Շնորհալի եւ պարագայ իւր

ԻԶ.
Խնդիր Միաբանութեան Եկեղեցեաց Յունաց եւ. Հայոց. — Մանուէլ կայսր. – Թէորիանե. —  Ս. Կիւրեղ կարմեղական։

Մեծագոյնն կրօնական խնդրոց, վիճմանց եւ գրուածոց Ն. Շնորհալւոյ, որ կըրնայ նաեւ բոլոր մեր եկեղեցական պատմութեան մեջ ամենէն նշանաւոր դիպաց մէկն կոչուիլ, Յունաց եկեղեցւոյն հետ Միաբանութեան խնդիրն էր, որ իր կաթողիկոսութենէն քիչ մ՚առաջ սկսաւ, բոլոր անոր միջոցը բռնեց, եւ անկէ քանի մը տարի վերջը կիսկատար աւարտեցաւ, իր հոգեկից աշակերտաց եւ յաջորդաց ձեռօք։ Շատ պատգամաւորութիւնք եւ թղթակցութիւնք եղան այս 10 կամ 12 տարիներուս՝ ընդ մէջ Յունաց եւ Հայոց, քիչ մ՚ալ եւ Ասորւոց, զոր իւրաքանչիւր ազգաց մատենագիրք պէսպէս աւանդած են, մերոնք համառօտիւ յիշելով զպատմութիւնն՝ թուղթերն ու դաւանութիւնները ամբողջ կը բերեն. Յոյնք՝ եղած վիճաբանութիւնը գրեր եւ հասուցեր են մեզի։ Ասորիք աւելի համառօտ կը յիչեն, եւ գործոյն սկիզբը քան վախճանը՝ զոր աղէկ չեն իմացեր. վասն զի իրենք, ինչպես իրենց Միխայէլ պատրիարքն կ՚ըսէ, աւելի կտրուկ եւ յամառ պատասխան մը տալով, ետ քաշուեցան. խնդիրն մնաց Յունաց եւ Հայոց մէջ։ Մերոց ախոյեանն յայտ է  որ «Շնորհալին էր. Յունացն՝ գլխաւորապէս ԹԷորիանէ ըսուած հմուտ իմաստասէր մը, որ շարադրած է վիճաբանութիւնը. բայց ինչպէս որ սովորութիւն է՝ այսպիսի գրուածքներ նոյն խօսած ատեննին նշանակել յետոյ ձեւացընել, այսպէս ըրած է եւ ինքն. չըսեմք թէ խարդախած եւ փոփոխած, այլ գէթ տեղ տեղ այնպէս յարմարցուցած՝ որ ինքն միշտ յաղթող երեւի։ Այդպիսի գրուած կամ հակառակ կողմէն ալ պէտք էր գրուած մ՚ունենալ կամ երկու կողմէն ստորագրութիւն եւ վաւերացում՝ անտարակոյս ըլլալու համար [1] ։ Ի վերայ այսր ամենայնի՝ կարգաւոր եւ խոհեմական եւ չափաւոր ոգւով գրուած մ՚է ԹԷորիանեայ գրուածն։

Բայց Յունաց աւելի գլխաւոր ախոյեանն այս խնդրոյս մէջ՝ կըրնայ ըսուիլ ինքնին անոնց կայսրն, եւ արդէն մեզի ծանօթացեալն, որ այս պատմական դիպուածիս մէջ՝ Կ ի ռ Մանուէլ կոչմամբ յիշուի ՚ի մերայոցս, եւ շատ գովութեամբ. մինչեւ ՚ի Յայսմաւուրս ալ անցեր է անունն, վասն այսպիսի ջանից միաբանութեանն հաւատոց, եւ կրօնաւորակերպ մեռնելու համար, յետ իբրեւ 40-ամեայ երկար թագաւորութեան: Յիրաւի, ինչպէս մեր պատմութեան պարագային, այսպէս եւ ժամանակին նշանաւոր անձանց մէկն է Մանուէլ Ա Կոմնենեան կայսրն. քաջութեամբ՝ ատենին ամենէն կտրիչ պատերազմողաց կարգը բռնելու արժանի է. աչխարհաշինութեամբ, կառավարութեամբ, կրթությամբ, եւ հմտութեամբ ալ շատերէն վեր. եւ բոլորով մէկտեղ՝ բարեմասն եւ բարեբաղդ թագաւոր մը կըրնայ ըսուիլ. մանաւանդ եթէ քօղ մը ձգուի իր երիտասարդութեան պէսպէս խակութեանց, որով իրեն հօրեղբօրորդւոյ Անդրոնիկոսի ալ չար օրինակ եղած է. այլ անսքօղելի կը մնան Բ Խաչակրաց դէմ ըրած նենգաւոր վարմունքն, որով այնքան բիւրաւորաց վնաս եւ կոտորած հասաւ [2], եւ այնքան եռանդեամբ, պատրաստութեամբ եւ Բեռնարդոսի մ՚օրհնութեամբ սկսեալ գործն՝ վատութեամբ վերջացաւ։ 

Գուցէ ինքնին Մանուէլ ալ խղճելով այս բանիս՝ յետոյ սրտանց օգնութիւն կը խոստանար եւ խնդրէր Գ Խաչակրութիւն մը, որ ՚ի գործ չդրուեցաւ։ Լատինացւոց հետ երկու անգամ՝ խնամութիւն ընելով՝ ինք զինքը պարտաւորեց այնուհետեւ անոնց հետ բարեկամութեամբ վարուելու. բերմամբ ալ կրօնասէր ըլլալով եւ նախանձայոյզ, միանգամայն եւ Ա Յուստինիանոսի նման կայսերաց հետեւող՝ եկեղեցական խնդրոց խառնուելու եւ առաջնորդելու իսկ, թէ՛ իր եկեղեցւոյն եւ թէ՛ օտարաց խնդրոց մէջ մտաւ նախ Լատինաց հետ միաբանութիւն ընել ջանաց, յանձն առնըլով Հռովմայ առաջարկութիւնները, յուսալով արեւմտեան ինքնակալութիւնն ալ իր ձեռքը ձգելու, եւ երբ այս չյաջողեցաւ՝ անոնց հետ միաբանութեան գործն ալ անկատար մնաց, թէ եւ ինքն ողջամիտ էր ՚ի դաւանութեանն։ Շատ հեղ ժողովքներ գումարել տուաւ ՚ի Կ. Պօլիս՝ իր ազգին խնդրոց համար, եւ եպիսկոպոսաց հաւասար եւ աւելի ջանք ու հմտութիւն ցուցընէր. երբեմն ալ չափազանց հեղինակութիւն եւ բռնութիւն՝ իր կամաց եւ կարծեաց հնազանդեցընելու։ Այս մեծ սրտով կայսրն (զոր միշտ չկրցաւ սանձել եւ ուղղել) մեր ազգին քաղաքական գործոց արդէն խառնուած էր, եւ 20 տարի թէ՛ անձամբ թէ՛ ի ձեռն դքսից եւ զօրավարաց՝ Թորոսի դէմ կռուած, եւ զէնքերով չյաղթուածը սիրով եւ դաշամբք դադրեցուցած. բոլորովին նուաճել չկարենալով՝ գոհ կ՚ըլլար որ իբրեւ պայազատական տանուտեարք իրմէ կախումն ունենան Անտիոքայ Լատինք եւ Կիւլիկիոյ Հայ իշխանք. իր փառասիրութեան մեծ հարուած մ՚էր ասոնց անկախութիւնն։ Մինչ դեռ իր հօրն ատեն՝ արեւմտեան Հայք՝ թէ՛ կրօնական եւ թէ՛ քաղաքական տեսութեամբ կերպով մը կայսերութեան հպատակք էին, կաթողիկոսական աթոռն դեռ անոնց իշխած տեղերը ըլլալով, Ռուբենի յաջորդք ալ՝ կամ կայսերաց կուսակալք եւ Սեբաստոսք համարուէին կամ ապստամբք, եւ ոչ օրինաւոր տեարք երկրին, իսկ հիմայ կաթողիկոսական աթոռն՝ իրենց ձեռքէն խլուած երկիրներու մէջ էր, Հայք ազատաբար իրենց հայրապետը կը դնէին, Պարոնայք Հայոց՝ կամ ինքնագլուխ կամ անուամբ չափ զկայսրը գլխաւոր կը ճանչնային, եւ անոր ոսկի կնքով իրենց պայազատութիւնը ապահովեր էին։ Արդ զասոնք բոլորովին չօտարացընելու՝ ձեռքէ չփախցընելու շատ յարմար հնարք  եւ առիթ գտաւ Մանուէլ՝ Հայոց հետ կրօնական միաբանութիւն ընել, եւ Լատինաց հետ չկարցածն ասոնց հետ յաջողցընել. մանաւանդ որ հօն հարկ էր Հռովմայ գերագոյն գահուն խոնարհիլ, հօս յոյս կար Հայոց աթոռը խոնարհեցընել Նոր Հռովմայ աթոռոյն։ — Մեր Պահլաունի հայրապետաց համբաւն շատոնց հասեր էր Մանուէլի, եւ հաւանօրէն անձամբ ալ տեսնուեր էր հետերնին, թէ եւ ՚ի հարեւանցի։ Իսկ երբ իր փեսայն՝ դուքսն Ալեքս՝ երկար տեսնուելով ընդ Ներսիսի ՚ի Մամեստիա, անոր դաւանութիւնն ալ առաւ գրով, եւ բերաւ առ Մանուէլ, ասոր իշխանասիրական եւ աստուածաբանական եռանդն արթընցաւ՝ այնպիսի խոհական անձանց հետ գործ տեսնելու, եւ Հայոց ու Յունաց դարական վէճն ու ատելութիւնը դադրեցընելու՝ միաբանութեամբ, հաւատոց եւ ծիսից։ Այսպէս սկզբնաւորեցաւ անուանի Միաբանութեան գործն գրուածքն. զոր հարկաւորիմք հիմայ յիշել ՚ի կարգի պատմութեան եւ գործոց մեր Շնորհալւոյն, ըստ կարի համառօտելով, որովհետեւ արդէն տպագրութեամբ հրատարակուած են ՚ի մերայոց՝ Թղթակցութիւնքն, իսկ վիճաբանութիւնն ալ՝ արեւմտեայց, եւ հաւաքմամբ՝ ՚ի Պատմութեան Հայոց. յորոց դուրս մնայ մաս մը, որ դեռ շատ տարի չէ՝ նոր հայտնեցաւ եւ հրատարակեցաւ՝ Մայ բազմահմուտ կարտինալի ձեռօք։ Այս գրուածները կը նշանակեմք անոնց համար որք կը փափագին աղբիւրներու երթալ եւ մանր քննել, եթէ արդարեւ օգուտ մը փնտռեն եւ ոչ վայրապար հետաքրքրութիւն, եւ աւելի վայրապար վէճ. որովք շատ հեղ կը տեսնենք որ աստուածաբանութիւն կարծուածն խածուածաբանութիւն մը կ՚ըլլայ զուարճութեան տեղ ձանձրութիւն, օգտի տեղ վնաս, սիրոյ ստեղ կռիւ։ 

Արդ ինչպէս յառաջն յիշեցինք, երբ դուքսն Ալեքս յետ Շնորհալի բերնէն լսելու՝ փափագեցաւ գրչէն ալ հաստատապէս ունենալ, ինչպէս որ ինքն ալ գրով հարցմունքներ տուեր էր, Ներսէս գրեց ՚ի Մամեստիա, 1165 տարւոյ վերջերը, եւ յանձնեց անոր այն Դաւանութիւնը. զոր յետագայ կաթողիկոսաց ոմանք ալ երբոր իրենցմէ դաւանութիւն խնդրուէր՝ գաղափարելով կը խաւրէին առ հայրապետս, եւ դեռ գտուին ՚ի դիւանս Հռովմայ ալ. եւ որոյ սկիզբն է, «Բանիւք դուզնաքեայ իմն խօսելով ՚ի լսելիս խոհեմագունիդ եւ աստուածասիրի անձին՝ յաղագս մերոյ հաւատոյ եւ կարգաց եկեղեցւոյ», եւ այլն։ Եւ յիրաւի նախ հաւատոյ դաւանութիւն մը կը գրէ՝ ինչ որ հասարակօրէն կ՚ընդունուէր ՚ի Հայս. յետոյ Հայոց քանի մը մասնաւոր ծիսից եւ սովորութեանց վրայ կը խօսի թէ ի՞նչ մտքով կատարեն. զոր օրինակ Միւռոնին համար՝ զոր Յոյնք եւ այլք ձիթենւոյ իւղով կ՚օրհնեն, իսկ Հայք շուշմայի կամ կնջըթի իւղով, բուն Հայաստանի մէջ ձիթենի չգտնելով, եւ այս նիւթոյս վրայ խտրութիւն չընելով։ — Պատկերաց պաշտաման կամ պատուոյ համար՝ կը պատասխանէ, թէ միայն Յունաց հետ ատելութեան պատճառաւ՝ ոմանք ՚ի Հայոց չեն ընդունիր, այլ այնպիսիքն ալ ընդունելի չեն Հայոց եկեղեցւոյ։ — Խաչերը բեւեռելու վրայօք՝ կը պատասխանէ. թէ միակտուր խաչերը ոչ երբեք կը բեւեռեն Հայք, այլ երկու կտորէ շինուածներն՝ իրարու միացընելու համար. իսկ եթէ մէկն միակըտուրներն ալ բեւեռէ՝ գիտական գործ մ՚է։ - Խաչեցարի խնդրոյն համար կ՚ըսէ, որ եթէ Հայք ալ Յունաց պէս ՚ի դէմս Երրորդութեան ըսէին՝ ՚ի հարկէ գէշ կ՚ըլլար, ու իրենք ՚ի դէմս Քրիստոսի միայն կ՚ըսեն: - Մեծ պահոց շաբաթ եւ կիրակի օր ձուկ եւ կամ նաեւ կիթ ուտելու վրայօք՝ կը պատասխանէ. թէ Հայոց եկեղեցին եւ ընդհանրապէս Հայք՝ չեն ընդունիր ուտելը, եւ շատ ալ չորակերութեամբ կ՚անցընեն. հիմայ միայն իշխանք եւ զինուորք են որ կուտեն՝ ինքնակամ եւ ոչ հրամանաւ. եւ եթէ երբեք հայրապետք ալ թույլ տուած են՝ այն ալ Յունաց եւ Փռանկաց սովորութեան հետեւողաց համար եղած է։ — Բաժակին մեծ խնդրոյն վրայօք ալ, «Բազում էին մեզ բանք ասել», կ՚ըսէ, այլ վասն համառօտելոյ՝ միայն կը յիշէ որ մեր ազգն ՚ի Լուսաւորչէ այսպէս աւանդուած կը համարի, եւ աւետարանին մէջ ալ որոշակի ջուր չի յիշուիր։ Աւելի երկար կը գրէ այս խնդրոյս վրայ իր Ա թղթին մէջ առ կայսրն, եւ ինչպէս թէ՛ խմորով, թէ՛ անխմոր պատարագելն օրինաւոր համարուած է, կ՚ըսէ, այսպէս ալ «ԹԷ ջրով ոք կատարէ եւ եթէ առանց ջրոյ, ոչ եւ ընդ միոյ ՚ի սոցանէ՝ կամ փառս ընդունիցի Աստուծոյ եւ կամ տանջանս. այլ որք սուրբ սրտիւ եւ ուղիղ հաւատով մատուցանեն՝ փառաւորին ՚ի նմանէ», եւ այլն։ - Ալեքսի հարցմանց մէջ այս ալ կար, թէ ինչո՞ւ Հայք ամեն տարի խաչերնին նորէն կ՚օրհնեն կամ կը մկրտեն. — Ծիծաղելի հարցումն, կ՚ըսէ Շնորհալին. մէկ անգամ օրհնուածն միշտ օրհնած է. իսկ գինով եւ ջրով լուանալն եւ օրհնութեան աղօթքն՝ հին Յունաց ծէսերէ առեր են մեր նախնիք, եւ դեռ յունարէն գրուածքն գտուին ՚ի Հայս։ - Յետոյ Յունաց մեծ հակառակութեան եւ առասպելաբանութեան նիւթ եղած Առաջաւորաց պահոց վրայ կը խօսի, հերքելով այն իրենց յիշեալ Սարգսի եւ շանն առասպելը՝ որ «անգոյ է առաւել քան զեղջերուաքաղն անուանեալ». եւ կ՚իմացընէ բուն պատճառը, ՚ի Լուսաւորչէն հաստատուելու նախ քան զամենայն պահս, երբ քարոզեց Հայոց քրիստոնէութիւն, եւ պատուիրեց որ քանի մ՚օր ապաշխարութեամբ պահեն, եւ յետոյ սովորութիւն եղաւ Նինուէացւոց ըրած պահոց յիշատակին միացընել զայն, որուն վերջը Ս. Սարգիս զորավար վկային տօնն դրուած ըլլալով՝ Ս. Սարգսի պահք ալ կըսուի։

Այս առաջին գրուածն է Միաբանութեան խնդրոյ մէջ մնացեալն. որովհետեւ Ալեքսի տուած գրուածն չկայ. եւ այս աւելի յորդոր եւ առիթ եղած է խնդիրն առաջ տանելու. վասն զի երբ Ալեքս դարձաւ ՚ի Կ. Պօլիս եւ ներկայացուց կայսեր եւ պատրիարքին՝ Ներսիսի դաւանութիւնը եւ ծիսից բացատրութիւնը, շատ զարմացան, իրենց կարծած էն աւելի մօտ գտնելով զՀայս, միանգամայն եւ անոնց ծիսից վրայ օտարոտի կարծիքնին շըտկելով։ Այլ աւելի զարմանալի եղաւ իրենց՝ Շնորհալւոյ խոհական եւ հանդարտ գրուածն, որոյ համեմատ սքանչելի վարքն եւ բարքն ալ լսեցին իմացան յԱլեքսէ, եւ հաւատացին որ այնպիսի անձ մը միայն կըրնայ զՅոյնս համոզել, եւ իրենց կանխակալ կարծիքը եւ հնացեալ ատելութիւնը լուծանել։ Ուստի եւ կայսրն Մանուէլ պատուով գիր գրեց առ Գրիգորիս կաթողիկոս, դեռ ողջ կարծելով զնա, (յամսեան սեպտեմբերի, 1166) [3], եւ խնդրեց որ այսպիսի կարեւոր գործ մը վճարելու համար չի զլանայ խաւրել ՚ի Կ. Պօլիս իր իմաստոուն եղբայրը՝ Ներսէսը։ Հրովարտակը յանձնեց Սմբատ Արուխ անուամբ պատուաւոր պալատականի մը, որ յանուանէն կ՚իմացուի մեզի ազգակից ըլլալ։ Սա երբ հասաւ ՚ի Հռոմկլայ եւ վախճանած գտաւ Գրիգորիս՝ առ նոյն ինքն հարազատն Ներսէս մատոյց կայսերական հրաւէրքը, միանգամայն եւ դեսպանօրէն իմացուց կայսեր մեծ փափագը այս խնդրոյս կատարման, եւ զՆերսէս տեսնելուն իր պալատան մէջ։ Սակայն այս բանիս ասկէ ետեւ արգելք էր նոյն իսկ Ներսիսի կաթողիկոսանալն. եւ հարկ էր որ կամ սա նուիրակ խաւրէ առ կայսր, եւ կամ նա առ ինքն. եւ այս յետինս եղաւ։

  Նոյն ատեն Մանուէլ Ասորւոց կաթողիկոսին ալ թուղթ գրեր եւ դեսպան խաւրեր էր Քրիստափոր անուամբ մէկը, որ նախ ՚ի Հռոմկլայ եկաւ, եւ անկէց գնաց առ Միխայէլ. առ որ Շնորհալին ալ հարկ սեպեց Թուղթ մը գրել որպէս զի հասարակաց ըլլայ միաբանութիւնն եւ գիտենան իրարու ընելիքը։ Այս Շնորհալւոյ առ Միխայէլ գրած թուղթն մեր քով չի գտուիր, ինքն Միխայել համառօտիւ իմաստը կ՚ըսէ. եւ դուրս կը թողու կարեւոր բան մ՚ալ՝ որու ինքն շատ հակառակ Էր. այս ինքն Երկու բնութեանց խնդիրը. թէ եւ նոյն մտաց վրայ յամառեալ է եւ Բար-Հեբրէոս (Ապուլֆարաճ) Ասորի պատմիչն, այլ Ներսիսի թղթոյն մէկ հատուածը կամ ամբողջը մէջ կը բերէ ասորերէն, այսպես. «Յունաց կայսրն 10 խնդիր առաջարկեց մեզ. հինգն Հաւատոց վրայօք, որ են Երկու միացեալ բնութիւն ՚ի Քրիստոս ըսել, երկու Կամս եւ երկու Ներգործութիւնս. երից ժnղովոց հետ ընդունիլ եւ զ՚ Դ, Ե, Զ եւ Է. ՚ի Ս. Աստուածէն վերցընել Որ խաչեցարը։ Իսկ Ծիսական հինգ խնդիրքն են, Ծննդեան տօնը կատարել ուրիշ ազգաց հետ. U. խորհուրդը խմորով եւ ջրով կատարել. Միւռոնը ձիթով պատրաստել. Ժամասացութիւնը եկեղեցւոց մէջ ընել, եւ Պատարագն յայտնի (բաց դռներով) կատարել ՚ի սէր խաղաղութեան դիւրին է մեզի ծիսական խնդրոց մէջ յարմարիլ անոնց հետ, եւ Երկու բնութիւն ըսել ըստ աստուածաբանից. այլ անկարելի է Որ խաչեցարը վերցընել, կամ սուրբ անձինքները նզովեց։ Ի վերայ այսր ամենայնի՝ ինչ որ դու ընես մենք ալ այնպէս ընենք»։ Միխայէլ պատասխանեց որ իրեն եկեղեցւոյն համար միայն իրեք նոր խնդիր կար, այսինքն Քրիստոսի երկու բնութեանց, Քաղկեդոնի ժողովոյն եւ Խաչեցարին, զորոնք ինքն անփոփոխ պիտի պահէր. իսկ դու, կ՚ըսէր, ՚ի հարկէ քու իմաստութեանդ համեմատ կը շարժիս, բայց յուսամ որ փոփոխութիւն չես ըներ։ Ասկէ աւելի բան մ՚ալ ուզելով ընել Միխայէլ՝ իր աշակերտներէն մէկը՝ (Թէոդորոս Բար-Վեհեբուն) որ ըստ իր վկայութեան շատ հմուտ էր փիլիսոփայական խնդրոց՝ ղրկեց Շնորհալւոյ, որ օգնական ըլլայ Հայոց՝ երբ վիճելու ըլլան ընդ Յոյնս եւ պարծելով ալ կ՚ըսէ Միխայէլ, թէ իր նուիրական զարմանալի հանճար ցուցեր է եւ պապանծեցուցեր է զնուիրակ աստուածաբանն Յունաց (!)։ Սակայն իր իսկ յետոյ ըսելն, թէ «զպատասխանին տեառն Ներսէսի՝ զոր գըրեաց (առ. կայսրն) մեք ոչ իմացաք», եւ Ներսիսի խոհական զգուշաւոր եւ արդար բարքն՝ ցուցընեն, որ ոչ Միխայէլի գրածն եւ ոչ իր նուիրակին խօսածն արժանաւոր բաներ էին, եւ շատ հեռու էր երկու կաթողիկոսաց հոգին եւ տեսութիւնն։ Մինչ մերս եւ հետեւողքն կը ցաւէին իր մահուամբը Միաբանութեան գործոյն անկատար մնալուն համար, Միխայէլ անպատկառ կ՚ըսէ, «հաւատամք եթէ փառաւորեալն ՚ի մէնջ տնտեսութիւն Աստուծոյ՝ խափանեաց զջան թագաւորին … եւ կաթողիկոսն Ներսէս փոխեցաւ յաստեացս. եւ մնաց հիմն մեր անսասանելի», եւ այլն։ Սակայն մենք ալ հաւատամք Միխայէլի հօս ուրիշ մէկ խօսքին վասն Ներսիսի, թէ « Կորովի էր յաստուածաշունչ գիրս, եւ պարկեշտ  եւ ջանացող այր, ուղիղ կանոնաւ գրոց. եւ նա վճարեաց զիւրն». այլ ոչ որպէս կարծէր եւ կամէր Միխայէլ։

Շնորհալին յանձնեց կայսեր նուիրակին՝ անոր բերած թղթին պատասխանը, որ կ՚ըսուի Ա թուղթ Ներսիսի, առ կայսրն Հոռոմոց. եւ կը սկսի, «Քրիստոսապսակեալ ինքնակալ ծիրանածին եւ օգոստափառ սուրբ թագաւորի», եւ Ալեքսի ձեռքով գրածէն աւելի երկար Դաւանանք մ՚ալ։ Ի  թղթին կը յիշէ եղբօրը մահը եւ նոյն շաբթուն մէջ նաեւ Ասորւոց պատրիարքին մահը, եւ նոր ընտրուածին (Միխայէլի) փափաքն ՚ի միաբանութիւն. կ՚իմացընէ եւս որ լսեր էր, «թէ սուրբ եւ առաջին ամենայն եպիսկոպոսապետաց՝ հայրապետն Հռոմայ եւ փոխանորդն Պետրոսի առաքելոյ՝ յիւրոց անտի իմաստնոց առաքեաց խօսել առաջի սուրբ թագաւորութեան ձերոյ՝ վասըն միաբանութեան հաւատոյ», որով Շնորհալւոյ ալ յարմար առիթ կերեւէր այսքան գլխաոր եկեղեցեաց՝ Լատինաց, Յունաց, Հայոց եւ Արորւոց միաբանութիւնն։ Իր կողմանէ կշռելով գործոյն ծանրութիւնը` իմացուց մեր ազգին եպիսկոպոսաց ամեն կողմ, աղօթք ալ ապսպըրելով, ինչպէս որ կ՚իմացընէ. «Եւ մեք առ ազգի մերոյ եկեղեցիս՝ որ Արեւելս եւ ՚ի Մեծն Հայք, եւ ՚ի միայնաստանս որ ՚ի սուրբ Լերինս, գրեցաք», եւ այլն։ Կ՚աղաչէ կոյսեր որ Յոյնք ալ աղօթք ընեն այս բանիս համար, «ընդ ամենայն եկեղեցիս՝ որ ընդ թագաւորութեամբ ձերով»։ Բայց մէկտեղ գալու համար՝ աւելի դիւրին կը տեսնէր Յունաց եւ կայսեր իսկ գալը՝ քան Հայոց առ նոսա երթալը. եւ անոյշ խօսքերով կ՚ըսէ, որ այս բանս նուաստութիւն մը չկարծեն Յոյնք, այլ մանաւանդ պատիւ, իբրեւ զօրաւորք՝ տկարաց օգնելով. եւ ըստ այսմ պէտք է որ սիրով եւ զիջմամբ  վարուին, եւ ոչ մեծամտութեամբ. եւ առանց աչառութեան երկու կողմէն՝ իբրեւ հաւասարք խօսին, որպէս զի համարձակ ալ ըլլան, եւ հոգեւոր սիրոյ գործն յաջողի։ Երկու ազգաց մէջ 600 տարուան հնացեալ ատելութիւնն՝ «Կարօտ է բազում հոգեւոր բժշկական իւղոց օծմանց, այսինքն՝ սիրոյ, գթութեանց եւ ողորմութեանց»։ 

Մանուէլ կայսր գոհացաւ Շնորհալւոյ յօժարութեանը վրայ, եւ արդարացընելով անոր ըսածները, մանավանդ որ իրեն ալ դժար էր իր մայրաքաղաքը գտուիլը, որովհետեւ անդադար պատերազմաց կը զբաղէր, եւ հիմայ թէ՛ Դանուբի վրայ, թէ՛ Եգիպտացւոց դէմ՝ գործ ունէր, պատշաճ համարեցաւ քանի մը հմուտ աստուածաբաններ ղրկել առ կաթողիկոս մեր, որ վիճաբանութեամբ խնդիրը լուծեն պարզեն եւ իրեն իմացընեն. եւ յարմար գտա այս բանիս վերոյիշեալ ԹԷորիանոս անուամբ գիտնականը՝ զոր Հռոմէական բառիւ մայիսդռ կամ մագիստրոս, եւ յունականաւ Լիզիոն թագաւորութեանն, կոչէ. առաջինն պալատական կամ քաղաքական պատուոյ անոն է, ինչպես տեսանք ՚ի Գրիգոր Մագիստրոս, երկրորդն ալ կը նշանակէ արքունի սպասաւոր կամ հետեւող [4] ։ Թէորիանէ՝ իր գրածներէն կ՚երեւի արդարեւ հմուտ Ս. Հարց վարդապետութեան, բանիբուն եւ խոհական։ Իրեն ընկեր տուաւ կայսրն Փիլիպպուպօլեայ [5] Հայոց վանահայրը՝ Յովհաննէս Ութմանը, որ թէ՛ գիտութեամբը եւ թէ՛ մերայոց ազգակից ըլլալով՝ օգտակար պիտի ըլլար։  Ասոնց յանձնեց իր առաջին թուղթն առ Ներսէս. եւ պատուիրեց որ լաւ քննեն անոր գրածներուն եւ ըսածներուն միտքը, անոր երկրորդ անգամ՝ Սմբատայ ձեռքով գրածին մէջ ալ տարակուսական կամ պարզելի բաներ գտնելով։ Մանաւանդ թէ բուն իսկ Շնորհալւոյ գրածին պարզութիւնն զինքը կը վարանեցընէր. որովհետեւ ինչուան այն ատեն Հայոց դաւանութիւնը՝ մանաւանդ Քրիստոսի բնութեանց վրայօք՝ շատ անկատար կը համարէր, եւ հիմայ կը տեսնէր որ թէ ոչ բոլոր բացատրութեամբ բանից՝ այլ մտօք նոյն կ՚երեւի. եւ դեռ ոմանք հօն ՚ի Կ. Պօլիս, եւ նոյն իսկ ազգաւ եւ լեզուաւ Հայ, այլ ծիսիւ հոռոմացեալ եւ մանուանդ ատելութեամբ յոռացեալ կը բամբասէին զՀայս, եւ եւտիքական կ՚երեւցընէին. կեղծաւորութիւն կարծէր՝ թէ ոչ Շնորհալւոյ հաւատքը, գոնէ ուրիշ շատերունը։

Ա. յսպիսի զրախօսաց մէկն էր Տարսոնացի Պօղոս քահանայ մը, « որ գնացեալ էր անդ, հոռոմացեալ եւ բամբասէր զազգս մեր … յորժամ հանդերձեալ էին միաբանել Հայք եւ Յոյնք». ասոր վրայ բնապէս զայրացեալ ազգայինք՝ սկըսան զենքը բամբասել, եւ Սամուէլ անուամբ մէկն ալ անոր ընկերին գրելով՝ նախատանօք Պօղոս Սամոստացի անուաներ Էր. ուսկից ա՛լ աւելի զկծեալ նա՝ բողոքեց կայսեր, որպէս թէ պաշտպանէ զինքն իբրեւ հաւատարիմ Յունաց եկեղեցւոյ, եւ հակառակորդները լռեցընէ։ Այս բաներս ՚ի հարկէ արգելք կ՚ըլլային Շնորհալւոյ հոգւոյն եւ գըրչին. անոր համար կերպով մ՚իմացուց Պօղոսի ալ, որ ինք զինքն արդարացընել ուզելով՝ հակառակորդաց չարախօսութիւնը պատճառ կը բերէր այնպիսի համբաւոյ։ Շնորհալի ալ ասկէ զենքը բռնելով՝ գրով խրատեց, որ եթէ ինքն այնպիսի բամբասանք չէ ըրած իր ազգին վրայ՝ ապա իր  հայրենի ծէսն ալ չթողու, որոյ բանաւոր պատճառ մ՚ալ չկայ, մանաւանդ որ հիմայ արդէն Յունաց հետ միաբանութեան խնդիր կայ, պէտք էր սպասել ժողովոյն վճռոց, եւ ոչ թողլով իրենցը՝ անցնիլ օտարաց կողմը. նոյնպէս Սամուէլի գրածին վրայօք բողոքելն ալ առ կայսրն՝ շատ վնասակար էր Հայոց դատին, վասն զի անով կարծուէր թէ այն տաքգլուխ երիտասարդին գրածն՝ ծերունեաց եւ գիտնոց կամօք է, «եւ այնու՝ խաբէութիւն՝ զոր ՚ի մէնջ բան եւ իր՝ կարծիցեն»:

Ահա այս բաներուս համար կարեւոր էր կայսեր ստուգութեամբ քննութիւն ընել տալն, եւ այնպէս ըրին իր նուիրակքն երբ հասան առ Շնորհալին ՚ի Հռոմկլայ, ուր Միխայէլ պատրիարքի գիտնական աշակերտն Թէոդորոս ալ եկեր էր, հանդերձ Քեսնոյ Յովհաննէս Ասորի եպիսկոպոսով. ՚ի հարկէ քանի մ՚ալ Հայոց եպիսկոպոսք կային ընդ կաթողիկոսին, թէ եւ ՚ի կարգի վիճաբանութեանն յիշուին միայն Գրիգոր՝ եղբօրորդի Նորին (Տղայն), Սահակ եպիսկոպոս, որ թուի կաթողիկոսի Դրան եպիսկոպոսն, եւ Վարդան վարդապետ մը, եւ Ստեփանոս մը՝ որ թուի թարգման եւ նուիրակ։ Հաւանական է, որ ըստ նախագրեալ թղթոյ Շնորհալւոյն՝ այլ եւ այլ կողմերի եպիսկոպոսք ալ եկած էին, բայց որովհետեւ անոր թղթոյն եւ կայսեր պատասխանւոյն միջոց երկու տարի մ՚անցած կ՚երեւի, թուի թէ մեր եպիսկոպոսք ալ տեղերնին դարձեր էին, եւ քիչեր կային ԹԷորիանեայ եկած ատեն։ Արդ ասոնց դիմաց սկսաւ քննութիւնն հաւատոց Հայոց, բանից Շնորհալւոյն եւ վիճաբանութիւն, որ եւ երկար օրեր տեւեց, թերեւս եւ ամիսներ, գլխաւորն միշտ Երկու բնութեանց խնդիրն էր. որոյ վրայ այնքան դարձուածներով խօսուած է հօն, ըստ երկար գրութեան Թէորիանեայ, զոր մեր պատմիչ Միաբանութեանն (որ է ինքն Ներսէս Լամբրոնացին) համառօտէ քանի մը տողով. «Ի բազում ժամանակս դեգերէին առ աստուածաշունչ գիրս, էր ինչ՝ զոր իւրաքանչիւր ոք այլով օրինակաւ թարգմանէր եւ մանաւանդ զթուղթս սրբոյն Կիւրղի որ առ Սեկունդոս, զԱ-ն եւ զԲ-ն, որ յայտ առնէ ՚ի բանս իւր, թէ որպէս հարքն ասացին Մի է բնութիւն Բանին մարմնացելոյ։ Առ այս ոչ կամէր իմաստասէրն տեղի տալ՝ ասելոյ անճառ միաւորութեամբն մի բնութիւն, այլ զերկուց բնութեանցն հատկութիւն անշփոթ պահեալ. իսկ հայրապետն սուրբ՝ երկոքումքն սպառազինէր ընդ առաջին սրբոցն. ընդդէմ Նեստորականացն միաւորելով, եւ առ Եւտիքիանոսս՝ գյատկութիւնն ճշմարտելով»: Այս համառօտ վկայութիւն մեր պատմիչին անխարդախ կ՚իմացընէ Հայոց խոստովանութիւնը, որ թէ եւ երկու բնութիւն որոշ եւ  անշփոթ կ՚իմանան, եւ առանց անոր ալ չեն կրնար իմանալ Քրիստոսի տնօրէնութիւնները, սակայն վասն ՚ի մի անձն Քրիստոսի երկուցն ալ միանալոյ, եւ վասն սաստիկ ընդդիմութեան Նեստորի, Մոպսուեստացւոյն ու Դիոդորի Տարսոնացւոյ, որոց ամենէն առջի հերքողք եւ հակառակք՝ իրենց  նախնիքն եղած էին, նաեւ նախ քան զՍ. Ժողովն Եփեսոսի, հնուց ՚ի վեր միաւորութեան մտօք աւելի մի բնութիւն կ՚ըսէին քան երկուք. եւ ասոր մեկնութիւնը շատ պայծառ եւ գեղեցիկ եւ զօրաւոր խօսքերով բացատրեր էր քաջ Իմաստասէր հայրապետն մեր Յ. Օձնեցի, որ երբեմն ՚ի յետնոց ոմանց ջատագով, միաբնակաց կարծեալ՝ նորերս անտարակոյս հռչակեցաւ ողջմտութեամբն, թէ՛ իր պանծալի գրուածոց յայտնուելովը, եւ թէ՛ « այն գրուածին հին օրինակի մը ներքեւ ստորագրեալ հաստատութեամբք Պահլաւունի կաթողիկոսաց մերոց, սկսեալ ՚ի մեծ Վկայասիրէն. զոր եւ յիշեց հիմայ ԹԷորիանեայ՝ այս ժողովոյս մէջ՝ իր թոռն Շնորհալի [6]. որոյ վրայ զարմանալով ինքն  Յոյն աստուածաբանն ալ՝ խնդրեց եւ բոլոր ճառը օրինակել եւ թարգմանել տուաւ, եւ մեծ համարմունք ստացաւ. մեր եկեղեցւոյ դաւանութեանը վրայ։ Եթէ այս պատուական գրուածն աւելի առաջ ուրիշ Հայրապետաց ալ ծանօթանար՝ շատ աւելի օգտակար պիտի ըլլար մեր եկեղեցւոյն,  նոյնպէս եթէ իրմէ առաջ ալ նոյն մտքով գրուածներն յայտնուէին. որով շատ մ՚աւելորդ եւ անպիտան նաեւ մոլար եւ տխմար գրուածք խափանէին. եւ յետագայք ալ իրենցմէ առաջիններուն այսպիսի գրուածքը իբրեւ հին մարդկան ուրեմն եւ գիտուն՝ չէին համարեր, եւ հասկընալով կամ չհասկընալով չէին պաշտպաներ։ Ապա զարմանք չէ որ մեր ազգին մէջ ալ հին եւ նոր ատեն մոլար  կարծիք եւ գրուածք եղած ըլլան, եւ աւելի՝ անկատար եւ անհամարձակ բացատրութիւնք։ Սակայն աւելի մեծ զարմանք կ՚ըլլար՝ եթէ ԹԷորիանեայ գրուածն ալ բոլորովին աներկբայ ըլլար.  վասն զի այնպէս մը կերեւցընէ թէ Շնորհալի ոչ  միայն յաղթահարեալ ըլլայ այլ եւ իրմէ հասկընայ  այն կարեւոր խնդրոյն պարզ իմաստը. մինչդեռ շատ տարիներով առաջ թէ՛ Բան Հաւատոյ քերթուածին մէջ, թէ՛ ուրիշ գրուածոց, եւ թէ՛ դեռ քանի մը տարի առաջ գրած Ընդհանրականին դաւանութեան մէջ, եւ նոյն իսկ առ Միխայէլ պատրիարք Ասորւոց գրած թղթին, եւ մեր ուրիշ տեղ յիչեալ աղօթքի կամ դաւանութեան (253) մէջ ալ՝ յայտնապէս զրուցած է Շնորհալին՝ ինչ որ հիմա ԹԷորիանէ կը պարծի ըսել տալու։ Սակայն մենք ալ աւելի համարձակ խօսելով կըրնամք ըսել, թէ իրաւի Օձնեցին՝ չորս ու կես դար իրմէ առաջ, Լամբրոնացին եւ Գր. Տղա չորս ու կես տարի իրմէ վերջը՝ աւելի ալ որոշ կ՚ըսեն Երկու բնութիւն, եւ այսօր նորուս համբակք Հայոց եւս աւելի որոշ. բայց ոչ թէ անով Շնորհալլեն նուազ ճանչցեր է. այլ իր գերազանց խոհեմութիւնն էր՝ որ ազգայնոց վիճակն եւ ոգին դիտելով՝ չուզեց առանց զուրիշներն ալ լաւ պատրաստելու՝ այն քայլն ընել յայտնապէս՝ որուն ճամբայ բացաւ եւ հետեւցուց իր յաջորդը եւ իր թոռը։ Երբեմն դարուց մէջ չհասուցածն՝ տարուան մէջ կը հասուննայ. . քիչ ժամանակ մ՚ալ կանխելն՝ կըրնայ մեծ գործ մ՚աւերել, եւ ըստ Իմաստնոյն կայ «ժամանակ լռելոյ եւ ժամանակ խօսելոյ». Շնորհալին գիտէր զժամանակն եւ ընելիքն ըստ ժամանակին. գիտէր եւս որ խօսելէ եւ լռելէ զատ՝ երրորդ միջոց մ՚ալ կայ. եւ այս միջոցով կըրնար փարատել թէ՛ կայսերականաց կասկածը եւ թէ՛ իր ամեն ժամանակի եւ մեր նոր խիստ եւ ճիշդ աստուածաբանից եւ քննաբանից, եթէ այնքան յայտնի ըսածները բաւական չսեպեն, եւ այն միջոցն էր՝ գրելն» գրել ոչ միայն յայտնապէս, ինչպէս առաջ եւ յետոյ ըրաւ, այլ եւ գաղտ թուղթ մը գրել կայսեր, զոր ժամանակն ալ գաղտուկ պահեց եւ ծածկեց. այլ գրած ըլլալն յայտնեցաւ նորերս՝ ԹԷորիանեայ երկրորդ գրուածովը։

Վասն զի երբ վիճաբանութիւնք վերջացան,  Շնորհալի Բ թուղթ մը գրեց առ կայսրն, իմացնելով գոհութեամբ որ երկու կողմին ալ հաճոյ եւ օգտակար եղաւ իրենց խօսակցութիւնն. Հայք համոզուեցան որ Յոնք երկաբնակք՝ Նեստորական չեն եղեր. Յոյնք ալ՝ թէ Հայք հեռի են Եւտիքեայ վարդապետութենէն. եւ դարձեալ (երրորդ անգամ) երկարօրէն կը գրէ այս խնդրոյս վրայ միայն, ալ աւելի բացատրելով իրենց եւ այլոց ըսածը, թէ ի՞նչ կերպով Մի եւ երկու բնութիւն ալ ըսելն՝ կըրնայ թէ՛ ուղիղ իմացուիլ եւ թէ՛ ծուռ։ Այս թուղթս գրեց Շնորհալի ՚ի սկիզբն Հոկտեմբերի, 1170 տարւոյ. անոր հետ գաղտ թուղթ մ՚ալ տուաւ ԹԷորիանեայ՝ որ նոյնպէս զգուշութեամբ կայսեր տայ եւ միայն նա գիտնայ. յորում՝ այսչափ իմացուեցաւ յետոյ որ գրած էր թէ ինքն ամենեւին տարակոյս կամ ընդդիմութիւն չունի անոր ուզածին եւ նուիրակին ըսածներուն. այլ պէտք է դեռ քիչ մ՚ալ խոհեմութեամբ եւ չափաւորութեամբ շարժին եւ խօսին, որ ինչուան այն ատեն անվարժ լսելիք եպիսկոպոսաց եւ ժողովրդեան յորս դեռ յունական ատելութիւնն ալ կը հնչէր, չի խրտին եւ բոլորովին պարապ չելնէ իրենց աշխատանքն. ինչպէս որ յիրաւի ճշմարտեցին իր զգուշութիւնը՝ Հռոմկլայի մեծ ժողովին ատեն (1179) եւ վերջը Հաղբատեցւոց եւ նմանեաց ըրածն եւ գրածն։ Արդ երբոր բերաւ ԹԷորիանէ եւ հրատարակեցաւ Շնորհալւոյ յայտնի թուղթն, Յունաց եկեղեցականք եւ հետաքնինք՝ թէ՛ զայն կարդալով եւ թէ՛ իրենց աստուածաբանին գրածները, եւ մանաւանդ անոր տուած գովեստները մեր Շնորհլւոյ գիտութեան եւ վարուց վրայ, «զհեզահայեցութիւն հոգւոյն եւ զպարկեշտութիւն անձինն, եւ զճգնաւորական կրօնսն՝ զոր ետեսն... եւ թէ որպէս ՚ի հարցմունսն խոնարհամիտ, եւ ի պատասխանիսն հանդարտ, խաղաղութեանն խնդրող եւ զսիրոյն օրէնսն հաստատող», շատ սքնչացման եւ շինուեցան թէ՛ իրեն վրայ եւ թէ՛ մեր ազգին. «Եւ այնուհետեւ էր տեսանել, կ՚ըսէ պատմիչն, մեծ համարձակութիւն մերոյ սեռիս՝ ՚ի թագաւորական քաղաքին եկեղեցիսն եւ առ ամենեսեան՝ արդարացեալս ՚ի հարց եւ ՚ի փորձ»։ Թողում յիչել ուրիշ մեծամեծ գովութիւնները, եւ՝ երկրորդ Գրիգոր Աստուածաբան մը յայտնեալ ՚ի Հայաստան՝ ըսելնին. եւ մանաւանդ կայսեր ուրախութիւնն՝ որ «զուարճանայր եւ բերկրէր յանձն, մեծ համարելով զաստուածային եկեղեցւոյ խաղաղութիւն, քան զբոլոր Հռոմայեցւոց տիեզերակալութեանն յաղթութին». եւ իրաւամբք ինքն կըրնար շատ աւելի ուրախանալ, որովհետեւ Ներսիսի միտքն եւ ոգին ամենէն աւելի ճանչցեր էր՝ անոր առանձնակի գրութենէն. զոր ուրիշներն՝ չգիտնալով, իրենցմէ ամենէն նրբատեսք կամ նրբախոյզք ալ դեռ միւս յայտնի գրած թղթովը բոլորովին գոհ չըլլալով, կըրնային իբրեւ վճռական գրուածի մ՚ալ սպասել։ Եւ ահա զայս առաջարկեց Կոստանդինուպօլսի պատրիարքին ժողովն, կայսեր ալ աղաչելով, որ իր թղթոյն հետ խաւրէ զայն առ հայրապետն Հայոց, նոյն Թէորիանու ձեռքով։ Եւ էին ժողովքին խնդրուածքն ՚ի Հայոց՝ ինն բան. ա) Նզովել մոլար մտօք մի բնութիւն ըսողները, ինչպէս Եւտիքէս, Դիոսկորոս, եւ այլն։ բ) Քրիստոսի երկու բնութիւն, ներգործութիւն եւ կամք ըսել, աստուածային եւ մարդկային, ոչ հակառակ միմեանց։ գ) Խաչեցարը վերցընել ՚ի Սուրբ Աստուածէն։ դ) Յունաց եւ Լատինաց հետ տօնել Քրիստոսի ծնունդը, Մկրտութիւն, Քառասնօրեայ Գալուստը, Աւետումը, եւ այլն։ ե) Միւռոնը ձիթով ընել։ զ) Պատարագը հացով եւ ջրով կատարել։ է) Պատարագի եւ ժամասացութեանց ատեն ժողովուրդը եկեղեցիէն դուրս չթողուլ։ ը) Ընդունիլ Դ, Ե, Զ, Է, Տիեզերական ժողովները։ թ) Կաթողիկոսին Հաստատութիւնը կայսրէն ընդունիլ։ Յունաց Պատրիարքն ինքնին՝ որ Միքայէլ կոչուէր՝ այս բաներուս համար առանձին թուղթ մը գրեց առ հայրապետն մեր. նոյնպէս եւ կայսրն երկրորդ անգամ, յամսեան դեկտ. 1172, ըսել է որ ԹԷորիանեայ բերածէն ամբողջ երկու տարի ետեւ, թերեւս այս եւ այլ զբաղմամբք ուշանալով. եւ նորէն անոր եւ Ութմանի ձեռքով խաւրեց ՚ի Հռոմկլայ. անկէ զատ Շնորհալւոյ առանձնակ թղթոյն ալ առանձնակ պատասխան ալ գրելով. սակայն չկարցաւ անոր պէս գաղտնիքը պահել, այլ գոնէ յայտնեց դեսպանացը, եւ այլոց խորհրդականաց։ 

Ի սկիզբն յաջորդ տարւոյն, որ Էր վերջին տարի կենաց Ներսիսի, (1173) ի 20 փետրուարի հասան պատգամաւորքն կաթողիկոսարան Հայոց, ուր արդէն ժողովեալ էին Հայոց մերձաւոր եպիսկոպոսունք Կիւլիկիոյ, Տաւրոս լերանց եւ Միջագետաց, եւ մատուցին կայսերական թուղթերը. Շնորհալին իր սովորական շնորհօք եւ մարդասիրութեամբ ընդունեցաւ զանոնք, բայց երբ իրիկունը ԹԷորիանէ իր Միքայէլ թարգմանին ձեռօք կայսեր անձնական թուղթն ալ խաւրեց, Շնորհալի իմանալով որ նա իր գաղտնի գրածներն ալ ծանուցեր է Ութմանայ, ոչ սակաւ տըհաճեցաւ թէ եւ ԹԷորիանէ ջանաց անմեղադրել, իբր թէ Ութմանն ալ վիճաբանելու եկած ըլլալով, պէտք էր որ տեղեակ ըլլայ իր մացը։ Ա՛լ աւելի եղաւ Շնորհալւոյ տագնապն՝ երբ տեսաւ որ անոնց անզգուշութենէն իր եպիսկոպոսներն ալ կասկածեր են գաղտ թղթակցութեանը վրայ եւ դժարեր. անոր համար երբ նորէն վիճաբանութիւնն բացուեցաւ՝ ինքն դարձեալ թողուց մի  բնութեան վրայոք խօսիլ, Թէորիանէ ալ աւելի սաստիկ ընդդիմաբանեց. իսկ պարզամիտն Ութման՝ բոլորովին քօղը պատռելով, Ես գաղտնիք ծածկել չեմ գիտեր, ըսաւ, եւ սկսաւ ստիպել զկաթողիկոսը որ իր խոստմունքը կատարէ, կամ թէ չէ՝ յայտնի խօսքը ետ առնու։ Երբ զայս լսեցին եպիսկոպոսունք, մեծ շփոթութիւն եւ շշնկոց ծագեցաւ մէջերնին. բայց դեռ հլուք ժողովական հրահանգաց՝ երբ նախագահ հայրապետն ձեռօք նշան մը տուաւ՝ լռեցին, եւ ինքն այն օր բաւական է ըսելով՝ արձըկեց գումարումը։ Բայց ծանր եղաւ իր սրտին տագնապն այն ծերութեան եւ տկարութեան հասակին. ինն օր մարդ չընդունեցաւ քովը` մինչեւ պատգամաւորքն ալ սկսան մէկզմէկ մեղադրել կամ անմեղադրել։ Թէորիանէ կ՚ըսէր, թէ ես թուղթը գաղտուկ տուի կայսեր, նա ալ այնպէս պահեց. բայց տեսնելով որ յայտնի թուղթը կարդացողք չեն հաւտար կաթողիկոսին գրածին՝ հարկ սեպեր է մէկալն ալ ցուցընել. Ութման ալ կ՚ըսէր, թէ որ ինծի տուած ըլլար թուղթը՝ ես չէի թողուր որ դուրս ելնէ. բայց հիմայ ամենուն ալ յայտնի է, եւ թերեւս հարիւր օրինակէ աւելի սփռուած է ասդիս անդին։ Վերջապէս Շնորհալին խաւրեց զԳրիգոր Տղայ եւ քանի մ՚ուրիշ երեւելի անձինք՝ պատգամավորները մեղադրելու, եւ ապսպրեց որ ալ այն խնդրոյն վրայ չխօսուի, այլ ուրիշ բանի անցնին։

Երկրորդ օրը նորէն կանչեց ՚ի ժողով. նախ խնդիր եղաւ վասն Բաժակին. ԹԷորիանէ կըսէր, թէ նոյն իսկ Ս. Յակովբայ Տեառն–եղբօր ընծայուած Պատարագամատոյցին մէջ ալ կը յիշուի խառնումն ջրոյն. Շնորհալին ալ թէ այդ գործդ Ս. Յակոբայ՝ յիշուած չէ Առաքելական կանոնաց մեջ. իսկ ԹԷորիանէ պատասխանեց, թէ Զ տիեզերական Ժողովն ընդունած էր զայն՝ իբրեւ վաւերական, եւ իր ԼԲ. կանոնովն ալ պատուիրէր Հայոց՝ զնոյն արարողութիւն։ Շնորհալի ալ կրկնեց թէ Հայք դեռ այն ժողովն ընդունած չըլլալով՝ իրենց համար առանձնական վարդապետի վկայութիւն մ՚էր ըսածն։ Այլ տեսնելով որ Թէորիանէ այս բանիս դժարեցաւ, գոնէ պատարագին կատարման անհրաժեշտ հարկաւ չի պահանջուիր այդ՝ ըսելով, առ այժմ թողուց զայն ալ։ Յետոյ խմորեալ հացով պատարագելն առաջարկեցաւ, ինչպէս որ Ս. Գրիգոր Նիւսացին ալ կը գրէ, ըսաւ Թէորիանէ. իսկ Շնորհալի պատասխանեց, թէ հայերէն թարգմանութեան մէջ չէր կարդացեր այդ բանը։ Երբ տօնից օրերուն խնդիրն առաջարկեցաւ, Շնորհալին՝ Ադոր վրայօք առջի անգամ բաւական խօսուած է, ըսելով, դադրեցուց։ Եւ երբ անկէ ետեւ Միւռոնի նիւթոյն խնդիրն առաջ բերին՝ Շնորհալին ուզեց կերպով մ՚իմացընել որ Յունաց պահանջմունքն հաւասար արժէք չունին, հաւատոյ եւ ծիսից խնդիրք խառնուած են. եւ առանց նոր պատասխան տալու՝ ուզեց որ Յունաց բոլոր պահանջածք կամ պայմանքն միանգամայն կարդացուին։ Երբ կարդացին վերոյիշեալ ինն գլուխները, հարցուց պատգամաւորաց. թէ մեր միաբանութեան համար անհրաժեշտ հա՞րկ է այդ ամենն ալ ընդունիլ, թէ կըրնանք զոմանս զանց ընել։— Թէորիանէ՝ Կարելի է թէ, ըսաւ, այսպիսի կարեւոր գործ մը իսպառ, չխափանելու համար՝ յանձն առնուն կայսրն եւ պատրիարքին ժողովն՝ բացառութիւն մ՚ընել։ Հարցուց Շնորհալին. Որո՞նք կըրնանք ՚ի բաց թողուլ։ — Թէորիանէ: Դու պէտք է ըսես, թէ ո՞րն ձեզի աւելի ծանր պայման կ՚երեւի։ — Շնորհալին. Աւելորդ է իմ ըսելըս, վասն զի կըրնայ ըլլալ որ ժողովն ուրիշ կերպ դատի։ -- Թէորիանէ. Եթե Դու որ գլուխ ես, չես կըրնար ըսել կամ  չես գիտեր, ես որ եւ ոչ ոտք եմ մեր եկեղեցւոյ ժողովոյն՝ ի՞նչպէս կըրնամ գիտնալ։ Սակայն կարծեմ որ յանձն կ՚առնու մեր եկեղեցին ձեզի թողուլ ձեր կաթողիկոսին ազատ եւ անկախ ընտրութիւնը, եւ անխմոր հացով պատարագելը, եթէ մէկալ պայմաններն յանձն առնուք։ — Շնորհալին. Ուրեմն այս բանս քննելու եւ որոշելու համար՝ հիմայ քովը գումարեալ ժողովականք բաւական չեն. պէտք է որ բոլոր իմ իշխանութեանս ներքեւ եղող եպիսկոպոսաց հրաւէր խաւրեմ եւ ազգային ժողով գումարեմ. վասն զի «գլխոյն անհնար է առանց անդամոցն՝ գործոյ իրիք կատարումն առնել». եւ հարկ է որ արեւելեան եպիսկոպոսունք ալ գան եւ միաբան քննելով՝ ապա կըրնամ իմացընել կայսեր եւ ձեր ժողովոյն՝ թէ ո՞ր պայմանները կըրնանք յանձն առնուլ եւ ո՞րն ոչ. որպէս զի միաբանութիւնն եւ սէրն գոհութեամբ հաստատուին ։ ԹԷորիանէ հարցուց. Ե՞րբ կըրնաս գումարել ժողովրդ։ — Շնորհալի. Չեմ կըրնար որոշակի ըսել վասն զի չեմ գիտեր ճանապարհաց հեռաւորութիւնը, միայն Աղուանից կաթողիկոսին համար գիտեմ որ երեք ամսական ճամբու հեռաւորութիւն կայ մեր մեջ, եւ անհրաժեշտ հարկ է որ նա ալ գայ, վասն զի սերտ կապակցութիւն ունին մեր երկու եկեղեցիքն, եւ առանց իրարու խորհրդակցութեան չի կատարուիր այսպիսի գործ։ — ԹԷորիանէ, կըրնա՞ս հիմայ ալ տալ մեզի առ կայսր տանելու թուղթ մը։ — Շնորհալի: Այո, կը պատրաստեմ եւ կու տամ։ 

Այսպէս արձըկեց հայրապետն այն օր ալ ժողովը, եւ երկրորդ օրը խաւրեց առ ԹԷորիանէ՝ կայսեր տանելի թուղթը, նորէն ապահովցընելով որ թէպէտ եւ ինչուան այն ատեն Հայոց մի բնութիւն ըսելն ալ ուղղիղ մտօք էր, այլ Յունաց գայթակղութիւնը վերցընելու համար՝ իրենց համաձայնին։ Հետեւեալ օրն ալ, որ էր շաբաթ եւ վերջընթեր օր ժողովոյն, ուշ ատեն առանձին կանչեց զԹԷորիանէ, եւ խրատեց որ զգուշութեամբ խօսի եպիսկոպոսաց հետ, որք դեռ տհաճ էին Շնորհալւոյ առանձնակ թղթակցութեանն համար, եւ գիտնայ որ առանց եպիսկոպոսաց հաւանութեան գործն չի յաջողիր. պէտք է անոնց սիրտն ամոքէ։ Ուստի երբ երկրորդ օրն (որ թուի Դ կիւրակէն մեծ պահոց, մարտի 11) վերջին անգամ՝ գումարեցան ժողովականք, ԹԷորիանէ յորդորակ մը խօսեցաւ անոյշ կերպով, մերժեց եւ սուտ հանեց իրենց ականջը հասած զրպարտութիւնները, որպէս թէ Յոյնք Հայոց կաթողիկոսը հերետիկոս կոչած ըլլան, կամ թէ սա գրած ըլլայ կայսեր՝ որ ինքն կ՚ընդունի Դ ժողովը, թէ ուրիշներն ընդունին եւ թէ ոչ. եւ թէ կաթողիկոսին գրածն առ կայսր ուրիշ բան չէր՝ բայց եթէ խոստմունք ժողով գումարելու միաբանութեան յաջողութեան համար, եւ այն ժողովքով հաստատելու ինչ որ պէտք է ընել։ «Առանց խորհրդակցութեան նոցա, կը գրէր Շնորհալի իր Բ յայտնի թղթին մէջ, անմարթ է զկատարեալն տալ պատասխանի հարցմանց ձերոց. զի մի՛ փոխանակ միաբանութեան՝ զանազան պատճառս տացուք բաժանմանց, եւ շարժուն եւ փոփոխական երեւեսցին բանք մեր։ Յաղագս այսօրիկ ոչ պատշաճ համարեցաք միայն մեր մերձակըցիւք գրել զպատասխանին մեծի խորհրդոյս, մինչեւ առաքեսցուք ՚ի Մեծն Հայս եւ յամենայն կողմանս», եւ այլն։ Շնորհալին ալ քանի մը խրատական խոսք աւելցուց, յիշեցընելով որ սատանայի բանսարկութենէն առաջ կու գան ատելութիւնն եւ անմիաբանութիւնն, զորս խոստացեր էր առ կայսրն իր կողմանէ խափանելու, եւ պիտի ջանար խոստմունքը կատարել: Յետո հրաժարական ողջոյնները եւ օրհնութիւնը տալով՝ արձըկեց ժողովը։ 

Թէորիանոս ստուգելով որ Հայոց ժողովոյն համար չորս հինգ ամիս ժամանակ պէտք է, աւելորդ համարեց հօն ուշանալ, այլ դառնալ առ կայսրն. միայն Ասորւոց ալ պատգամաւորութիւնը կատարել կու մնար. անոր համար գնաց ՚ի Քեսուն՝ այն տեղւոյ Յովհաննէս եպիսկոպոսին։ Ասորւոց ախոյեան Թէոդորոս Բար-Վեհեբուն գիտնականն կը յորդորէր զպատգամաւորն՝ երթալ իրենց անուանի Պարսամայ վանքը, առ պատրիարքն, եւ հօն վիճաբանել. բայց Թէորիանոս վախնալով այն կողմերու մօտ այլազգեաց իշխանութենէն՝ կայսեր թուղթը խաւրեց առ Միխայէլ, եւ ինքն հօն ՚ի Քեսուն վիճեցաւ ընդ Թէոդորի, զոր իր պատրիարքն՝ ինչպես վերը տեսանք, յաղթող կը համարի, եւ Շնորհալւոյ ալ պիտանի եղած՝ իր զարմանալի փիլիսոփայութեամբը, ուսկից թուի թէ տրամադատութեան մասն կը պակսէր [7], ապա աւելորդ էր Թէորիանու հօս ալ ուշանալն։ Երբ կայսեր թղթոյն պատասխանն ընդունեցաւ ՚ի Միխայէլէ՝ ճամբայ ընկաւ, դարձաւ առ Մանուէլ, մատուցանելով Շնորհալւոյն երրորդ թուղթն ալ, ինչպէս նաեւ ասոր գրածն առ պատրիարքն Կ. Պօլսի Միքայէլ. յորս կը յայտնէ իր մեծ փափագն ու ջանքը՝ միաբանութիւնը յաջողցընելու, ազգային ժողով մը գումարելով` կը յիշէ կարօտանօք իրենց նախնեաց երջանիկ օրերը, յորս այսպիսի բաժանում եկեղեցեաց չկար, եւ Հայք սիրով կը յաճախէին Յունաց գիտնական անձանց քով. որոց հետեւողներ ալ տեսեր էր ինքնին Շնորհալին իր մանկութեան օրերը, ՚ի վանորայս Սեաւ Լերին, ուր երկու ազգին կրթեալ միանձունք եւ վարդապետք երբեմն սիրով հակաճառէին, եւ այն ատենէն իր շնորհակիր սիրտն ալ կը բաղձար կատարեալ խաղաղութեան եւ միաբանութեան. որոյ հիմայ իբրեւ միջնորդ մը համարելով զպատրիարքն Կոստանդինուպօլսի՝ խոնարհական գովութեամբ կը յորդորէ ջանալ ՚ի նոյն, եւ աղօթել վասն յաջողութեան։

Թէ՛ այս թղթին եւ թէ՛ ուրիշ թղթոց մէջ հաւասար կը փայլէ մեր հայրապետին շնորհքն խոհեմութեան, խոնարհամտութեան, քաղցրութեան, արդարասիրութեան, միանգամայն եւ պաշտպանելու իր ազգն ու եկեղեցին՝ առանց ուրիշի դպչելու կամ յայտնի պակսութիւն մը ջատագովելու. ասոնց հետ մէկտեղ վսեմական արժանապատուութիւն մ՚ալ։ Իսկ Յունաց թէ՛ կայսեր եւ թէ՛ պատրիարքին թըղթոց մէջ բաւական չափաւորութեան մը հետ՝ տիրական եւ իշխանական ոգի մ՚ալ չի ծածկըւիր. եւ չկան այն գեղեցիկ եւ պիտանի իմաստքն՝ որով զարդարէ Ներսէս իր թուղթերը ։

Գալով մեր եկեղեցւոյ Հօր եւ Վարդապետին  աստուածաբանական գիտութեան եւ արժէքին, չէինք կըրնար պահանջել արծուական միտք մը անկէ՝ որ աղաւնոյ թեւով կ՚օդապարէ թէ եւ սուր եւ մօտ արծուեաց բոյներու. ոչ էր Գրիգոր Աստուածաբան մը ըստ սրատեսութեան, այլ կոչեցաւ նոյնպէս՝ հմտութեամբ բանից Ս. Հարց եւ հանդարտ ու յստակ տեսութեամբը. եթէ յունարէն լեզուն լաւ գիտնար եւ բնագիրները քննէր, եւ դեռ հայերէն չթարգմանուած գործերն ալ, աւելի բարձր եւ հաստատ ալ պիտի թռչէր. կամ նաեւ եթէ իր պաշտաման եւ ազգին վիճակի նկատմունքը չունենար, (ինչպէս որ վերը գրածներնէս երեւցաւ), միով բանիւ՝ ԹԷորիանեայ պէս ազատ եւ անարգել անձ մ՚ըլլար, սա ետքինս ալ չէր կըրնար այնչափ ճոխացընել իր տրամախօսութիւնները Շնորհալւոյ առջեւ։ Երկուց բնութեանց խնդիրն ինչպես իմանալը եւ ինչպես բացատրելը՝ բաւական կը յայտնեն իր գրուածքն, եւ կըրնան ո՛ր եւ է զգօն միտք հանգչեցընել [8] ։

Եթէ արդարոց հոգւոց վիճակին եւ երանական տեսութեան վրայօք ալ խնդիրներ յուզուած ըլլար այն ատեն ՚ի Յունաց կամ ՚ի Լատինաց, անշուշտ աւելի բացայայտ կը վարդապետէր Շնորհալին, եթէ եւ ոչ որչափ կը պահանջեն նոր ասստուածաբանք։ Վասն զի եթէ Շնորհալի եւ շատ Հին Ս. Հարք՝ արդարոց այժմեան հատուցումն իբրեւ նուազ իմն ցուցընեն՝ իրենց քանի մը ըսուածոց մէջ, գուցէ նորերէն ոմանք ալ՝ հիմկու եւ ապագայ (յետ յարութեան մարմնոց) հատուցմանց զանազանութիւնը՝ նուաղեցընեն, գրեթէ սոսկ յարուցեալ եւ միացեալ մարմնոց վայելքն ու փառքն աւելցընելով երանեալ հոգւոց վրայ։

Այս ետքի յիշատակիս պէտք է շարել Շնորհալւոյ մէկ կարծիքն կամ ըսածն ալ նկատմամբ նորոգեալ եւ յարուցեալ մարմնոց ՚ի հանդերձեալ կեանս, թէ՝

«Եւ ոչ բնութիւն ա՛յլ է արուին,

Ու ոչ ճանաչի թէ սա է կին». 

զոր եւ ստգտանօք յիշէ՝ Հայոց վրայ դրուած եւ բարդած մոլորութեանց հետ՝ առ Մխիթար կաթողիկոս ուղղած ցուցակն. որում պատասխանէ մերոց ժողովական թուղթն, թէ այդ առանձնական կարծիք մ՚է ըսողին, որ սուրբ եւ արժանաւոր անձ մ՚է, այլ ոչ թէ այնու ընդունելի է բոլոր եկեղեցւոյն ալ. զի շատ սուրբ հարք եւ գիտուն աստուածաբանք ալ ոչ միայն զայդ՝ այլ եւ աւելի օտար կարծիքներ ունեցեր են։ Յորոց մենք ալ կը խրատուիմք եւ համոզիմք՝ որ աւելի շատ են գիտնական սխալոտքն՝ քան Ներսիսի նման չնորհալիք, որ թերեւս Մելիտինեցի Ասորի Յակոբայ ըրած խնդրոյն պէս՝ ասոր վրայ ալ մտադրել եւ վիճելն աւելորդ համարի, յիշելով մանաւանդ Քրիստոսի ըսածն ալ առ Սադուկեցիս, ( Մարկ. ԺԲ, 23) թէ, «Յորժամ ՚ի մեռելոց յարիցեն՝ ոչ արք կանայս առնեն, եւ ոչ կանայք արանց լինին. այլ իբրեւ զհրեշտակս իցեն՝ որ յերկինսն են». զոր եւ այսպէս թարգմանէ ինքն յետ վերոյգրեալ տողից. 

«Այլ հրեշտակաց նըման բերին, 

Ըստ կանխասաց բանից քոյին.

եւ կանխաւ ալ յիշէ որ ո՛ր եւ է մարմնոց կամ անդամոց պակասութիւնք եւ տհասութիւնք պիտի անհետանան, եւ 

«Հաւաuար յերեսնամին 

Ի չափ յառնեն նախաստեղծին»:

Այսպէս իմանալու է Հոգւոյն Սրբոյ բղխման համար, ալ որոյ վրայ այն ատեն մասնաւոր խնդիր չեղաւ եւ Շնորհալի իր թղթոց մէջ չըսածը՝ շարականացը մէջ աւելի պարզ կը վարդապետէ [9]. ինչ որ 80 տարի վերջը՝ հարցուելով ՚ի գահէն Հռովմայ գրեցին Կոստանդին կաթողիկոս եւ Վանական վարդապետ՝ կըրնար գրել Ներսէս ալ թէ հարցուէր յԵւգինէոսէ Գ, կամ յԱղեքսանդրէ Գ։

Պետք է խոստովանիմք որ մեր նախնեաց առանձնութիւնն յեկեղեցեաց Լատինաց եւ Յունաց, եւ անոնց լեզուաց անգիտութիւնն՝ որով ստիպուէին միայն իրենց ազգային հեղինակները եւ գտուած թարգմանութիւնները կարդալ ու կարդալ, չէ ընդարձակած իրենց իմաստասիրական տեսութիւնները. 'ի վերայ այսր ամենայնի Շնորհալւոյ եւ հոգեկցաց միտքն չէր կըրնար էական մոլորութեան մը հետեւիլ, մինչ իրենց եկեղեցին ալ յայտնապէս ընդունած չէ. այլ աւելի կըրնային սխալիլ անձանց ընտրութեան մէջ, այսինքն մոլարին եւ անմոլարին. զոր օրինակ Դիոսկորոսի մը կամ Պարսամայ, եւ այլն, որոց համբաւն մեծ էր յարեւելս, եւ գործերնին ոչ ապացուցեալ մերայոց եւ նմանեաց. որք եւ շատ կը վախնան սուրբի անուամբ երկար ատեն ընդունած մը` դատափետել, կամ անսուրբ սեպուածն իբրեւ սուրբ ընդունիլ. եւ առանց քաջ  դատողութեան եւ գիտութեան՝ երկուքն ալ քըննեն, մանավանդ երբ հակառակութեան եւ յաղթասիրութեան ոգի մտնէ։ Սկսեալ Նեստորի օրերէն՝ մինչեւ երկու դար եւ աւելի եւս, այնքան խառն եւ ընդդիմակ լուրք եւ գրքոյկք ՚ի Յունաց եւ յԱսորւոց մուծան ՚ի Հայս, որ շատ առաքինի եւ բանասէր անձինք ալ շփոթած եւ սխալած են ընտրութեան մէջ, ինչուան երբեմն երկու հակառակներն ալ հաւասար ընդունած կամ մերժած [10] ։