս համանըման…

Ապիրատիդ գըրեմ զայս բան

Եղբօրորդւոյդ իմ՝ ըղձական.

Պանծացելումդ արիական

Ձիավարժից ներհըմտական.

Ի տէգ նիզակ շարժողական

Որպէս ծըղօտ մի եղեգան.

Րամեալ յահեակ կըրող վահան,

Իբըր սանձով անշեղական,

Արիութեանց պարառական 

Նախնեաց քաջացըն գոլ նըման։

Տիրականիդ ընդհանրական՝

Որպէս լըսեմ՝ դու պատուական.

Նաեւ միւսում սեռ արքունեան՝ 

ՅԱնդրոնիկեայ՝ սիրալրական։

Իսկ առ ի մէնջ հրաժարական

Ի սիրելեացըս քո բնական.

Տենչամք սիրոյդ սըրտի տարփմամբ

Մինչ զի կիզուլ տեսոյդ յիշմամբ։

Էից վե՜հ երանական՝

Զքոյդ տեսութիւն քոյքըս վարկան։ 

 

Յիշեալ Անդրոնիկոսն որոյ ալ սիրելի եղած էր Ապիրատ, եւ զոր սեռ արքայական կոչէ Ներսէս՝ թուի թէ էր կայսեր հօրեղբօրորդին, անուանին լրբութեամբ. որ մեր Բ Թորոսի հետ կռուեցաւ (1151-2) եւ յաղթուեցաւ, յետոյ կայսեր դէմ՝ ապստամբութիւն մտածելով՝ բռնուեցաւ բանտեցաւ ՚ի Կ. Պօլիս, երեք կամ չորս տարիէն (1154) բանտէն փախաւ, բայց շուտով բռնուեցաւ եւ աւելի զգուշությամբ պահուեցաւ. յետ 12 տարւոյ (1165) նորէն փախաւ, թողութիւն գտաւ կայսրէն, եւ երկրորդ անգամ ղրկուեցաւ Թորոսի դէմ (1166), ու դարձեալ յաղթուեցաւ, եւ նորանոր անառակութեամբ ալ ատելի ըլլալով ամենուն՝ նորէն փախաւ, Յունաց եկեղեցւոյն նզովից տակ մնալով։ Ուրիշ Անդրոնիկոս մ՚ալ կար Անգելոս անուանեալ մերձաւոր խնամի կայսեր, հարազատոց որդիք, կըրնայ ասոր համար ալ ըլլալ Շնորհալւոյ ըսածն։ Զայս ստուգելն կարեւոր կ'ըլլար այս գրուածին եւ Ապիրատայ կենաց թուականին համար. որ՝ եթէ առաջին Անդրոնիկոսն ընդունուէր՝ հարկ կ՚ըլլար Ապիրատայ 30-ամեայ ըլլալն իբր 1152 թուականին կարծել, որով եւ զինքը գէթ 1122-ին ծնած. ապա թէ ոչ հարկ էր գրած սեպել 1165-ի եւ 6-ի միջոց, որով 1136-ի ծնած զԱպիրատ, որ շատ ուշ է։ Շնորհալի ուրիշ հաւանութեան նշան մը կու տայ՝ վերոյիշելոց ետեւէն յարած փափագանաց կամ՝ հրաւիրանաց տողերովը. 

 

«Րոտել ՚ի յայս վայր ամրական,

Գալով քոյին ընդ բիւրական

Ներածութեամբ արքունական

Առ Սկիւթականս ահեղ գոչման». 

որով հրաւրանաց ամրական տեղն կը ճանչցուի Հռոմկլայ. ուրեմն յետ 1151 գրուած է. իսկ բիւրական, արքունական եւ Սկիւթական բառերն ալ կը յայտնեն Մանուէլ կայսեր պատրաստութիւն երկրորդ անգամ գալու ՚ի Փ. Ասիա, ընդէմ Սկիւթացի Թուրքաց Իկոնիոնի եւ Հալպայ, որպէս եւ մերոյս քաջ Թորոսի, որոց հետ թէ Ապիրատն ալ եկա՞ւ՝ չէ յայտնի։ Ապիրատայ կաթողիկոս նստելուն (յամի 1195) աղէկ ծեր ըլլալն կը յիշեն պատմիչք, եւ ըստ այսմ՝ հաւանագոյն կ'երեւի յամին 1122 ծնած ըսել զնա. իր հայրն ալ որ կրսեր էր քան զՇնորհալի՝ 1103–4-ի միջոց ծնած պէտք է ըլլայ։

Հաւատոյ Բանին գրութեան կը յաջորդէ անմիջապէս 

« Ի վեց հարիւր Հայոց թուական 

Եւ յառաջին սկըսեալ նոր ամ», 

որ է ՈԱ թիւն Հայոց, (սկսեալ ՚ի փետրուարի 1152 փրկչականին), աւելի ընտիր եւ արդարեւ գերընտիր, միանգամայն եւ իսկաշնորհ բազմաշնորհ գրուած մը, զոր մէկ բառով բացատրել եւ անուանելն ալ դժար է. հասարակաց սովորութիւն ճարը գտած է՝ սկզբնաւոր բառերովը կոչել Յիսուս սրդի ։ Այս անունս՝ անհնար է որ կարդացողի եւ հասկըցողի սիրտը փափուկ եւ հոգեւոր խոր տպաւորութիւն մը չընէ։ Կենսագիրն համառօտիւ կը բովանդակէ. «Շարագրէր բանս աղօթականս նոյն արուեստիւ (տաղաչափութեան), սկսեալ ՚ի նախնի հօրէն մինչ ՚ի կատարած յաւիտենիս այսմ. եւ լնոյր ՚ի նմա զմիտս եւ զզօրութիւն հնոյն եւ նորոյս (Կտակի). եւ զբովանդակ յանգուածս տանցն՝ միով գծիւ յօրինէր», վերջաւորելով ին վանկիւ. եւ այս նոյնաձայնութիւնն միայն կրնայ պակասութիւն մ՚ըլլալ այն « Երկհազարեան տամբ յանգական [2] » (4000 տողով) չքնաղ քերդուածին, զոր սովորութիւնն բաժնէ երեք գիրս. եւ որոյ նիւթն եւ նպատակն՝ սովորաբար կարծուի թէ արձակ բան կը պահանջէր, աւելի աղօթական ըլլալովն, սակայն ասոր ալ ինքնին հեղինակն՝ ինչպէս Բանին Հաւատոյ, պատճառ կու տայ, նախ Աստուծոյ տուրքն եւ ազդեցութիւնը, որ մէկուն արձակ բանիւ, միւսոյն չափաւ գրելու յաջողութիւն կու տայ. երկրորդ, չափաւ գրուածին աւելի ախորժելի ըլլալն. 

«Եւ մի՛ ի յայս ոք ախտանայ,

Թէ չափաւոր բանիւ է սայ,

Եւ արտաքին կարծի նըմայ,

Որպէս եւ զերգն Ափրոդիտեայ. 

Զի եթէ սուտն որ ձեւանայ

Սովաւ՝ այնքան գեղեցկանայ,

Քանի՞ արդեօք վայելչանայ

Ճշմարտութեան բանս որ ի սմայ։

Երգոյն հանգոյն Սողոմոնի

Սա՝ որ Երգոց երգ անուանի,

Որ զփեսային երկնաւորի

Ըսէրն առթէ հարսին Կուսի,

Եւ կամ դաւթեանըն Սաղմոսի…

Որք վարեցան չափով բանի.

Ոչ ի յինքեանց՝ այլ ՚ի Հոգւոյն,

Այն որ շարժէ յորըս կամի։ …

Ըստ այսմ եւ ես նըկարեցի

Զներտաղական բանս ի քարտի,

Ի զուարճութիւն բանասիրի

Եւ բարեմիտ ընթերցողի»: 

Այս գրուածիս թելադիր եւ պատճառ՝ որչափ ալ ժամանակակցաց եւ մեր յետագայից օգուտն էր, եւ յիշատակ՝ իր հարազատաց եւ ցեղին, որոց կը նուիրէ զսա հեղինակն՝ աւելի իմն գորովանօք քան զայլ քերդուածսն, (որոց մէջ երկարութեամբն ալ առաջին է), այլ բուն շարժիչ ինքնին իրեն խորազգած բաղձանքն եւ սիրտն է, մանաւանդ թէ շնորհազարդ սրտին շարժող Ս. Հոգին։ Աւելորդ է փնտռել այսպիսի գրուածի մը մէջ բանասիրաց խնդրած սովորական բանաստեղծութեան ձեւեր, թռիչներ եւ դրուագներ. որովհետեւ սա սովորական քերթութեան ոճի եւ ձեւի նկատում չունի.  յաստուածայինս ընկճել ազնիւ սիրտ մը, ազնիւ լեզուաւ եւ ազնուագոյն զգացմամբ եւ բացատրութեամբ, միանգամայն եւ սքանչելի ճարտարութեամբ եւ ամփոփմամբ, այն կարճոտեան տոնղերուն մէջ կը բովանդակէ ողբական աղօթաբանութեամբ՝ բոլոր մարդկութեան կարօտութիւնը, ցաւն եւ պէտքն առ նորոգողն իր բնութեան.

« Ըզբան եւ զդործ համանգամայն 

Առ իս փոխեալ դիմառնական»:

Ապա (Բ գրոց մէջ) այս Նորոգողի բնութեանս՝ Քրիստոսի՝ անօրէնութիւնքը. եւ յետոյ (Գ գրոց մէջ) անօրէնութեանց կատարումը՝ մահուամբ եւ յարութեամբ Փրկչին, նոր քաղաքավարութեան մարդկան, այսինքն նոր կենաց քրիստոնէութեան՝ կնքուիլն գալստեամբ չնորհաբաշխ Հոգւոյն , Եկեղեցւոյ հաստատութիւնն քարոզութեամբ աւետարանի Առաքելոց եւ Հայրապետաց, եւ պայծառութիւնն՝ առաքինութեամբք դաս դաս սրբոց, մարտիրոսաց, ճգնաւորաց, կուսանաց, եւ այն եւ հուսկ յետոյ՝ մարդկութեան եւ Աստուծոյ նախախնամութեան վախճանաւն, որ է եւ վախճան այս աշխարհիս, եւ հանդերձեալ կեանք, երկրորդ անգամ՝ գալստեամբ Քրիստոսի, տիեզերաց ահեղ դղրդմամբ եւ այլայլութեամք, որով յաջորդէ նոր եւ յաւիտենական աշխարհ. այսպիսի իրաց անհաւատ եւ անհոգ եղողաց դատապարտութեամբ, եւ սիրողաց եւ ջանացողաց՝ անսպառ երանութեամբ։

Եթէ արդարեւ զարմանալի է ճարտարութիւնն այնքան փոքրիկ գրքուկի մէջ ամփոփել, եւ «լնուլ (ըստ կենսագրին) զմիտս եւ զզօրութիւն հնոյն եւ նորոյս», կամ ըստ նոյն ինքն հեղինակին խորագրութեան՝ «յիշատակաւ անցելումն իրի, ներկայի եւ ապագայի», (որով Ա մասին մէջ կամփոփէ հին կտակարանի պատմութիւնը, Բ-ին մէջ Քրիստոսի աւետարանը, Գ-ին մէջ անոր չարչարանքը եւ հետեւեալքը, որ եւ յիրաւի մեծ հանճարոյ գործ է). ո՞րքան եւս աւելի զարմանալի եւ սխրալի են իմաստքն եւ զրուցուածքն. յորս սիրտ հոգի եւ բերան՝ կարծես մէկ տեղ կը հոսեն հանդարտ եւ քաղցրատխուր ներդաշնակութեամբ մը։ 

Աղօթական բան մ՚է, ինչպէս ըսաւ կենսագիրն, բուն գրողին յիշատակարանին հետեւելով, թէ «Բանըս գրեցաւ աղօթական». եւ կատարեալ աղօթական, աղօթից ամեն տեսակն ալ ՚ի մի յարմարելով, որպէս զանազան գործիքների միաձայնեալ երաժշտութիւն մը, զղջական եւ խոստովանական, մաղթական եւ խնդրական, նուիրական եւ սիրական». երկու հիմնական տարերօք ձուլեալ. սրտի ցաւոց եւ սիրոյ, որոց մէկն ողբովքն յայտնի, միւսն երգով։ Նորօրինակ աղբիւր մը, որոյ վրայ կըրնաս զարմանալ, դո՜ւ իսկ Յակովբոս, Եղբայր Տեառն. «Միթէ աղբիւր անդստին ՚ի միոյ ականէ՝ բղխիցէ՞ քաղցր եւ դառն». (գ. 11)։ Այսպիսի աղբիւր է զղջմամբ բղխեալ եւ սիրով եռացեալ սիրտ քաջահաւատ քրիստոնէի. այնքան յորդ եւ յըստակ՝ որքան աւելի ունենայ Շնորհալւոյ, Բեռնարդոսի, Լամբրոնացւոյ, Նարեկացւոյ, Փռանկիսկեանց եւ նմանեաց զգացմունքը։ Ասոր համար ալ ինքնին հեղինակն Ողբերգութիւն կ'անուանէ այս սրտաբուղխ հոգեբուղխ արտադրութիւնը, եւ աւելի բացատրութեամբ՝ «Ներանձնական հոգւոց … Ողբումն հեծութեան սրտի, խօսք ընդ «Աստուծոյ»։ Անշուշտ մեր հոգերգողաց պարառաջ Նարեկացւոյն աղօթից վերնագրին հետեւեր է յայսմ Շնորհալին. չէր ինչ անյարմար անուան հետեւութիւնն՝ մինչ դեռ իր հոգին ալ նոյն մաքուր եւ հրակիր հոգւոյն ճամբէն կ՚անցնէր յետ դարու եւ կիսոյ։ Ինչպէս ձայնք ողբոց եւ երգոց՝ լսողներէն աւելի նախ ըսողներուն կ՚ազդեն, որոց սրտէն եւ բերնէն կը բղխեն, այսպէս անտարակոյս այսքան ժամանակ այս գրքուկիս՝ ամեն զմայլմամբ կրկնողներէն աւելի՝ ինքն հեղինակն զմայլեր է. եւ գրեթէ նոյն աստուածարեալ դըրդմամբ՝ որով ողբերգեց՝ այս Աստուածային ողբերգութիւնը, ինչպէս արժան էր զսա վերակոչել՝ զուգադրութեամբ իտալացւոց քերդողահօր Ատուածային Թաղերգութեան [3], նովին դրդմամբ՝ ինքնին կը խոստովանի իմն առաջի Աստուծոյ, թէ անոր շընչով եւ շարժմամբն են այսպիսի խօսք,

« Որք ոչ յինէն յառաջ եկին, 

Այլ աննախանձ քո պարգեւին ». 

վասն այնորիկ եւ պարկեշտ պատկառանօք եւ երկիւղածութեամբ կը փափագի որ ժամանակակիցք եւ յետագայք՝ նովին ոգւով զգածեալ աղօթեն, կարդան, օրինակեն, ստանան, ՚ի բերան սովրին, ջանալով եւ խնդրելով 

« Քաջ իմանալ զիմաստ բանին

Որ ամբարեալ կան ի սոսին ». 

եւ դարձեալ նովին աստուածասէր հոգւով շարժեալ՝ համարձակի եւ վկայէ, որ այսպիսի աղօթական եւ ողբերգական բանս է 

… … … Սիրոյն արարչական՝  

Որ սերմանեալ ի մեզ բնական՝

Սա զարթուցիչ ներբուսական, 

Հասող յաճումն արդիւնական.

Զհոգին մըթին նըսեմական

Զանկեալ ի հող այս նիւթական՝ 

Սա փոփոխէ լոյս պարզական,

Խառնէ ի գունդն անմարմնական.

Զմիտս անմաքուր աշխարlական՝

Որ ըստ ծովու ալեաց ծըփան,

Սա վերբերէ հըրոյ նըման

Որպէս բնութիւնն է վերնական.

Զանձըն զգածեալ եւ զհոգական

Ի պատճառէ ինչ տրտմական՝ 

Սա ներգործէ ուրախական

Ի թախծութեանցըն հիւթական ։ 

Եւ որք արբեալքն են թմրբրական

Ըմպողք գինւոյն յիմարական՝

Սովաւ զարթնուն եւ զգաստանան

Թէ ընթեռնուն՝ մըտառական։

Որք Աստուծոյ տեսոյն բաղձան

Գերագունին լուսոյ ցանկան՝

Սորին թեւովք վերասլանան՝

Մերձին ի տիպն անտեսական,

Եւ զփոքրագոյն անձըն մարդկան՝

Որ է բնութիւն ծառայական,

Անտանելւոյն եւ տիրական

Բնութեան՝ առնէ սա օթարան։

Այսպիսի կարեւոր հոգեւոր օգտի համար՝ յանձն առեր էր երանելին ոչ սակաւ աշխատիլ ջանալով՝ 

_ « Սկիզբն ի հօրէն մեր նախնական 

Մինչ ի վերջին դարուս վախճան»։ 

 

Հին եւ նոր կտակարանաց դէպքերն այսու կերպով. ամփոփել: 

 

« Վասն այսորիկ տաժանեցայ 

Գըրել չափով ըզբանս ի սմայ »:

 

Ապա եւ արժանապէս կը փափագի՝ որ այս գրքով  ամեն աղօթողի հետ ինքն իսկ հեղինակն ալ միշտ աղօթակից գրուի. 

 

« Եւ որք ինեւ եւ կամ յետ իմ 

Այսու բանիւ քեզ պաղատին,

Համարեսցիս միշտ ընդ նոսին

Զիս ըզՆերսէս՝ մաղթել սովին».

 

եւ վերջապէս, յետ իր հարազատաց եւ մերձաւnրաց, զսա թողու եւ իր հոգւոյն յիշատակ եւ կտակ ողորմութեան.

 

« Եւ առ հոգիս իմ յաւանդին, 

Եւ ՚ի մարմինս իմ տապանին՝

Բարեաց ազդումն ՚ի քէն լիցին,

Եւ ցընծացեալըք կայտռեսցին » : 

 

Յիշեցի առաջ որ այս սոփերիս մէջ խնդրելու չէ դիւցազներգակ քերթողաց բանաստեղծական հնարքներ եւ զարդեր. բայց դեռ ինքնին այս պարզութեան մէջ ալ ունի իր յաջողակ հնարագիտութիւնը, վայելչաբանութիւնը, եւ տեղ տեղ բանաստեղծական զրուցուածք. միով բանիւ նոր իմն տեսակ Դրախտ կորուսեալ է սա, Հինգ դար աւելի առաջ քան զՄիլտոն հանճարեալ: յորում ոչ Ադամայ պատուիրանազանցութիւնն միայն՝ այլեւ անոր բոլոր սերնդեան յանցանքը եւ խեղճութիւնը` ինքն իր վրան առնըլով հեղինակն, կամ զինքն անձնավորելով իբրեւ մեղապարտ՝ փոխանակ ամենեցուն կ՚ողբայ եւ կ՚աղօթէ Աստուծո գթութեանը եւ Քրիստոսի կենագործութեանը, ինչպես վերն ըսինք։ Եւ յետ մաղթելու Փրկչին տնօրէնութեանց եւ Հոգւոյն սրբոյ շնորհքն իրեն օգնական, կը մաղթէ նաեւ սրբոց բարեխօսութիւնը, սկսեալ Ս. Աստուածածնէ, Առաքելոց, աշակերտաց, հայրապետաց, եւ մանաւանդ մարտիրոսաց, յիշելով ասոնց պէս պէս չարչարանքները եւ մերձեցընելով իր հոգւոյն. յետոյ եւ ճգնաւորաց եւ ամենայն առաքինեաց բարեգործութեանց փափագի հաղորդ ըլլալ կամ հետեւող. եւ թէ չի կըրնար անոնցմէ յառաջադիմաց հաւասարել, գոնէ, կ'ըսէ, զիս 

«Արժանացո՛ յոյժ խոնարհին, 

Քան ըզբնաւից թերեւս յետին.

Միայն ի թիւ օդեաց դասին՝

Կացո եւ զիս յաջակողմին,

Եւ լըսեցո ըզցընծալինին 

Զերանաւէտ ձայնըն քոյին »:

Այս ըսելով` բնաբար կանցնի ՚ի յիշատակ վերջին դատաստանի եւ հատուցման գործոց ամենայն մարդկան. եւ այն տիեզերաց վերջին ահեղ տեսարանն այնպէս իմն կը բացուի մտաց առջեւ՝ որ յիրաւ սաստիկ զգածմամբ եւ անշուշտ ոչ առանց դողդըղալու կ՚աւարտէ ողբերգութիւնը, ողբերգութեանց վերջի տեսարանին վայել սրտառուչ եւ ազդու. ուր՝ ոչ ոք կըրնայ ժխտել թէ հեղինակն յափշտակուած կամ վառուած չըլլայ, եւ գերազանցած սովորական չափէ վեր. ինչպէս որ չի ալ կըրնար չըզգածուիլ նոյն իսկ ընթերցողն՝ երբ այս մեր հնացեալ եւ բազմազբաղ աշխարհն ալ վերջապէս իբրեւ օրհասական ներկայանայ. 

« Յորժամ տարերքըս դըղըրդին,

Հաստատութիւնքըն սասանին,

Իբր ըզծովու կոհակք կուտին

Ի յեռանդանըն կաթսային.

Լայնատարած դողայ գետին,

Ի թանձրութեանց հիմանց չարժին. 

Լերինք հիմամբըք զարհուրին,

Եւ ուժգնակի բախմամբ թընդին. 

Կարծըր բնութիւնք վիմաց հալին

Եւ ամենայն նիւթք հրդեհին. 

Մինչ գետք հրեղէնք յորդահոսին

Իբր ըզհեղեղ ջուրց ծաւալին. 

Հողմով հանդերձ սաստիւ հընչեն

Եւ միգախառըն մըրմըռին.

Խըրթնահայեաց դիմօք վառին

Եւս թափանցիկ վայրաբերին.

Իբր ըզտերեւ մի բորբոքին

Բնութիւնք ամեն հողեղինին.

Բըլուրք լերամբըք հալեսցին

Եւ դաշտաձեւ աշխարհք լինին.

Ծովու ալիքըն ցամաքին

Եւ կենդանիք նորա նուազին. 

Յորժամ բարբառքըն նըւագին, 

Փողըն գոչե Գաբրիէլն

Յանկարծակի մէջ գիշերին՝ 

Ի յեղակարծ ժամանակին »։ 

Կիրթ եւ հմուտ ընթերցողք կըրնան դատել թէ ո՛ր եւ է վսեմական քերդրող մը կըրնա՞ր աւելի վայելուչ եւ ազդու կերպով նկարագրել այն լայնատարած գետնին դողը, իր թանձր յատակին  քակտուիլը, լերանց՝ ՚ի հիմանց զարհուրիլը, եւ ամենայն տարերաց հողմով հըրով եւ միգով մրմըռիլը եւ խրթնահայեաց դիմօք վառիլ բորբոքիլն եւ ապա տերեւի մը պէս թօթափիլը։

Մեծ ապերախտութիւն առ հեղինակն համարէի՝ այսպիսի չքնաղ գործոյ, այս աստուածային Ողբերգութեան վրայ քիչ խօսքով անցնիլը. այլ ոչ պակաս ապերախտութիւն առ ազգն իմ համարիմ՝ շատ ալ խօսիլն անոր վրայ, որ պետք էր ըլլալ եւ է ծանօթ իրեն, եւ յետ իր ժամագրոց եւ  Սաղմոսին, Նարեկայ հետ կը գործածէ զՅիսուս – Որդին. որով եւ ոչ միայն շատ ձեռագիր օրինակք գտուին այս գրուածիս, այլ եւ հայերէն տպագրութեանց առաջին երախայրեաց մէկն եղած է [4]: 

Թէ գրուածին արժէքով եւ թէ հասարակաց առ ձեռն եւ պիտանի ընելու դիտմամբ՝ Շնորհալին յետ այսպիսի գործոյ մը, ինքն իրեն մաղթեց եւ գերազանցեց ուրիշ աղօթական արտադրութեամբ մը, եւ տարբեր ոճով։ Փափագելով եւ պարտք համարելով՝ իր աստուածային սիրով վառուած սրտին պէս մերձաւորաց եւ Հհամօրէն ազգայնոց սիրտն ալ վառել առ աղբիւրն սիրոյ, աւելի կարճ՝ եւ դիւրասելի աղօթք մը հարկաւոր սեպեց. բնական արձակ բանիւ. աղօթք մը կամ խօսք ընդ Աստուծոյ, յորում բովանդակի քրիստոնէին ամենայն կարեւոր դաւանութիւնն, խընդիրն, պէտքն եւ իղձն, արտասուքն ալ սէրն ալ. եւ ահա բղխեց հոգեսիրտ աղբիւրէն՝ ամենայն Հայոց քաջածանօթ հրաչալի Հաւատով խոստովանիմն, որ Յիսուս Որդւոյ պէս իր սկզբնաւոր բառերով, կ՚անուանի։ 24 տուն բան, 24 անգին ակունք գըրաւոր եւ հոգեւոր. անբաւ արժէիւք իր չափաորութեան մէջ. աւագամեծար գործ մ՚ալ հեղինակին աւագ գործոց մեջ, եւ ամենայն քրիստոնէական աղօթից նախաշարին դասակից։ Ոմանց թուած է թէ այսպիսի սուրբ հայրապետաց արժանի վսեմական զրուցուածք՝ հնագույն աղբերէ մը յառաջ եկած ըլլայ, եւ Ս. Եփրեմի սքանչելի սրտէն եւ գրչէն ցայտած. այսինքն թէ ասոր գըրած աղօթից իմաստներէն ներշնչեալ՝ գրած ըլլայ մերս Ներսէս։ Այս բանիս ո՛չ զարմանք պէտք է եւ ո՛չ ընդդիմութիւն. երեւելի բանաստեղծք անգամ բանաստեղծից գրուածէն ներշնչեալ կամ վառեալ՝ նոր եւ սեփական շնորհօք արտադրութիւններ կ՚ընեն, ինչո՞ւ Եփրեմք, Գրիգորք եւ Ներէսք ալ իրարմէ չարծարծուին, եւ նոր լոյս նոր բոց չարձըկեն: Բայց թէ ո՞րքան ուրիշէ լոյս եւ կայծ առած է Ներսէս այս աղօթից մէջ՝ աւելորդ համարիմ քննել. իր սիրտն այնքան վառ եւ պայծառ էր, այնքան լցեալ սուրբ իմաստներով եւ ըղձերով, որ կարծեմ թէ երբ մտածեց հասարակաց քրիստոնէից համար յարմարագոյն աղօթք մը գրել՝ շուտով մ՚արտադրեց` գուցէ մէկ գըրչութեամբ մեկ օրուան մէջ, առանց ուրիչ լոյս ուզելու՝ բաց ՚ի ճշմարիտ լուսոյն Քրիստոսէ։ Թերեւս փափագէր որ թէ հնար է՝ անով օրուան 24 ժամուց իւրաքանչիւրին մէկ մէկ տուն աղօթէին հաւատացեալք՝ այլ զի եւ ինքն գիտէր որ խիստ քիչերու կարելի է իրեն պէս հսկել գիշեր ու ցորեկ, կը խրատէ յիշատակարան կամ պատուիրագիր մ՚ալ գրելով աղօթից հետ, որ ով որ կըրնայ օրն հինգ անգամ ըսէ այս աղօթքս, կամ չորս անգամ, կամ առտու, կէսօր եւ իրիկուն. եւ եթէ մէկն չկարենայ նաեւ երեք անգամ այս կերպով ներկայանալ առ Աստուած, գոնէ օրն անգամ մ՚աղօթէ զայս, կամ գոնէ քանի մը տուն՝ բերան սովորելով, եւ եկեղեցւոյ բոլոր օրական աղօթից կամ ժամասացութեան տեղ բռնէ, անոր համար վերնագիրն կ՚ըսէ. «Աղօթք իւրաքանչիւր անձին հաւատացելոյ»: Եւ իբրեւ այսպէս հասարակաց հաւատացելոց յարմար եւ կարեւոր՝ մեր բուն սրբազան հասարակաց աղօթից գրքին կարգը անցաւ, որ է Ժամագիրքն. յորում սովորաբար կը գրուի յետ ամենայն աղօթից, ՚ի Հանգստեան ժամու. իբրեւ դուռն ակամայ փակման սրտի հարկիւ քնոյ, որ եւ ըլլայ նախադրունք անոր բացմանն ՚ի ծագել նորոյ աւուր։ Յայտ է ուրեմն որ այս չքնաղ սոփերս աւելի քան զՅիսուս որդի եւ քան զամենայն աղօթական բանս Հայոց՝ ծաւալեալ է մեր ազգին մէջ, եւ Շնորհալլին բաւական յաջողած է յայսմ փափագի. եւ թերեւս աւելի քան զփափագն եւ զկարծիս, ասով՝ որ իբրեւ առանձնական աղոթք ամեն ազգային աղօթքէ ընդհանուր եղած է, եւ ամեն հայ հոգեխօսներէ աւելի ինքն է մշտնջենաւոր խօսնակ մը ՚ի մէջ իր եկեղեցւոյն եւ ազգայնոց սրտից։ Նա մանաւանդ՝ այս հրաշալի աղօթքս՝ ազգային սահմաններէ անդին անցեր է, եւ թերեւս քան զամենայն ազգաց առանձնական աղօթաբանութիւնս. որովհետեւ իրաճանաչ եւ երախտագէտ ազգայինք եւ բանասէրք այս դարում սկիզբէն վեր Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ գրեթէ ամեն գլխաւոր լեզուօք (իբրեւ 36) թարգմաներ եւ հազարաւոր օրինակ սփռեր են, եւ եթէ շատ բանասէրք եւ Հհետաքնինք իբրեւ բազմապատիկ լեզուաց հաւաքումն կը փնտռեն այս գրքոյկս, ոչ սակաւք ալ հեղինակին բանից վըրայ  սքանչանալով կընդունին [5] ։ 

Ոչ միայն Յիսուս որդւոյ հետ զուգակցութիւնն հարկաւորեց զմեզ այս տեղ նշանակելու Հաւատով աղօթից երկասիրութիւնը, այլ զի եւ ոմանք նոյն իսկ այս ժամանակս գրուած կարծեն, թէ եւ մեզ հաւանական երեւէր աւելի ուշ գրելն, բայց յառաջ քան զկաթողիկոսութիւնը. որովհետեւ յառաջաբանին խրատին մէջ կը յիշեցընէ «զԳրիգորիոս կաթողիկոս Հայոց, եւ զեղբայր նորին զտէր Ներսէս՝ զաղօթիցս յօրինողն՝ յիշեցէք ՚ի Քրիստոս». մասնաւոր հոգով կը պատուիրէ ալ որ զգուշութեամբ օրինական եւ հմուտ գրչաց օրինակել տան, «զի մի այլ եւ այլ, այլ հաւասարք լինիցին ամենայնքն՝ ուր եւ գրեսցին. եւ «ախմարքն ՚ի գիրս՝ ուղիղ գիտողացն տացեն գըրել, զի ուղղորդ լինիցի»։ Շնորհալւոյն գլխաւոր նպատակն էր այսպիսի ախմարաց եւ տգիտաց՝ աղօթք սովրեցընելն. «վասն այդր պատճառի, կ՚ըսէ, արարաք զաղօթս զայսոսիկ պարզ եւ յստակ բանիւ վասն ախմարաց դիւրահամ լինելոյ յաղօթելն իւրեանց»: Սակայն պարզութեան եւ յստակութեանն հետ անպակաս ունի լեզուին չնորհքն, ինչպէս եւ իմաստից. աւելի պարզ եւ ռամկականի մօտ է այս նախադրեալ խրատն, որ եւ ոճով զրուցուածին քիչ մը տարբերի հեղինակին ուրիշ գրուածներէն, աւելի տիրաբար եւ յանդիմանական կերպ մ՚ունենալով. եւ թէ համարձակինք ըսելու՝ քիչ մը նեղասրտեալ վասն անհոգութեան ոմանց, որ կամ ժամանակ կամ կարողութիւն չունինք կ՚ըսէին բերնուց սովրելու աղօթքներ, եւ սակայն «զսատանայական երգսն բազում փութով ուսանին»։ Մահմետականք, կ՚ըսէ, ինչուան պատերազմի ատեն ալ իրենց օրինադրեալ աղօթքները չեն խափաներ, «իսկ մեր ժողովուրդքս արտաքոյ աղօթից տեղւոյ՝ եւ ոչ բնաւ յիշեն զանուն Աստուծոյ… այլ սիրեն զդատարկաբանութիւն՝ քան զաղօթսն. եկեղեցւոյ մէջ կեցուածքնին ալ կը մեղադրէ, վասն զի «կամ փակեալ բերանով կանգնին, կամ զրուցատրութիւնս առնեն ընդ միմեանս» [6] ։ Վերջապէս, Հաւատով խոստովանիմ աղօթից սքանչելի հանդարտութեան քով՝ այս նախադրութիւնս քիչ մը խռովեալ կ՚երեւի, թէ եւ ըլլայ իրաւամբք տուած պատճառներուն, կամ իր իսկ կրած վշտաց՝ յոգին եւ ՚ի մարմին։

Հաւատով խոստովանիմ սկզբնաւորութեամբ կարճ աղօթք մ՚ալ գտուի, մակագրեալ՝ «Տեառն Ներսէսի Կլայեցոյ Խոստովանութիւն հաւատոյ՝ ամենայն աւուր եւ ՚ի ժամ վախճանին». նախ դաւանելով Հաւատով խոստովանիմ զքեզ, ամենասուրբ Երրորդութիւն անմահ, Հայր եւ Որդի եւ Ս. Հոգի». ապա չորս տուն բան՝ իւրաքանչիւր սկսանելով, «Հաւատամ եւ խոստովանիմ զքեզ Հայր սուրբ, Աստուած ճշմարիտ. — Հաւատամ եւ խոստովանիմ զքեզ, Տէր Յիսուս Քրիստոս, որդի Աստուծոյ, Աստուած ճշմարիտ. — Հաատամ եւ խոստովանիմ զքեզ Հոգիդ սուրբ, Աստուած ճշմարիտ. — Հաւատամ եւ խոստովանիմ զքեզ, ամենասուրբ Երրորդութիւն », ինչպէս կրնայ գուշակուիլ` միոյ միոյ յերից անձանց աստուածութեան պատշաճ դաւանութիւն է ըստ առանձնական յատկութեանցն. եւ չորրորդ տամբ՝ դարձեալ բովանդակութիւն նոյն իմաստից, համառօտ, յստակ եւ բացայայտ։

Այն գրոց մէջ ուր այս Հաւատոյ խոստովանութիւնս գտուի՝ անմիջապէս վերջը գրուած է եւ «Հաոատը, զոր Սարկաւագն ՚ի ծունկս անկեալ ասէ», քահանայ ձեռնադրուելու ատեն. եւ աւելի համառօտ եւ աւելի որոշ դաւանութիւն մ՚է ամենասուրբ Երրորդութեան առանձնաւորութեանց. արժանաւոր բան մեր Հեղինակին, թէ եւ անունն վերագրեալ չէ։ Նշանակութեան ալ արժանի համարիմ մեր ազգին կրօնական դաւանութեան աշխարհածանօթ խնդրոյն վրայով հօս ըսածը, զոր Շնորհալւոյ արդէն ծանօթ բանից կարգը յաւելլի է. «Ոչ վասն մարմնոյն՝ թանձրացեալ աստուածութիւնն (Քրիստոսի), եւ ոչ յաղագս աստուածութեանն՝ առաչօք եղեալ մարմինն. այլ՝ Աստուած եւ մարդ, մարդ եւ Աստուած, երկուց բնութեանց միաւորեալ անճառ խառնըմամբ։ Բնութիւնքն` տեսութեամբ մտածութեամբ՝ երկու, միաւորութեամբ մի. ոչ լոկ մի, այլ միացեալ յերկուց անշփոթ խառնըմամբ»։