Շնորհալի եւ պարագայ իւր

ԺԶ.
Թուրքք տիրեն Մարաշայ, Քեսնոյ, եւ այլն. — Գրիգոր Իմաստասէր Մարաշացի, եւ. գիրք իւր Վայից. — Նահատակութիւն Գոհարինեանց. — Փոխադրութիւն կաթողիկոսական աթոռոյ ՚ի Հռոմկլայ։

Յետ հարուածոց եւ նուաճման Եդեսիոյ՝ բնականապէս կարգն պիտի գար անոր մօտ եղած կալուածոց քրիստոնէից, եւ Ճոսլինի, որ յետ մահուան Պալտինի՝ քաշուեր էր ասոր յանձնուած երկիրներու մէջ, եւ կարծէր ապահով ըլլալ, տեսնելով որ Նուրէտտին ուրիշ կողմ զբաղեր է. սակայն նոր եւ ոչ պակաս զօրաւոր թշնամի եւ աշխարհակալ մ՚ելաւ, զինքը բոլորովին վտանգելու եւ կապտելու: Սա էր Իկոնիոյ մեծազօր սուլտանն Մասուտ, որ 30 տարիէ վեր կը տիրէր Փ. Ասիոյ միջին մասին, եւ Մանուէլ կայսեր հետ կռուեր էր փոփոխ բաղդիւ. յետոյ զինադուլ եւ հաշտութիւն ըրաւ՝ կայսեր խորամանկութեամբ՝ ի վնաս Խաչակրաց, որոց շատ նեղութիւն ալ տուաւ իր ասպատակիչ զօրօքը, եւ երկրին լեռնոտ եւ դժուար անցքերուն մէջ՝ անոնցմէ շատ մարդ ջարդել տուաւ. եւ երբ հեռացան անոնք եւ բոլորովին ալ դարձան յարեւմուտս՝ իրենց երկիրը, Մասուտ ալ անկասկած թէ՛ ՚ի Յունաց եւ թէ՛ ՚ի Փռանկաց՝ դիմեց Եդեսիոյ կոմսութեան մնացեալ ամուր տեղուանքը նուաճելու։ Այս կողմերուս ամենէն գլխաւոր եւ երեւելի քաղաքն Էր Մոտաշ կամ Գերմանիկէ, Ջահան եւ Եփրատացիք ըսուած Նահանգին մայրաքաղաքն, զոր յետ մահուան Մեծ Վսսլին եւ փոքրին զրկուելուն` գրաւեցին Փռանկք, եւ հիմայ Ճոսլինի կալուած էր։ Սեպտեմբեր ամսոյ կիսուն յամին 1449 Մասուտ յանկարծահաս պաշարեց զսա, եւ չուշացաւ առնըլու, վասն զի քաղաքն բաւական պահապան չունէր, Ճոսլինի սովորական անհոգութեամբ. որ աւելի իր անձին՝ քան իրեններուն ազատութիւնը եւ հանգիստը կը մտածէր։ Այս ատեններս Շնորհալին իր առանձնութեան մէջ Սողոմոնի Առակաց գիրքը կամ անոր մեկնութիւն մը կ՚օրինակէր, եւ վերջերն էր՝ երբ լսեց այս նոր կորուստը, եւ գրածին յիշատակարանին մէջ խառնեց զայն այլ. 

«Ի ժամանակ յոյժ անբարի 

Մինչ Գերմանիկն առեալ լինի,

Ժամանեցին աշխարհի գոյժ, 

Քրիստոնէից գոլով անոյժ.

Թուական Հայոց հինգ հարիւր ւութ

Նա եւ ութսուն ւերկուք եւ ութ ». 

Յայտ է որ այս թիւերս գումարեն Շղը , որ է 1149։

Շնորհալի այսպէս համառօտիւ նշանակէ այս նշանաւոր քաղաքին կորուստը, որ մօտի ամեն քաղաքներէ աւելի հայկական կնիք մ՚առած է եւ պահէ մինչեւ ցայժմ։ Եդեսիոյ սգով լցուած ինքն ուրիշներու թողուց ողբալ զՄարաշ։ Անուանի էր այն ատեններ հօս՝ բնիկ Մարաշցի Գրիգոր վարդապետ մը Իմաստասէր անուանեալ, եւ նստէր Մարաշայ մօտ հռչակաւոր Յեսաուանց անապատ ըսուած վանքը. թուի թէ իր հայրենեաց պատահարէն վշտացեալ՝ ողբական գրիչ առաւ, այլ փոխանակ զքաղաքն ողբալու՝ ինքն իր ներքին քաղաքը կ՚ողբայ. նորաձեւ ողբոց եւ վայից գիրք մը շարադրեց այսպիսի վերնագրաւ. « Վայք ողբոց մեղուցեալ անձին, խոստովանաբար ասացեալ առաջի Աստուծոյ. Յանդիմանութիւն Հոգւոյ եւ մտաց եւ մարմնոյ. ՚ի զգուշութիւն բարուց եւ յուղղութիւն սխալանաց. ՛ի բղխումն արտասուաց, եւ ՚ի խայտառակութիւն մեղաց եւ ծուլութեան Որ էրն Հայկազնեան թուաբերութեանս ՇՂԸ » (1149): Եւ կը սկսի. « Վա՜յ քեզ, անձն իմ. ընդէ՞ր ոչ սկսանիս տեսանել, թէ ո՞րպէս պատրաստիս, եւ եթէ զի՞նչ պակասութիւն է ՚ի քեզ», եւ այլն։ Այսպէս 250 տուն վա՜յ քեզ անձն կրկնելով՝ մեկ մեկ խղճալու եւ զղջալու նիւթ կ՚առնու, կ՚ողբայ, կը խրատէ, երբեմն մարմնոյ երբեմն հոգւոյ կիրքերը եւ վտանգները յիշելով, երբեմն աշխարհիս վտանգները, տառապանքը, ընդունայնութիւնը, եւ շատ հեղ օրհասը, մահը եւ Աստուծոյ դատաստանը։ Երբեմն մէկ տողով կ՚աւարտէ վայը, երբեմն երկայն էջերով, նկարագրութեամբք եւ խորհրդածութեամբք. եւ ամենէն վերջը (ՄԾ վայն) երկար նկարագրութիւն մը կ'ընէ օրհասականի, մահուն, թաղման, եւ այլն, եւ ասոնց միջոց կանգ առնելով կը կանչէ. « Եւ արդ զի՞նչ իցէ մարդ։— Ոչինչ։ — Զի՞նչ իցէ մարդ։— Որդն։ —Զի՞նչ իցէ մարդ։ — Ստուերք։ — Զի՞նչ իցէ մարդ։ — Գազաղ եւ փոշի։ — Զի՞նչ իցէ մարդ։ — Երազ անկայուն։ — Ահա վերացաւ. ահա գնաց. ահա անտես եղեւ. ահա խաղաղացաւ։ Ա՛յլ որ դադարեցին, եւ ա՛յլ որ դադարէն։ Այն մեծ եւ անյաղթելին, այն առիւծն, այն տանջողն, այն բռնաւորն, այն զօրաւորն, այն բարձրն, այն ամենեցուն ահարկուն, քան զոչխար հեզագոյն գտաւ։ Էանց որ երեւելին էր՝ իբրեւ զաներեւոյթ. որ ծնեալն էր՝ որպէս զոչ ծնեալ. այն որ բազում կարծր էր քան զբազումս՝ այժմ եղեւ իբրեւ զոչինչ. որ ըմբռնէրն՝ այժմ ըմբռնեցաւ, եւ որ կապէրն` այժմ կապեցաւ։ Ահա ելանէ ուր տանողքն տանին. եւ յայնժամ կորիցեն ամենայն խորհուրդք նոցա, յորժամ առնուն զհոգին աստուածային յանդիմանիչքն, եւ յօդս ելանեն», եւ այլն [1] ։ կարծուի թէ Գրիգոր իմաստասէրս ալ Սիր Պաղտինի պէս (193) հզօր անձի մը համար կ'ըսէ այս խօսքերս։

Մարաշէն ետեւ ինչպէս կարգը կը պահանջէր՝ Մասուտ եկաւ պաշարեց զԹըլպաշար բերդաւան, ուր քաշուեր էր Ճոսլին, եւ այս տեղս բաւական ամուր էր, դրիւք ալ շէնքերով ալ, Մարաշոյ եւ Եփրատ գետոյն միջոց. չկարնալով առջինին պէս դիւրաւ առնուլ, Մասուտ անոր չորս դին աւրըշտըկեց, շատ գերիներ բռնեց եւ քշեց տարաւ իր երկիրը, Խորասան անուամբ զօրավար մը թողլով գործը առաջ տանելու։ Ճոսլին այս անգամուս ալ իր ապահովութիւնը փնտռելով ելաւ բերդէն եւ աւելի ամրագոյն բերդ մը քաշուեցաւ Եփրատայ եզերքը, բայց Թլպաշարայ ալ օգնութիւն մ՚ընել ուզելով՝ շատ մը ուտելիք ճարեց, եւ յանձնեց մեր կաթողիկոսի եւ Շնորհալւոյ երեց եղբօր Վասիլ իշխանին, որ իր Զօրավար եղբօր  հետ իրեն օգնութեան եկեր էին: Վասիլ ապահով կարծելով գործը, կամ մեծ անձնանուիրութեամբ թշնամեաց բանակը ճղքելով՝ կ՚ուզէր բերդին օգնել, բայց հետը միայն 400 կտրիճ ունէր. որոնք հանկարծ պաշարուեցան բազմախումբ բանակէ մը. եւ կռուիլն անօգուտ եւ վնասակար ըլլալով՝ անձնատուր եղան։ Վասլի բռնուիլն շատ մեծ յաղթանակ էր Մասուտեանց, վասն զի ոչ միայն անձին այլ եւ անոր ամրոցին պիտի տիրէին։ Այս ամրոցս էր Կարկառ բերդաւանն Եփրատ գետոյ ձախակողմը (արեւմտեան), թէ՛ ժայռերով եւ թէ՛ յորձանահոս ջրերով անկասկած եւ անառիկ տեղ մը, ուր էր Վասլի տունն, կինն ու որդիքն։ Խորասան հօն տանելով զՎասիլ իբրեւ գերի՝ իմացուց տիկնոջը (որ էր Հեթմեանց ցեղէն), որ եթէ չհաւանի բերդը տալ՝ պիտի սպաննէ զէրիկը։ Այրասէր եւ խոհեմ տիկինն՝ երդմամբ խնդրեց ՚ի բռնաւորէն որ ոչ միայն իր տէրը՝ այլ եւ ուրիշ բռնած գերիները անվնաս թողու. եւ երբ նա երդուաւ յօժարութեամբ՝ ու գերիները արձըկեց տանելու 'ի Սամուսատ, Կարկառայ դռներն ալ բացուեցան եւ յանձնուեցան Խորասանայ. սա հաւատարիմ կալով խոստմանը՝ մարդու վնաս չըրաւ, եւ զՎասիլ ալ պատուով պահելով՝ տարաւ առ տէր իւր Մասուտ Սուլտան. սա ալ ըստ արժանեաց բռնուողին՝ մեծարանօք ընդունեցաւ, եւ փոխանակ Կարկառոյ՝ իր սուլտանութեան մէջ Իկոնիոյ կողմերը ուրիշ երկիրներ տուաւ անոր. ուր եւ թուի անկէ վերջը ապրած եւ մեռած, վասն զի պատմութիւնն ասկէ ետեւ լռէ անոր անունը, այլ միայն դեռ քանի մը տարի վերջ ալ Շնորհալի եղբայրն՝ իր յիշատակարանաց մէջ մէկալ եղբարց հետ յիշէ զնա (յամս 1151–1152), առանց այս բռնուելուն դիպուածն ակնարկելու, որով կըրնայ ալ կարծուիլ թէ քիչ ժամանակ վերջ Մամուտ ազատութիւն տուած ըլլայ Վասլի՝ ուզած կողմը երթալու, պայման դնելով որ իր թըշնամեաց ձեռնտու չըլլայ։

Ճոսլին այսպիսի կտրիճ եւ հաւատարիմ նիզակակցէ ալ ղրկըւելով՝ սկսաւ հաստատուն օգնական մը փնտռել, որ 'ի հարկէ պիտի ըլլար Անտիոքայ բրինձն. արդէն այս միջոցս (1149) Ռեմունդ՝ իր հակառակորդն ալ՝ բռնական մահուամբ մեռեր էր, եւ տեղն յաջորդեր դեռահասակ որդին Պեմունդ Գ, որ յետոյ երկայն (52 տարի) իշխանութեանն ատեն շատ յարաբերութիւն ունեցաւ Ռուբինեան պայազատաց Հետ։ Արդ Ճոսլին յԱնտիոք կ՚երթար ապահովութեան ճար գտնելու, թերեւս այս անգամ ալ անապահով եւ անզգոյշ կերպով. վասն զի իր ոխերիմ թշնամին Նուրէտտին, ուսկից երբեմն ազատեր էր, լրտես եւ դարանակալ դրեր էր անոր երթեւեկը դիտելու. եւ այս անգամ յաջողեցան բռնելու զինքը, եւ միայն զինքը. ըսել է, որ հօս ալ ընկերներէն հեռու կը գտուէր. եւ տարին ՚ի Հալէպ առ Նուրէտտին. որ բերդին մէջ բանտել տուաւ զնա, եւ պահել զգուշությամբ. վասն զի այն կողմի քրիստոնէից ամենէն գլխաւոր եւ մեկ հատիկ մնացեալ Փռանկ իշխանն կը սեպուէր, իսկ նա ոչ այնքան՝ բանտին՝ որքան սրտին նեղութենէն հիւանդացաւ եւ մեռաւ շուտով։ Այսպէս քիչ տարուան միջոց այն երեք տաքգլուխ եւ անխոհեմ Փռանք իշխանքն Ռեմունդ, Պալտին եւ Ճոսլին, իրենց անառակութեամբ եւ անզգուշութեամբ կորուսին կալուածնին ալ կեանքերնին ալ։

Հիմայ այս ետքիններուն երկիրը մնաց աւար յափշտակութեան երկու բռնակալաց, Նուրէտտինի եւ Մասուտի։ Սա յետ առնըլոյ զՄարաշ եւ աւերելոյ զԹլպաշար, տարի մը հանգչելէն ետեւ՝ նորէն եկաւ այն կողմերը (1151) եւ Պենտակոստէին օրը «յորժամ ամենայն ոք, կ'ըսէ պատմիչն Գրիգոր, ակն ունէր գալստեան Հոգւոյն Աստուծոյ, եկն յառաջ ասացեալ Սուլտանն Մասուտ անուն, անհնարին բազմութեամբ. եւ ՚ի ձայնէ հնչման զանգակացն, եւ ՚ի հրաձգութենէ սուսերացն, եւ ՚ի ճօճել բազմախուռն նիզակացն՝ զմեզ զամենեսեան զտեսողս՝ որք էաք ՚ի քաղաքն Քեսնոյ, առհասարակ դողացոյց. որք ահաբեկ եղեալ առ ժամայն ետուն զքաղաքն Քեսուն, երդումն առեալ ի նմանէ եւ յորդւոյ նորա։ Եւ յետ ութ աւուր զանմատոյց եւ զանառիկն , զՊեհեսնի, եւ զկնի չորրորդում աւուր՝ զերեւելին Ռապան. եւ ապա գնաց յերկիրն Թըլպաշար, զոր յանցեալ ամին քակեալ եւ աւերեալ էր», այսինքն . քաղքին uահմանները. վասն զի այս անգամ ալ չկարցաւ առնուլ զԹլպաշար, ուր Ճոսլինի որդին համանուն՝ կրսերն Ճոսլին Գ, հօրմէն աւելի քաջութեամբ, կամ իր օգնականից սրտապնդութեամբը՝ դէմ կեցաւ. եւ Մասուտ նորէն ստիպուեցաւ յետ դառնալու, հիւանդ ալ ըլլալով։ 

Այս բանս ալ կը յիշէ Շնորհալլին՝ իր մէկ ընտիր քերդուածին (Բան հաւատոյ) յիշատակարանին մէջ: 

Ի վեց հարիւր թուական Հայոց…

Ի տկարանալ Հռովմայեցւոց

Եւ զօրանալ Հագարացւոց...

Մասուտա Սուլտան յԻկոնացւոց

Եկեալ յաշխարհ Գերմանացւոց,

Առեալ զաւանս քաղաքայնոց 

Մինչ ՚ի կողմանս Եփրատացւոց։

 

Թլպաշար Մասուտի ձեռքէն ազատեցաւ, այլ ոչ ՚ի Թուրքաց. վասն զի երբ անոր զօրքն քաշուեցան, Նուրէտտտինեանք եկան. քաղաքացին տարի եւ կէս պաշարմանէն նեղեալ՝ ստիպուեցան անձնատուր ըլլալ, կենաց ազատութեան երդմամբ պայման առած. զոր տիրապետողքն ալ շնորհեցին, եւ թողուցին Փռանկաց եւ Հայոց որ երթան յԱնտիոք կամ ուրիչ ուզած կողմերնին։ Այսպէս բոլորովին վերջացաւ Լատինաց ստացած Եդեսիոյ կոմսութիւնն, միայն քանի մը կտոր մանր բերդեր մնացեր էին , զոր կամա թողուցին եւ  քաշուեցան իրենց բնիկ երկիրը։ 

Մասուտի եւ Նուրէտտինի արժանաւոր թուրք իշխող մ՚ալ կար, Փոքր Ասիոյ Հիւսիսային արեւելեան կողմը. Ալիբաս կամ Ալփասլան, Սեբաստիոյ Տէնիշմէնտն. - երեք ահեղ բռնակալք, որք Պոնտոսի ափունքէն մինչեւ ՚ի Միջերկրականն եւ մինչեւ յԱրաբիա տիրապետէին. շատ հեղ քրիստոնէից, երբեմն ալ իրարու վախ ձգելով, մէջերնէն՝ քրիստոնէից ամենէն ահարկուն եւ ատող Տէնիշմէնտն էր. - մէկալներուն ասպատակութենէն քիչ վերջ ինքն ալ ասպատակեց Երզընկայ եւ Կամխայ կողմերը եւ շատ աւարով դարձաւ ի Սեբաստիա։ Այն ուրախութեան առիթը յարմար սեպեցին ոխակալք ոմանք ամբաստանելու զ Գոհարինեանս. այսպէս անուանէին ընտանիք մը որ Հայ կոչուին, այլ ըստ անուանցն աւելի Յունահայ կամ Հայհոռոմ թուին։ Հայրերնին Դաւիթ՝ ատենօք գերուելով ՚ի Թուրքաց` ինքն ալ թուրքացեր էր իր անդրանիկ Արեւ որդւովն. յետ իր մահուան միւս որդիքն՝ Գոհարինէ (որոյ իգական անունն կըրնար կարծեցընել թէ Դաւթի կինն ըլլար), Ռատինոս կամ Ռատիկոս, Ծամիդէս կամ Ծամինդէս եւ Տուկիոս կամ Տնկիկ, բարեպաշտութեամբ կապրէին մօրերնուն հետ։ Ամբաստանուեցան իբրեւ մահմետականութիւնը թողլով քրիստոնեայ դարձողք. Ալիբաս յատեան կանչեց, հարցուց: Արեւ՝ որ յիրաւի ուրացեալ էր, փութաց պատասխանելու, թէ Մեր պաշտածն ալ քու կրօնքդ է. եւ այսպէս ապրեցուց եղբայրները. բայց անոնք իբրեւ յիրաւի ուրացեալ սեպելով զիրենք՝ տխրութեամբ դարձան. եւ Ռատիկոս թողուց տունը՝ վանք մը քաշուեցաւ։ Հիմայ Ալիբասայ յԵրզնկայէ դառնալէն ետեւ՝ նորէն մատնեցին զանոնք՝ որ այս անգամ ուրախութեամբ եւ պնդութեամբ դաւանեցին իրենց քրիստոնէութիւնը. եւ յետ չարաչար տանջանաց գլխատմամբ կատարեցան, յամին 1155 կամ 1156։ Մարմիննին ալ իրենց նահատակութեան տեղը թաղուեցաւ, Սեբաստիոյ Ալիս (Գզըլ-ըրմագ) գետոյն եզերքները ճախճախուտ տեղ մը։ — Քանի մը տարի վերջը նոյն բռնակալ Տէնիշմէնտն նահատակեց Գոհարինէի մեկ որդին ալ՝ Թէոդորոս անուամբ, որ Ս. Նշան վանքը կրօնաւորած էր. եւ բանտուած ատենը վանքին եւ քաղքին առաջնորդն՝ Գրիգոր եպիսկոպոս՝ քաջալերական թըղթով զօրացուց զնա. եւ յետ կատարման մարմինը փոխադրել տուաւ ՚ի նոյն վանս [2] ։ 

  Լատինաց ձեռքը մնացած բերդերուն գլխաւորն եւ իրենց ամուր ապաստանն էր Թլպաշարին հարաւ-արեւելեան կողմը, Անթապի հիւսիսային արեւելեան եւ Պիրիճիկի արեւմտեան կողմը, Եփրատ գետոյն ալ արեւմտեան ափը՝ հռչակաւոր Հռոմկլայ Բերդն (Ռում-Գալէ), որ հնուց ի վեր ամրութեամբ նշանաւոր էր, թէ եւ չի յիշուիր ՚ի պատմութեան, գոնէ այս անուամբս. զոր սովորաբար Հոռոմոց ձեռքը մնալուն համար՝ այսպէս կոչուած կ՚ըսեն, որ եւ Կլայն-Հռոմական։ Տեղւոյն գլխաւոր ամրութիւնն է դիրքն. քարակտուր բլրագագաթ մ՚ըլլալով, եւ արեւելքէն լայնախոր, յորդահոս եւ բարձրատափ Եփրատն ունենալով, զոր անցնիլ եւ հօս մօտենալն ամենադժար է. հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմէն ալ ունի գետակ մը, ՄԷրզպան կամ ՄէրզիմԷկ (Փարսման) ըսուած [3], որ ՚ի հարաւոյ արեւմտից գալով՝ կը պատէ զքարաբլուրը խոր ձորակով մը եւ կը խառնուի յԵփրատ. վրան կամուրջ մը ձգուած է բերդին հաղորդելու համար. հարաւային կողմն ալ լերամբք եւ շինծու ամրութեամբք ապահոված էր. քարաբըլրին եւ գետակին միջոցն պարտէզներու թողուած էր եւ քիչ բնակութեան։ Բուն արուարձանն գետակէն անդին է հիւսիսի կողմը [4]. Եփրատայ դիմացի կողմն ալ շէնքեր կան, որ հիմայ  Հռոմկլայի մաս կը սեպուին։ Իսկ բուն կլայն այնս ինքն բերդն՝ այն քարաբլրին գագաթն է, իբր 360 ոտք բարձր Եփրատայ եզերքէն, հիւսիսէն դէպ ՚ի հարաւ երկայնած. լայնագոյն կողմն ալ հարաւայինն է, ուր հիմա մզկիթ մը կայ. անոր մօտ քարափոր ջրշեղջ կամ աւազան, ուր ջուր կը հանէին բազմապտոյտ քարակտուր սանդղօք, որ ինչուան յԵփրատ կիջեցընեն. պատերազմի ատեն ասիկայ էր պաշարելոց ջըրի յոյս։ Բերդատիրոջ բնակութիւնն անտարակոյս էր հիւսիսային լայն կողմը, ուր եւ շատ ամրութիւններ շինուած են, պարսպօք եւ մարտկոցօք։ Իսկ մեզի համար աւելի նշանաւոր եղաւ հարաւային նեղ կողմն, որ իբրեւ դար եւ կէս Հայոց վեհարանն եղաւ. վասն զի այս ժամանակներս, Վարդան պատմիչի խորհըրդածութեանն համեմատ՝ «Աթոռն Հայոց շրջեալ ՚ի բազում վայրս, ՚ի կարմիր վանքն, եւ ՚ի Շուղրն եւ ՚ի Ծովքն՝ գնացեալ դադարէ ՚ի Հոռոմկլայն կոչեցեալ դղեակն, յորմէ առին Տաճիկք, եւ ՚ի նոցանէ Վասիլ իշխանն Հայng , եւ ՚ի նմանէ առին Փռանգք»։ Ասոնց յետին պայազատն Ճոսլին Բ. երբ բանտեալ մեռաւ ի Հալէպ՝ որդին Փոքր Ճոսլին թուի թէ Եւրոպա գացեր էր. այրի մայրն անճըրկած եւ անօգնական՝ վախնալով մինակ բնակիլ այլազգեաց մէջ, թէ եւ տեղն ամուր էր, աղաչեց Գրիգորիս կաթողիկոսի՝ որ տիրութիւն ընէ տեղւոյն, ինչուան որ ինքն ալ երթայ յարեւմուտք եւ խաւրէ որդին, որ եթէ կուզէ նստի հօն, եւ թէ չէ՝ գիտցածն ընէ։ Եկաւ Ճոսլին Գ, եւ տեղւոյն մինակութիւնը տեսնելով՝ սիրտ չըրաւ հօն բնակելու, այլ հօրմէն մնացած կարասիքն առաւ, եւ տեղը վաճառեց մեր կաթողիկոսին։

Հետ զհետէ Եդեսիոյ, Մարաշայ, Քեսնոյ, Թլպաշարայ եւ ուրիշ բերդերու նուաճումն ՚ի  Թուրքաց՝ արդէն կղզիացուցեր էր զԾովք դղեակն , ուր 25 տարիէ վեր դրուած էր հայրապետական աթոռն Հայոց, եւ հարկ էր նորէն ապահովագոյն տեղ մը խնդրել. որոյ համար մինչ կը մտածէին ինչուան Վրաց սահմանները երթալ, լսելով անոնց այն ատեն բաւական զօրանալը, ահա ըստ բաղդի գտան զՀռոմկլայ, իրենց երկրատիրոջ ամրագոյն ապաստանը, եւ հօս փոխադրեցին Աթոռը՝ յամի 1151, բոլոր իրենց Դրան մարդիկներով եւ ազգականներով, պէտք եղած շէնքերը նորոգելով եւ շինելով, նոյնպէս ամրութիւններն ալ։ Շնորհալին Բան Հաւատոյ քերդութեան Յիշատակարանին մէջ ոչ միայն զայս յիշէ, այլ եւ վայելուչ նկարագրութիւն մ՚ալ կընէ Հռոմկլայի. 

« Ի յանառիկ ամրոց հասեալ 

Հռոմայական Կլայ յորջորջեալ,

Յորմէ նախնի տէրանցն ելեալ

Յահէ նեղչացըն փախուցեալ:

Ըզսա՝ կամաւ սըմին [5] տըւեալ

Լինել յաւէտ սեփականեալ։

Արդ յայսպիսում ժամանակի

Դառն եւ դըժնեայ եւ անբարի,

Յորում բնակեմք յայսմ ամրոցի

Ի գետապատ քարանձավի,

Ի Եփրատայ պարագրելի

Որ յԱդենայ քառորդ հոսի.

Յելից կուսէ հեզիկ շարժի,

Ի միւս փոքուէ մըտիւք պատի. 

Ինքս ամբարձեալ իբր ըզկըղզի,

Յալեաց ծովուց ոչ երկընչի,

Ի մարդկանէ ոչ զարհուրի, 

ԶԻ Է հնարից անյաղթելի,

Զոր տնօրինիչն ամենայնի՝

Տեղ պատրաստեաց ապաւինի

Սուրբ աթոռոյս ըսքանչելի,

Ի բարկութեան ժամանակի.

Յորում նեղիմք յանօրինաց

Ի արտաքին չար գազանաց,

Եւ ոչ նըւազ՝ ի դըրժանաց

Ի սուտանուն քրիստոնէաց.

Յորոց փրկիչըն մեր կենաց

Մինչեւ ցայսօր ամբողջ պահեաց

Որք եւ յապայն ժամանակաց

Յանձն եղիցուք նորին կամաց » : 

Ուրիշ պատմիչի մը [6] ըսածէն կ՚երեւի որ յառաջ քան իրենց անձամբ փոխադրիլն՝ կաթողիկոսարանին սրբազան սպասները եւ աւանդները հօս ապահովեր էին մեր Պահլաւունի Հայրապետք. որք եւ յետոյ փոխանակ ասոր՝ Ճոսլինի կնոջ եւ որդւոյն՝ հաւասար արժէիւք տեղ տալ տուին ՚ի Կիւլիկիա, զոր Թորոս Բ այն ատենները մեծ քաջութեամբ կը նուաճէր. այլ Ճոսլինեանք քիչ ատենեն լաւ սեպեցին դառնալ երթալ յարեւմուտք իրենց ազգականաց քով։ Այս գետապատ եւ իբրեւ զկղզի ամբարձեալ քարանձաւն, ինչպէս կ'անուանէ Շնորհալի, Հայոց Սիօնն եղաւ 142 տարի, թէ՛ սրբութեամբ եւ թէ՛ ամրութեամբ, եւ այն բազմավրդով ժամանակին մէջ, ՚ի կիսոյ ԺԲ դարու ցվերջկոյս ԺԳ-ին, յորում մեծապէս յեղափոխեցան վեց ազգք եւ տէրութիւնք, Յոյնք, Փռանկք, Թուրքք, Թաթարք, Հայք եւ Եգիպտացիք, սա անառիկ եւ անխռով մնաց մեր հայրապետաց խաղաղական հովուութեամբ, եւ պաշտպանութեամբ սրբազան նշխարաց Գրիգորիսեանց, Մեծի եւ Փոքու Վկայասիրին եւ Շնորհալւոյ, զորս հoս տեղաւորեց Գրիգոր Տղայ՝ յաջորդն Ներսիսի, եւ վրանին հոյակապ եկեղեցի մը կանգնեց. որ կիսաւեր մնայ ցարդ եւ ուխտատեղի է Հայոց եւ այլազգեաց։ Այլ յամին 1292 անոնք որ նախախնամութեան թույլտըւութեամբ՝ առջի տարին զԱքքեա (բոլոր արեւմտեան քրիստոնէից յետին ապաստանարանն յարեւելս) առեր աւրեր քանդեր էին, եւ անով Խաչակրաց եւ Փռանկաց գործը լմընցուցեր յարեւելս, երկրորդ տարին ալ Հայոց սրբազան ամրոցն առին եւ քանդեցին. եւ Աթոռն փոխադրեցաւ ՚ի մայրաքաղաք թագաւորութեան Հայոց ՚ի Սիս, ուր եւ մնաց ցբաժանել աթոռոյն յերկուս, եւ մնայ ցարդ մի բաժինն։ — Այլ հիմայ մեր Պահլաւունիք այսպիսի կասկածներէ ազատ՝ իբրեւ յանքոյթ նաւահանգիստ մը խարիսխ ձգելով, իրենց եկեղեցական եւ գրաւորական հոգոց կըրնային զբաղվել ինչպէս եւ ըրին։

Այլ բան մ՚ալ կար հօս, ուսկից ազատիլ գրեթէ անհնար էր. այն է կլիմայն եւ ամառնային տաքութիւնն։ Հռոմկլայ արդէն իբր լայնութեան 37 աստիճանին տակ է, լերկ ապառաժի մը վըրայ. չորս դին տաքութիւնը ցոլացուցիչ քարալերինք, Եփրատ գետ խորաձորի մէջ ընկղմած՝ չի կըրնար իր զովացուցիչ սղոխները վեր հասցընել. գետնին երկրագնտական դիրքն ալ Մեծ Հայոց բարձրութիւնը չունի, որ նրբագոյն օդոց հոսանք վայելէ. մեր չարազատ Հայրապետք ալ արդէն ճգնութեամբ ճնշեալ եւ տարօք ալ հիմայ ծերութեան խոնարհեալ, բաւական կենսական ոյժ չունէին այն բարկ արեւուն անվնաս դի մանալու՝ գոնէ Շնորհալւոյ քանի մ՚անգամ գրածն եւ կրածն՝ զայս յայտնէ իրեն համար. ինչպէս ՚ի սկիզբն Ընդհանրական թղթոյն, թէ «իբրեւ ՚ի կամաւոր բանտէ եւ կապանաց՝ յայսմ տօթագին քարանձաւի արգելեալք», եւ այլն, վերն ալ (՚ի Յիշատակարանի Հաւատոյ Բանին) անուանեց Գետապատ քարանձաւ. որով ոչ միայն տեղւոյն տաքութիւնը, այլ եւ նեղութիւնը կը յայտնէ։ Թէ եւ ամուր եւ ապահով ՚ի թշնամեաց, այլ նեղ եւ տաք. երկու մեծ տագնապ սրտի եւ մարմնոյ. որոց՝ առ սէր իրենց ազգին եւ հօտին եւ նախնեաց աւանդին՝ համբերեցին հայրապետք մեր, մանաւանդ անոնք, որ պատերազմաց ատեն հանդիպենցան։ Թէ այսպիսի կրից Շնորհալւոյ, թէ 23 տարի բնակութեանը տեղ եւ յետոյ մահուանը եւ մաքուր նշխարացը պահարան ըլլալուն համար շատ սիրելի տեղ մ՚է, եւ պէտք է ըլլայ ամեն Հայոց՝ այս գետապատ եւ տօթագին քարանձաւս Հռոմկլայ. եւ ահա իբրեւ երախտապարտ ճանաչումն այս բանիս՝ ինքն տեղն ալ իր անունը սեփականեց Շնորհալւոյ. որ եւ այս ու Երգիչ մականուններէն զատ՝ կոչուեցաւ եւ կոչուի յատկապէս Կլայեցի, Թէ եւ իրմէ զատ իբր 10 կաթողիկոսք ալ նստան ՚ի Կլայն հանդերձ իր եղբարքը՝ որուն պատճառ ոչ այնքան իր առաջնութիւնը կամ երկար ժամանակ հօն բնակութիւնն կըրնայ ըլլալ, այլ իր գերազանցութիւնն քան զայլս։ Եւ եթէ ուրիշներն ալ երկար բնակեցան հօն, եւ մարմիննին աւանդեցին անոր եկեղեցւոյն, ասոր միայն գերեզմանն պայծառացաւ յետ մահուն, ինչպէս վարքն ալ հռչակեցաւ յառաջ քան զմահը` սրբութեամբ եւ գիտութեամբ [7] ։ Այն քարանձավին խորշերը՝ իբրեւ ճգնաւոր մը յանապատի ներանձնական կրթութեամբ եւել քան զեւել զտեցաւ սրբեցաւ Ներսէս, եւ իբրեւ անզբաղասէր փիլիսոփայ մը մեծացեալ պարապեցաւ մտաոր եւ բանաւոր գիւտից եւ դպրութեանց. անկէց առաջ շատ բաներ գրեր էր. այլ ոչ միայն աւելի շատ ալ այս քարիս գլուխը գրեց, այլ եւ աւելի գեղեցիկ բաներ, իր գերընտիր գրուածները. որոց՝ այդ ժամանակն է դառնալ աչք մը տալ, թողլով դարձեալ զոմանս ալ յետոյ յիշելու ըստ կարգի ժամանակին։