Շնորհալի եւ պարագայ իւր

ԺԵ.
Վրէժխնդրութիւն Ճոսլինի եւ. Պալտինի. — Մահ սորա եւ Գերեզմանական ողբ Բարսղի վարդապետի. — Եդեսիոյ առումն ՚ի Թուրքաց. — Բ. Խաչակիրք քարոզութեամբ Ս. Բեռնարդոսի. — Ողբք Շնորհալւոյ յԵդեսիա:

Միջագետաց եւ Հիւսիսային Ասորւոց՝ թէ ոչ ամենէն մեծ եւ հզօր, գոնէ ամենէն ազնիւ քաղաքն կըրնայ ըսուիլ Եդեսիա. այսպէս կոչուած Անտիոքոս Սելեւկոսի՝ իր նորոգ շինողին ատեն, անուամբ անոր կնկանը, յետոյ Ուռհա անուանեալ՝ իր յատուկ իշխողի մ՚անուամբ, զոր՝ ոմանք Հայ, ոմանք Ասորի համարին։ Այլ իր մեծագոյն շէնքն եւ շնորհքն առաւ Քրիստոսի տնօրէնութեանց ատեն հօն թագաւորող Աբգարէն, զոր նոյնպէս Հայք եւ Ասորիք իրենց սեփականէն, եւ պատճառաւ գերահռչակ Դաստառակին Քրիստոսի` սրբազան քաղաք եւ ուխտատեղի մ՚եղաւ քրիստոնէից. եւ համարուէր ՚ի տեղացեաց՝ թէ քաղաքն անառիկ պիտի ըլլայ ՚ի թշնամեաց, ըստ գրաւոր խոստման Քրիստոսի առ Աբգար, սակայն ոչ թէ միայն այն գիրն երկբայական է, այլ եւ անոր հին օրինակաց մէջ այդպիսի խոստում չկայ։ Յու. նաց եւ Պարսից պատերազմաց ատեն ՚ի Զ դարու, եւ յետոյ Արաբացւոց բռնակալութեան ատեն՝ շատ դիպուածներէ անցաւ Եդեսիա, զոր երբեմն  սաստիկ գետնաժաժք ալ աւրըշտըկեցին. Ժ դարու մէջ կայսերք յարմար առիթ մը գտնելով` Դաստառակը իրենց մայրաքաղաքը ձգեցին, ուսկից ի ԺԴ դարու փոխադրեցաւ եւ պահի հիմա ի Ճենովա քաղաքի Իտալիոյ [1] ։ Եդեսիա այսպէս իր ցանկալի գանձը կորուսած՝ բոլորովին երեսէ չընկաւ, այլ դեռ այն կողմերուն գլխաւոր քաղաքաց մէկն ճանաչուէր Արաբացւոց եւ Թուրքաց իշխանութեան ատեն, մինչեւ որ Ա. Խաչակիրք ԺԱ դարուն վերջը դիմելով Երուսաղէմ, նախ քան զայս՝ տիրեցին այս քաղքիս, որ Հայ քաղաքապետի մը (Թորոսի) պահպանութեամբ ազատ մնացեր էր Թուրքաց տէրութենէն։ Երբ Խաչակիրք մօտեցան, անոնց մեծ առաջնորդին Կոփրեսոսի եղբայրն՝ Պալտինն՝ առաջ անցնելով՝ այս կողմերս եկաւ, Եդեսացիք հրաւիրեցին զինքը, եւ Թորոս ոչ միայն սիրով ընդունեցաւ՝ այլ եւ իրեն որդեգրեց զՊալատին եւ ժառանգ անուանեց. սակայն թուի թէ ժառանգութեան փափագն չարաչար փութալով՝ Թորոսի սպանման պատճառ եղաւ, եւ Եդեսիա այնուհետեւ գնաց Փռանկաց ձեռք. որք երբ Անտիոքայ եւ Երուսաղէմի ալ տիրեցին, զԵդեսիա առանձնակ իշխանութիւն մը կարգեցին կոմսութեան պատուանուամբ։ Երբ Պալտին Երուսաղեմի թագաւոր եղաւ՝ զԵդեսիա թողուց իր համանուն խնամոյն (Baudouin de Bourg). ուսկից ժառանգեց մաս մ՚իր որդին,  մաս մ՚ալ քաջ իչխանն Ճոսլին կամ Ժոսլէն (Joslin de Courtenay), որ խնամեցեր էր մեր Ռու. բինեանց, առնըլով կին զդուստր տարաբաղդին Լեւոնի Ա, եւ վախճաներ էր յամի 1131։ Իր կալուածքն Եդեսիոյ եւ Անտիոքայ երկու իշխանութեանց միջասահման էր, անոնց հիւսիսային արեւմտեան կողմն եւ իր անուամբ Երկիր Ճոսլինի կ՚ըսուէր. հօս էր ահա Ծովք դղեակն ալ ՚ի Տլուք գաւառի, ուր մեր կաթողիկոսն եւ իր Շնորհալի եղբայրն կը նստէին։ Ճոսլինի յաջորդեց իր համանուն որդին Բ. Ճոսլին, որ հօրը եւ մայրենի պապուն քաջութենէն մաս մը միայն ունէր, իսկ զգօնութէնէն շատ փոքրիկ մասն. այլ առջի տարիները յաջողելով` Եդեսիոյ կոմսութիւնն ալ ժառանգեց, եւ երբեմն Գող Վասլի սիրած երկիրները թողուց իրեն պէս տաքգլուխ կտրիճի մը, որ էր Պալտին, եղբայր Անտիոքայ Ռեմունդ բրընձին [2] ։ Այս երեքն ալ քիչ շատ իրարու նման, զեղծ մեղծ բարքով, երբեմն բարեկամ եւ երբեմն թշնամի իրարու, Փռանկաց համբաւն եւ ոյժը նուաստացուցին Յունաց կայսերաց եւ Թուրքաց սուլտանաց եւ ամիրայից առջեւ, որք քիչ քիչ ասոնց սահմանները կոխեցին եւ կտրեցին. մինչեւ հարկ եղաւ որ Ռեմունդ Բրինձն երթայ ՚ի Կ. Պօլիս եւ Մանուէլ կայսեր հպատակութիւն երդնու։ Ասոր համար կ'ըսէ մեր ժամանակակից Պատմիչն (Գրիգոր Երեց) , թէ «էր ՚ի տիս մանկութեան, այր հզօր եւ ուժեղ, այլ ոչ խելայիմաստ». եւ յետոյ թէ՛ ասոր եւ թէ՛ իր ընկերաց յարմար՝ կոչէ «անգլուխ եղբայր Պաղտոյնին. որք ըստ ամբարտաւանութեան իւրեանց՝ անձնահաճութեամբ կամեցան պատերազմել ընդ թշնամւոյն, եւ ոչ հաւանեցան միաբանել ընդ զօրս քրիստոնէից. որ ոչ միայն ինքեանք կորեան եւ բարձան ՚ի միջոյ՝ այնպիսի գլխաւորք, (այլ եւ) բազումք ՚ի քրիստոնէից»։

Արդ այսպիսի անգլուխ գլխաւորաց Փռանկ շշխանաց ատեն՝ հեռուէն զիրենք շրջապատող Թուրք իշխանք կըրնային յուսալ իրենց 50 տարուընէ վեր կորուսած երկիրները գրաւելու. բա. ւական ճանչցեր էին Փռանկաց ոյժը եւ պատերազմելու կերպերը, եւ հիմնական վիճակնին այս անտռլիկ երիտասարդաց ձեռքը։ Ամենէն արթուն եւ ագահ դիտող, միանգամայն եւ ամենէն մերձաւոր եւ զօրաւոր այլազգի իշխանն էր Էմատէտտին Զանկի ամիրայն, Հալէպու տիրոջ որդին, որ առջի խաչակրաց հետ կռուող թուրք զօրավարաց բանակը վարժած՝ իր հօրը յաջորդելէն ետեւ, Խալիֆայից ալ ծառայութիւն ընելով՝ անոնցմէ նոր պատիւներ եւ երկիրներ ընդուներ էր եւ աւելի ընդարձակեց իր զէնքերովը, Պասրայէն ինչուան ՚ի Հալէպ, տիրելով նաեւ Մօսլայ իշխանութեան, Հալէպէն ալ անդին Համայ եւ Եմեսիոյ եւ շրջակայից. ըսել է գրեթէ բոլոր Միջագետաց եւ Ասորւոց, եւ անմիջապէս Լատինացւոց սահմաններուն վրայ, որոնցմէ ալ մաս մը գրավեց։ Այլ մեծագոյն պատառի մը կը սպասէր, երկար ատենէ աչքը դրած Եդեսիոյ վրայ։ Հիմա իմանալով որ անգլուխն Ճոսլին հեռացեր է անկից, բաւական պահապան չթողլով, ու Եփրատ գետէն անդին գացեր է իր զբօսանաց տեղուանքը, (հետն ալ տանելով մէկ Եդեսացի ազնուական Հայու մը յափշտակած աղջիկ), սկսաւ Զանկի իր բանակը քալցընել: Բայց աղէկ մը խաբելու համար զՃոսլին՝ հեռու ճամբայ մը բռնեց, որպէս թէ Ամդայ կողմերը երթալ կ'ուզէ. եւ յանկարծ երեսը դարձընելով՝ շուտ շուտ քշեց փութացուց զօրքերը, հասաւ պաշարեց զԵդեսիա։ Ճոսլին ուշ արթընցաւ կըրցաւ հնարք գտնել իր քաղաքը մտնելու, բայց չկարցաւ օգնութիւն բերելու, ոչ եւ թագաւորէն Երուսաղէմի եւ ոչ յԱնտիոքացւոյն՝ ամսոյ մը չափ քաղաքացիք ամենայն ճըգամբ եւ չարակրութեամբ դիմացան, անդադար նետով եւ քարով զարնելով զայլազգիս իրենց պարըսպաց վրայէն. այլ Զանկի ալ անդադար այն պարըսպաց հիմերը քանդել կու տար. եւ երբ փլցընելու մօտ էր՝ իմացուց քրիստոնէից վտանգը, որ անձնատուր ըլլան. եւ երբ չեղան՝ զօրացը խոսստացաւ քաղաքը աւարառութեան մատնել։ Այս յուսով ոմանք փլուցին պարըսպին մասը, ոմանք գործիքներով ալ վրան ելան. ոմանք ալ կ՚ըսեն, թէ Ճոսլինի յափշտակեալ աղջկան հայրն՝ իր աշտարակը թողլով՝ ճամբայ բացաւ։ Դեկտեմբեր ամսոյ 23-ն էր, շաբաթ օր մը (1144) մութն ՚ի լոյս, խուռն ներս դիմեցին այլազգիք անդադար եւ անխնայ սուր ու նիզակ շարժելով. «ոչ խնայելով ՚ի պատուական ծերսն, եւ ոչ ողորմելով գառնանման տղայոցն. որ եւ յահէ սրոյն զարհուրեալ քաղաքացեացն, փախստեամբ դիմեալ յապաւէն իւրեանց, զոր Կլայ Մանիակայ ասէին, ոչ եղբայր զեղբայր հոգայր, եւ ոչ հայր զորդին, ոչ մայր ՚ի դուստր գթայր, եւ ոչ մերձաւոր բարեկամ առ սիրելի իւր նայելով. յաղագս դառն եւ ծանր լուսոյն այնորիկ՝ ոչ ժամանեալ փախուցելոցն այնոցիկ մտանել յամուրն իւրեանց, խեղդամահ եղեալ ՚ի դուռն ամրոցին, եւ մեռան ոգիք իբրեւ 2000. ուր եւ Պապիոսն Ֆռանկաց հեղձաւ յամբոխամիջին»։ Այս Պապիոս ըսածն մեր Գրիգոր պատմիչին՝ էր Ուգոն արքեպիսկոպոսն Լատինաց, որ Հայոց, Յունաց եւ Ասորւոց արքեպիսկոպոսաց հետ ժողովրդեան յորդոր կու տար եւ կ'առաջնորդէր այլազգեաց դէմ  դնելու. մէկալներն կըրցան ազատիլ ինքն հօն խաչով եւ զէնքով ոտնակոխ եղաւ [3] ։ Այս միջոցիս ոմանք յաջողեցան քաղքին դուռ մը բանալ եւ փախչիլ, որոցմէ եղաւ Ճոսլին ալ՝ վաճառականի զգեստ հագած։ Զանկի իբրեւ բաւական սեպելով եղած կոտորածը` հրաման կարդաց որ դադրին զօրքն. այլ երբ քրիստոնեայք ալ դադրեցան իրենց խուճապէն՝ Փռանկները բռնել եւ սպաննել տուաւ, կնիկնին եւ զաւկընին գերի տանիլ, մէկալները թողուլ։ Այսպէս ալ ըրաւ բերդին մէջ ամրացողներուն. որոց ջուրն հատնելով՝ ճարերնին ալ հատաւ, եւ կամաւ ակամայ բացին դուռը, եւ հօս ալ ոմանք կեանքերնին ազատեցին. բայց զոմանս ալ անողորմ եւ անիրաւ այլազգիք չարաչար մահուամբ սպաննեցին, կամ՝ նետահար ընելով, կամ մորթերնին հանելով, եւ անոնց արեամբ լուացուելով։ Յետոյ եկեղեցեաց աշտարակներէն իրենց կուրանին քարոզը կարդալով՝ հանգչեցան ։ 

Սակայն մեծ դժբաղդութեամբ Եդեսիոյ վտանգն եւ ցաuն ասով չլմընցաւ. այլ իր անզգաստ տէրն եւ անոր նմանակիցն՝ աւելի մեծ վտանգ եւ կորուստ հասուցին, եւ բոլորովին փչացուցին իրենց հարց եւ հին տիրողաց աշխատանքը, եւ մանաւանդ խեղճ բնակիչները։ Վասն զի յաջորդ տարին Զանկի դաւաճանութեամբ սպանուեր էր, եւ իր որդին եւ յաջորդն Նուրէտտին՝ ուրիշ կողմ էր. Եդեսացիք տեսնելով որ քաղքին մէջ շատ պահապան չկայ՝ իմաց տուին Ճոսլինի, որ իր մըտերմին Պալտինի քով գացեր էր, եւ զսա ալ յորդորելով՝ հետն առաւ, եւ քիչ մարդով եկաւ մըտաւ յԵդեսիա։ Թուրքք քաղաքին երկու բերդերը քաշուեցան եւ սպասեցին, ինչուան որ Նուրէտտին հասաւ. հիմայ տառապեալ քաղաքացիք երկու կողմէն սուրի մէջ մնալով՝ յուսահատաբար ուզեցին մահուան մէջ ճամբայ բանալ. քաղքին դուռը բացին, եւ կուրօրէն Նուրէտտինի բանակը ճեղքել անցնիլ կամ հօն մեռնիլ փորձեցին։ Եւ յիրաւի, ոմանք կըրցան ազատիլ, որոց հետ չարեացապարտ Ճոսլինն ալ. այլ շատերն՝ առջինէն աւելի չարաչար կոտորուեցան. անոնց հետ անհետացաւ Պալտին իշխանն ալ, Մարաշոյ եւ Քեսնոյ տէրն. որ թէ եւ Ճոսլինի պէս անխոհեմ, այլ աւելի կտրիճ եւ սիրելի անձ էր, վեհանձնութեամբ ու առատաձեռնութեամբ իր երիտասարդական պակսութիւնները կը ծածկէր։ Քեսնոյ Հայ արքեպիսկոպոսն Բարսեղ՝ որ անոր խոստովանահայր եւ խրատտուն էր եւ շատ ալ կը սիրէր, շատ  յորդորեր Էր զնա՝ որ մտիկ չընէ Ճոսլինի եւ չերթայ այն անզգոյշ ձեռնարկութեան [4] ։ «Բազում անգամ` զեկուցաք, կըսէ, ոչ գնալ զանդառնալի զճանապարհն զայն. եւ ոչ անսաց բանից մերոց. զորոյ առեալ էր զփորձ. անլուր գըտաւ յայսմ ամենայնի, ուստի եւ մեք իսկ գուշակէաք զկորուստ առաջի նորա՝ բազում անգամ, թէպէտ եւ ցաւ էր մեզ եւ դժուարին էր զայն ասել նմա …։ Եթէ փոքր մի անսացեալ էր նորա մեզ՝ կենդանի էր այժմ հոգւով եւ մարմնով … »։ Բարսեղ ողբալով զմահ իր սիրելւոյն՝ զոր Սիրի Պալտին կոչէ, իրեն ալ մեզի ալ մխիթարանք կը թողու՝ անոր հայասիրութիւնը  եւ հայերէն խօսիլը, եւ գոնէ քաջութեամբ կռուիլն ու կռուել տալն այն վերջին օրը. մյորում՝ «Մարզէր զօրսն ամենայն, յորդորէր, սրտապնդէր, քաջալերէր. իբրեւ ըմբիշ արի եւ զքաջ նահատակս շուրջանակի զօրացն անցանէր, ուժգին եւ ահագին ձայնիւ ամրացուցանէր զօրսն ամենայն. ձայնէր առ ամենեսեան յանուանէ զանուն քաջութեան, Վա՜շ, ով քաջք, վա՜շ բաղ դին, եւ աւուրս շկորհի, որ աստ նահատակի փոքր մի եւ յաղթէ։ Մի՛ զանգիտէք ՚ի նոցանէ. ահա օր հանդիսի, եւ մահ երանելի՝ վասն Քրիստոսի ՚ի վերայ քրիստոնէից մեռանել։ Եւ իբրեւ այսպէս զօրացուցանէր եւ հաստատէր զարտաքոյ կողմանս բանակին, դարձեալ ի միջոց անդ զօրացն մտանէր. զքեալսն երկիւղիւ եւ զխուսափալսն թագստեամբ՝ յառաջ քարշէր, եւ զքաջասիրտսն գովէր. զ՚ի բաց ընկեցեալ զէնս անարի արանցն, կամ որք ունէին կարկամեալ ցամաքեալ ձեռս, յափշտակէր կորզէր եւ արիացելոցն մատուցանէր 'ի ձեռին. ոմանց տայր, յոմանց առնոյր։ Եւ դարձեալ առիւծաբար խրոխտանօք ալ վայրս հասանէր, ահաւոր գոչմամբ եւ բարձրաճիչ աղաղակաւ զգիշերն ողջոյն եւ զտիւն ամենայն լնոյր զմիջոց բանակին: Զի ոչ ունկն պարապէր զայլ ուրուք լսել զձայն քաջութեան, կամ ակն՝ տեսանել զարագ ընթաց սլացումն՝ հաւասար եւ նման Սիրի Պաղտնին. մինչեւ պակասեալ հատաւ ՚ի ձայնէ, եւ ի բնական ուժոյն զօրութենէ [5], հանդերձ երիվարաւն. եւ ժանգանալ կարմրութեամբ գոլորշեաց սրտին՝ ՚ի սանձապատ զրահից բերանոյ նորա, որպէս ասի յոմանց»։  Այս բանս մէջ բերինք՝ ոչ միայն իբրեւ Եդեսիոյ մեծ դիպուածին դրուագ մը , այլ եւ այն ժամանակին մեր մատենագրութեան ճաշակ մը, որովետեւ Դամբանական գրուածի եւ ողբոյ՝ մեր ձեռքը հասած մէկ հատիկ մնացեալ ազգային ճառն է այս Բարսեղ վարդապետիս գրածն ՚ի սիրելին իւր Սիրի Պաղտին. «Սիրէաք զնա, կ՚ըսէ, հոգեւորական սիրով, որպէս օրէն է ծառայից Աստուծոյ, ըստ որում եւ նա զմեզ. եւ զկնի մահուան նորա հարկ էր մեզ փոխանակ անչափ սիրոյ նորա՝ հատուցանել սէր կորուսելոյն ՚ի կենաց աստի»։ Սիրոյն հաւասար է ցաւն ալ՝ այնպէս անյայտ մեռնելուն եւ կորսուելուն վրայ, որով անյիշատակ մնաց ուրիշներէ, յետ այնպիսի անհանդարտ եռանդուն երիտասարդութեան մը. «Ի կենդանութեան իւրում ոչ հանգեաւ, ոչ վայելեաց ՚ի սմա. այլ ՚ի տղայական տիոց սկսեալ՝ ՚ի տագնապի, ՚ի ցնորս եւ ՚ի տառապանս անցոյց զժամանակն մանկութեան իւրոյ. ՚ի դիւաց, ՚ի թշնամեաց եւ ՚ի խստերախ մարմնական տերանց եւ ՚ի դաւաճանող ընկերակից իշխանաց. եւ այժմ ՚ի կատարածի կենաց իւրոց՝ կորեաւ անյիշատակ. ջնջեցաւ բարձաւ անուն նորա եւ սէր՝ ամենայն աշխարհէ եւ 'ի սրտէ, ընտանեաց եւ օտարաց։ Զայս ամենայն դառն եւ անհնարին կորուստ՝ յորժամ տեսանեմ հասեալ ի վերայ նորա, հեղձամղձուկ եղեալ ցնդիմ յարտասուս, եւ ոչ գիտեմ զինչ արարից, եւ կամ ո՛րպէս օգնեցից ձեռն կարկառելով. ցաւակից մեզ յայսոսիկ Աստուած ապաւինեալ վստահացայ, որ միայն է անոխակալ եւ մարդասէր …։ Եւ գրեցաք զայս գիր խոստովանութեան եւ աղերսի՝ ՚ի դիմաց նորա՝ եւ մեր եւ ոչ դադարեմք յարաժամ գոչել այսու յամենայն տեղիս՝ առաջի ողորմած հզորին, որ բարկացաւ նմա եւ մեզ, հաշտեսցի ողորմութեամբն իւրով. եւ հայտնեսցէ զնա մեռեալ կամ կենդանի»։

Այս մէկ անձիս կորուստն եւ սուգն առհաւատչեայ ըլլայ այն մեծ սգո եւ ցաւոց՝ զոր զգացին քրիստոնեայք, եւ մանաւանդ արեւմտեայք՝ կորըստեամբ Եդեսիոյ, որ իրենց արեւելեան տէրութեանց արեւելագոյն եւ հեռագոյն պատուարն էր. եւ որոյ կորուստն՝ զնոյն կը սպառնար արեւմըտագոյն կալուածոց ալ։ Ահա այս պատճառաւ էր որ Գաբալացւոց եպիսկոպոսն, որոյ ձայնակից եւ այլք, գուցէ եւ Հայք, աղերս մատուցին առ Ս. Պապն Եւգենիոս, թէ՛ եղած եւ թէ՛ ըլլալիք խեղճութիւնները յիշեցընելով եւ մեծ ազդեցութիւն ըրին լսողաց, եւ նոյն իսկ Պապին, որ առանց ուշանալու իմացուց արեւմտեան թագաւորաց եւ իշխողաց՝ արեւելից վտանգը. եւ յետ առաջնոյն՝ երկրորդ անգամ խաչակիր զօրք հանել   յորդորեց, յազատութիւն վտանգեալ եւ վտանգելի քրիստոնէից եւ Սուրբ տեղեաց։ Հիմայ Ա. Խաչակրաց ատենի քարոզ՝ Պետրոս ճգնաւորէն աւելի զգօն եւ խօսուն քարոզ մը կար, աննման քարոզիչ ժամանակին, Ս. Բեռնարդոս։ Երբեմն աշակերտ Պապն՝ դարձաւ իր Վարդապետին, յանձնեց այս խաչակրութիւնը քարոզել։ Բեռնարդոս իբրեւ հրաման քահանայապետի եւ գործ Աստուծոյ՝ այնպիսի եռանդեամբ եւ հոգւով քարոզել սկսաւ՝ զատկի օրերը յամի 1146, որ լսողաց եւ ուզողաց չբաւելով պատրաստուած խաչենշաններն, ստիպուեցաւ իր զգեստներէն կտըրտել խաչաձեւ եւ բաժնել. ամեն քաղքէ եւ գեղէ Բեռնարդոսի ձայնը լսողք՝ զէնքի եւ ճամբու կը պատրաստուէին. Լուդովիկ Է. Փռանկաց թագաւորն՝ արդէն իր հանգուցեալ եղբօր ուխտը կատարելու համար՝ կ՚ուզէր Երուսաղէմ երթալ, ուստի եւ յօժարութեամբ ընդունեցաւ խաչակրութիւնը։ Բեռնարդոս անցաւ ՚ի Գերմանիա քարոզելու` անոր Կայսրն Գոնրադոս Գ., որ մեզի ծանօթացեալ Ոթոն ժամանակագիր արքեպիսկոպոսին խորթ եղբայրն էր, քիչ մը ուշ հաւանեցաւ, այլ ավելի շուտ շարժեցաւ ճամբայ ելնելու, իր Ոթոն եղբայրն ալ հետն առած, ՚ի գարնան 1147 տարւոյ , 70, 000 սպառազէն հեծելոց, բաց ՚ի թեթեւազէն հեծեալներէ եւ անթիւ հետեւակներէ. եւ որովհետեւ Գոնրադ՝ Յունաց Մանուէլ կայսեր փեսայակից էր, երկու քերց արք ըլլալով, կը յուսար որ դիւրութիւն եւ օգնութիւն գտնէ ճամբուն, որոյ համար գրեց եւ խոստումն ալ առաւ։ Բայց Յոյնք իրենցինէն զատ ուրիշ կայսեր կամ ինքնակալի անուն չէին ուզեր լսել, եւ ոչ ինքն Մանուէլ. որ եւ կասկածանօք ամրացուց զԿ. Պոլիս, եւ գունդ մը զօրաց խաւրեց իբրեւ յօգնութիւն իր եղբայրակցին, այլ աւելի լրտեսելու եւ շփոթելու համար։ Այս բանիս շատ առիթ տուին Գերմանացի անզուսպ զօրականք ալ, եւ անհամբեր Յոյնք՝ մանավանդ երբ բանակն յԱդրիանուպօլիս հասաւ. եւ հարկ եղաւ քանի մ՚անգամ զէնքով զարնուիլ իրարու. անկէց աւելի՝ մեծ փոթորկէ եւ գետոց ողողմանէ վնասեցաւ Գերմանացոց բանակն, եւ երբ Վոսփորէն անցան յԱսիա՝ 90. 000 մարդ մնացեր էր։ Լուդովիկոս Փռանկաց թագաւորն կուզէր հետն առնուլ զՍ. Բեռնարդոս, բայց սա հրաժարեցաւ. նոյնպէս գրեր էր Գոնրադի՝ որ ապասէ իրեն ՚ի Կ. Պօլիս, բայց նա մտիկ չընելով առաջ անցեր էր, եւ Յունաց խարդախութեամբ Թուրքաց ասպատակներէն նեղուած՝ շատ մարդ կորուսնելով՝ քաշուած էր ՚ի Նիկիա, երբ Լուդովիկոս ալ քիչ շատ խաբուելով ՚ի Յունաց՝ հօն հասաւ ուսկից դարձեալ իրեն նուազած բանակովը բաժնուեցաւ եւ անցաւ գնաց մինչեւ ՚ի Պաղեստին, նոյնպէս  եւ Լուդովիկոս՝ շատ նեղութիւն եւ կորուստ կրելով Յունաց եւ Թուրքաց, որք յառաջ քան մեծ պատերազմ մը սկսել տալու՝ այն երկու գեղեցիկ Գերմանացի եւ Գալլիացի բանակաց ոյժը կոտրեր էին. զոր ալ աւելի ջլատեցին Դամասկոսի քով։ Հարկ եղաւ որ երկու առաջնորդ թագաւորք ալ (1149 տարւոյն սկիզբը) կորակոր ետ դառնան, այնքան կտրիճ երիտասարդաց սակաւաւոր թուով մը, մնացեալ բազմութիւնը Փ. Ասիոյ եւ Ասորւոց հողուն տակ թողլով. որոց վրայ մեծ սուգ մեծ ցաւ ըրաւ Եւրոպա, եւ շատերին թողլով Խաչակրաց ըրած անզգուշութիւնները եւ Յունաց մատնութիւնները՝ սկսան մեղադրել եւ բամբասել զՍ. Բեռնարդոս, իբրեւ պատճառ ամեն վնասուն։ Լռեց սրտահար Սուրբն, ինչուան որ բամբասողք ալ լռեցին, ապա գրով ցըցուց՝ որ իրենց անզգուշութիւններն եւ անպատշաճ գործն ու անմիաբանութիւնն էին առիթք չարեաց. իսկ ինքն ոչ միայն թէ Պապի մը հրամանաւ յորդորեր էր զիրենք ի խաչակրութիւն, այլ եւ Աստուծոյ հաճոյ գործք կը սեպէր զայն: Այլ դուք կ՚ուզէք եւ կը հարցընէք, կ՚ըսէր, թէ ի՞նչ նշանով կը ցուցընես Աստուծոյ կամքն ըլլալը. այս բանիս վրայ թողէք եւ զիս մի՛ ամըչցընէք։ Այս խօսքով կ՚ուզէր յիշեցընել այն հրաշքները՝ զոր իր քարոզութեան ատեն Աստուած իր ձեռքով ցուցած էր։ Ահա այսպէս կերպով մը արեւելքէն աւելի՝ արեւմըտից վնաս բերաւ Եդեսիոյ կորուստն: Իսկ մենք յետ այսքան երկար զարտուղութեան՝ դառնանք տեսնել մեր Բեռնարդոսին արեւելեան ամոլն՝ այս առթիս մէջ։

Շնորհալին՝ Բեռնարդոսի նման ձայն չվերուց. չէր ալ կըրնար վերցընել իր փոքրիկ բերդէն, որ այնքան մօտ էր այլազգեաց բանական եւ անոնց նոր կոխած երկիրներուն. ուսկից թէ ոչ սպանելոց՝ գոնէ փախստէից հեծութիւնը կը լսէր եւ կ՝ողորմէր. եւ եթէ վերոյիշեալ Բարսղի նման չկարցաւ ապրեցընել սիրելի մը, լացաւ սիրելեաց վըրայ, եւ ողբաց այրիացեալ եւ ամայացեալ քաղաքը։ Իր երգած Եդեսիոյ Ողբն՝ իր գործոց մէջ շատ նշանաոր տեղ մը բռնած է, եւ քան զամեն. քերդուածսն աշխուժիւ եւ ճարտարութեամբ գրուած, եւ ինչպէս իր պատմիչն կ՚ըսէ՝ «զամենայն ընթերցողս չարժէ»։ Այս դասընտիր գրուածոյն պատճառ կամ փափագող եղաւ իր մէկ մանկահասակ եղբօրորդին, Ապիրատ, որդին Զօրավարի, որ ետ ժամանակաց կաթողիկոս եղաւ (Գրիգոր Ապիրատ անուամբ), եւ այս ատեն քաղաքական եւ զինուորական կենաց ու փայլման սկիզբն էր. եւ ըստ յիշատակի բանի Շնորհալւոյն՝ 

 

Մանուկ տղայ գոլով տիոց

Եւ կատարեալ յիմաստ ոգւոց.

Ներհըմտացեալ յարհեստ զինուց,

Ըստ հրահանգի Հռովմայեցւոց.

Գոլ աջողակ զինուց ձիոց,

Որպէս օրէն է վարժելոց։

 

Իբրեւ տղայոց եւ տխմարաց համար հասարակօրէն գրուած մը եւ ոչ գիտնոց համար ոճով բան մը՝ կը սեպէ հեղինակն իր գործը. այլ յետագայք մեծ յարգիւ ընդունած են, անոր թէ վայելուչ թէ սրտառուչ զըուցուածոց եւ թէ ճարտար բարառնութեանց, նկարագրութեանց եւ դրուագաց համար։ Արդարեւ այս քերդուածիս մէջ նորագիւտ հնարքներ եւ դարձուածքներ ըրած է Ներսէս, որով իսկաշնորհ կերպ մ՚ունի, իր սովորական վայելչաբանութենէ զատ. եւ նախ բուն Եդեսիայ քաղաքին բերնով կը խօսի, անոր համար Բան բարառնական կը մակագրէ քերդուածը, եւ իբրեւ  ողբերգու կամ ողբակից մուսայից կոչումն ընելով՝ կը հրաւիրէ ՚ի ցաւակցութիւն անոր ընկերները. նախ զԵրուսաղէմ քաղաք, 

 

«Զի քո հըմուտ գոլով սըգի՝

Ըստ ողբալոյն մարգարէի. 

Քանզի յանցեալ ժամանակի

Արբեր եւ դու դառն ըմպելի» : 

 

Շնորհալին չէր գուշակէր որ քառասուն տարի մը վերջը՝ Երուսաղէմ դառնագոյն բաժակ մ՚ալ պիտի ըմպէր ՍալահԷտտինի Թուրքաց եւ Եգիպտացւոց ձեռքով, եւ անոր վրայ ալ իրմէ օրինակ առնըլով իր միւս եղբօրորդին եւ յաջորդն՝ Գրիգոր Տղայ՝ Ողբ երգէր։ Յետոյ կը հրաիրէ քրիստօնէութեան կեդրոնը, այն շատ անգամ յիշեալ տողերով. 

 

« Եւ դու Հռո՜մ, մայր քաղաքաց, 

Գերապայծառ եւ պատուելի,

Մեծին աթոռըդ Պետրոսի՝

Առաքելոց գլխաւորի.

Եկեղեցիդ անշարժելի՝

Ի Կեփալեան շինեալ վիմի,

Դրանց դժոխոց անյաղթելի, 

Եւ կնիք երկնիցըն բացողի»:

 

Երրորդ կը հրաւիրէ զԿոստանդնուպոլիս 

 

«Քաղաք յոյժ պանծալի …

Շինեալ ի սկիզբն Ասիայի …

Գահոյք հըզօր մեծ արքայի».

 

այլ կը գանգատի որ այս արքայն՝ որուն իշխանութեան տակն էր երբեմն, անխնամ թողուց զենքը. 

 

«Բայց այժմ թողեր զիս ամայի 

Իբրեւ ըզբու յաւերակի»։

 

Ապա կարգը կու գայ Աղեքսանդրիոյ մայրաքաղաքի Եգիպտոսի, որ մէկալներու նման աւետարանչի մ՚աթոռ էր, բայց հիմա անքրիստոնէից իշխանութեան տակ՝ իրեն պէս խեղճացեր էր. 

 

«Զի հաւասար հանգունակից 

Յանօրինաց եղաք գերի».

 

եւ կը յորդորէ որ գոնէ աղօթքով Աստուծոյ ողորմութիւնը շարժեն։ Յետոյ արդար գանգատով եւ իրաւամբք կը դառնայ առ դրացին եւ խնամին իւր Անտիոք. 

 

«Բանիւ դատմամբ ընդ քեզ կագիմ, 

Ո՜վ Անտիոք, քոյր սիրելի, …

Իմ մերձաւոր եւ անձկալի

Յուրախութեան ժամանակի.

Ընդէ՞ր չհասեր վաղվաղակի

Ինձ ՚ի թիկունս օգնականի.

Այլ թոյլ ետուր վասըն խէթի՝ 

Մատնիլ ՚ի ձեռս անօրինի».

 

այսպէս կշտամբելով Ռեմընդի եւ Ճոսլինի ատելութիւնը եւ անմիաբանութիւնը։ — Այս արեւմտեան քաղաքաց, կամ ինչպէս ինքն կ՚ըսէ Ստորին կողմի աշխարհիս, հրաւէր տալէն ետեւ՝ կը դառնայ յարեւելս, ՚ի բնիկ աշխարհ մեր Հայոց, որոց իշխանութեան տակ ալ երբեմն եղած էր Եդեսիա. 

 

« Յորում էիր ի սահմանի 

Յառաջագոյն՝ որպէս ասի». 

 

մանաւանդ որ թէ՛ Եդեսիա եւ թէ՛ Հայք նոյն Թադէոս Առաքելոյ քարոզութեամբ ընդունեցան զքրիստոնէութիւն եւ իբրեւ անոր յաջորդ էր Գրիգ. Լուսաւորիչ, որ Էջմիածնի եկեղեցին հաստատեց, եւ մեծ ազգ մը ու թագաւոր մը քրիստոնեայ ընելով՝ պայծառ ցանկալի տեղ մ՚ըրաւ զՀայաստան։ 

 

« Բայց հարցանեմ, ո՜վ սիրելի, 

Բանիս խնդրեմ պատասխանի. 

Այժմ ո՞ւր է թագըն քո զարդի,

Եւ կամ պսակըն հրաշալի։ 

Ո՞ւր զարդարանքըն դշխոյի,

Հարսին որդւոյ, թագաւորի…

Է՞ր չէ փեսայն ՚ի խորանի,

Կամ փեսաւէրքն ՚ի տաճարի։

Ո՞ւր են մանկունքն առագաստի,

Զի ոչ հընչեն զերգսըն Դաւթի.

Զիա՞րդ լըռեալ ոչ հարկանեն

Զփողըն հընչող Տարսոնացի։

Ո՞ւր պարարակ եզն ամոլին,

Զիա՞րդ ի քեզ ոչ զետանին…։

Ո՞ւր է աթոռ հայրապետի,

Կամ քահանայք ի սուրբ բեմի…

Կամ ժողովոցըն գումարումն

Յաւուր տօնիցըն տէրունի։

Ո՞ւր են գահոյք թագաւորի

Վաղարշապատ քո քաղաքի.

Կամ նախարարքն ո՞ւր արքայի

Արարատեանըդ գաւառի...

Ո՞ւր զօրականքն յասպարիսի.

Կամ լեգէոնքն ՚ի ճակատի։

Ահա բարձաւ այս վաղագոյն,

Յոյժ հեռացաւ որ չերեւի.

Անուրջք երազք էին յայտնի: 

Արդ ծաղկեցաւ ի զարթմընի...

Քանզի նըստիս որբ եւ այրի

Տըխուր դիմօք զերդ ի սըգի»: 

 

Որչափ ալ զկծեցուցիչ եւ ցաւեցուցիչ էր Հայազգոյ մը այս իր հին փառաց յիշատակը, Արշակունեաց թագաւորութեան եւ կաթողիկոսաց՝ Վաղարշապատի եւ Դըւնի աթոռոց, սակայն դեռ ա՛լ աւելի մորմոքեցուցիչ եւ սրտաշարժ էր նորակորոյս եւ դեռ կիսակէս Հայոց յետին թագաւորութեան մայրաքաղաքին բաղդը. զոր յետ ամենեցուն յողբ հրաւիրելով՝ յիրաւի ժամանակակիցք առանց ողբոյ չեն կարդացեր, որպէս եւ մեք յետագայքս ոչ առանց խոր զգացման կըրնամք լսել եւ կարդալ Անոյ մասը, թէ եւ շատ հեղ լսած ըլլամք.

«Բայց եւ ըզքեզ՝ յայս հրաւիրեմ, 

Արեւելեան քաղաքդ Անի,

Կըցորդ իմոյս լինել ձայնի

Եւ ըսփոփիչ տարակուսի։

Քանզի եւ դու երբեմն էիր՝

Վայելչական հարսն ի քօղի,

Մերձաւորաց յոյժ ցանկալի,

Հեռաւորաց փափագելի…:

Յորում է իր ժամանակի

Բերկրեալ ուրախ եւ ցընծալի...

Մանկունըք քո զուարթալի 

Նըման նորոգ բուրաստանի.

Դստերըք քո պաճուճալի

Յերգ եւ քնար միշտ ՚ի խաղի.

Իսկ թագաւորք քո պանծալի 

Նըստեալ յաթոռ թագն ի գլխի.

Եւ զօրականքն աuտի անի

Կալով ՚ի սպաս իւր հրամանի ։ 

Նաեւ որդիքըն Սիովինի

Նըման դասուցըն հրեղինի…

Հայրապետք ւ եպիսկոպոսք

Եւ քահանայք այլ ըստ կարգի։ …

Քանզի անցին ըստ երազի

Որպէս ծաղիկք ամարայնի…

Կամ ուռուցեալ պըղպըջակի՝

Որ ընդ լինելըն պատառի։

Սո՜ւրն անողորմ անօրինի՝

Որ մեր արեանս է ի սովի…

Նոյն նա եհաս ուրեմն ի քեզ՝

Որպէս յիս՝ յայն ժամանակի...

Արար դիակն անթըւելի

Անթաղ մեռեալ գէշ գազանի։…

Վասն այնորիկ, ո՜վ ցանկալի,

Որ ես ներհուն այսմ ամենի,

Ի . քոյն յայնժամ խիստ աղետի՝

Ծանիր եւ զիմս ողորմելի.

Եւ որպէս փորձ տարակուսի՝

Լեր տրտմակից ինձ յայս վայրի» …։ 

 

Որչափ ալ զԱնի իրեն յարմար ցաւակից եւ կարեկից կը գտնէ Եդեսիա, բայց դեռ վէրքերն արիւնոտած՝ ոչ անով եւ ոչ առաջիններով կը բաւականանայ , այլ իրեն սըգացող կ՚ուզէ 

 

«Զչորեքծագեան կողմ` աշխարհի

Ուր են հանուր մարդկան ազգի » .

 

եւ անխտիր ամեն հասակ եւ ամեն վիճակ, իշխանք եւ տնանկք, քահանայք եւ աշխարհականք. ծերք եւ տղայք, կտրիճք եւ կուսանք. 

 

«Լացէ՜ք լացէ՜ք բարձր ի ձայնէ 

Զիս ողբացէք կողկողալի, 

Եդեսիէ քաղաք Ուռհայ 

Որդեկորոյս, որբ եւ այրի։

 

Եւ ալ չըսպասելով ուրիշներու՝ կը սկսի ինք զինքն ողբալ այն այրի եւ որդեկորոյս կնկան պէս։ Յետոյ կը սկսի պատմել իր անցեալ վայելչութիւնը, իր գեղեցիկ դիրքը Եփրատայ եւ Տիգրիսի միջագետաց մէջ, իր պարարտ երկիրը, բազմամարդութիւնը, վայելուչ շինուածքը, եւ իրեն կենդանութիւն տուող գետակը (Uկիրտոս ըստ նախնեաց, հիմայ Դայզան). 

Գետսց նըման վըտակ հոսէր,

Ըզբուրաստանս արբուցանէր:

Ծով ի միջի իմ ծածանէր,

Քաղցրիկ օդովըն ծիծաղէր.

Զաղտեղութիւն տիղմի մաքրէր,

Եւ զհրապարակսըն զարդարէր…

Սաղարթաբեր ծառովք ծաղկէր,

Առատագոյն պտղաւետէր.

Տերեւախիտ հեզիկ շարժէր,

Հոտ անմահից իւրմէ բուրէր.

Նարդոս քրքում ինձ ընձիւղեր,

Վարդ մանիշակ վերաբերէր.

Առաւօտուն ցօղն իջանէր,

Ոսկէնըման ճաճանչ փայլէր.

Անհամեմատ յերկրի նա էր,

Պտղովք ամեն զոր ընծայէր.

Զոր եւ ասել ոչ ոք կարէր

Մի առ միոյ՝ թէ եւ կամէր » …:

Բայց թէ զդիրս իմ յանկաոր 

Որք պատմեսցէ պատշաճաւոր,

Կարծեմ թէ չէ նըմանաւոր

Այս քաղաքաց որ երկրաւոր։

 

Այս ըսելով կը սկսի նկարագրել իր վայելչափառ կեցուածքը 70 գեօզաւանաց մէջ՝ իբրեւ աքաղաղ մը հաւերու մէջ, 

« Կամ թագուհի յոյժ գեղաւոր 

Ոսկէտըտուն եւ ճարկաւոր»,

 

կը յիշեցընէ իր աշտարակները 

 

«… Բարձր եւ ահաւոր...

Որպէս գլուխըն գիսաւոր…

Մահարձանօք պըսակաւոր».

իր վաճառները, վաճառափողոցքը, եւ իր աննկարագրելի պայծառ եկեղեցիները, եւ մնացեալ շէնքերը։ - Անկէ ետեւ կը սկսի պատմել իր, վերջին դժբաղդութիւնը, որոյ պատճառ կ՚ըսէ իր՝ կամ իր պահապանաց՝ անհոգութիւնը, որով 40 տարուընէ վեր քիչ քիչ կը տկարանար, եւ Հագարացիք զօրանալով մօտենային եւ չորս կողմը կ՚աւրէին. մինչեւ իմանալով որ մէջը բավական զօրք չկար՝ յանկարծ պաշարեցին բազմութեամբ՝ զանազան ցեղք այլազգեաց, ամեն տեսակ զէնքերով եւ մեքենաներով։ Հօս աշխոյժ եռանդեամբ կը նկարագրէ երկու կողմին յամառ պաշարումը եւ պաշտպանումը, քաղաքացեաց զիրար քաջալերելը (ուր քիչ մը կերկըննա խօսքն), եւ կէս յուսով օգնութեան՝ կէս յուսահատ վերջին ճիգը. որոյ ձեռնտու չգտուեցաւ դըրսէն. եւ մնաց Եդեսիա իր սեւ բաղդին: Կը ստիպուի այնուհետեւ իր տագնապն ու աղէտը յայտնել, այլ բերանն առաջ չերթար. 

… Աստանօր սիրտ իմ՝ ճըմլի

Ի երիկամունքըս գալարին.

Ցաւ հարկանի որովայնիս,

Միտք եւ հոգիս իմ այլայլին , 

Մինչդեռ յիշեմ զօրն ահագին

Եւ զառաւօտըն մըթագին.

Զանլոյս ցերեկըն խաւարին՝ 

Որ լուսացաւ նըսեմ խորին.

Յորժամ ըզհուրըն Սոդոմին

Ներքուստ ի վեր բորբոքեցին,

Ոչ ի վերուստ անձրեւածին՝ 

Այլ ՚ի ստորինըս փորածին։

 

Այսինքն պարըսպաց հիմերը փորելով՝ ական գործեցին եւ կրակ դրին մէջը, որով եւ փլուցին. 

Յայնժամ պարիսպ ամրականին 

Վիրուստ ի վայր կործանէին.

 

՚ի վերայ այսր ամենայնի քաղաքացիք դեռ բոլորովին չանճըրկեցան. յորդորուած ՚ի քահանայից եւ յեպիսկոպոսաց՝ ոտն առ ոտն եւ քայլ առ քայլ կը կռուէին ընդ թշնամեաց.

 

Եւ որպէս փայտ ինչ անտառի

Յանօրինաց կոտորէին

Մինչ զի զաչի հարկանէին

Եւ յետս ընդդէմ նահանջէին:

 

Այս ատենն էր որ Զանկի զայրացեալ եւ ամըչցած՝ 

 

Գոչեաց ռամիկ զօրականին,

Ի սո՜ւր յաւա՜ր ու ՚ի գերութի՛ւն, 

Ասաց լինել զամենեսին։ 

 

Արեան եւ աւարի ձայնէն վայրենի ոյժ մ՚ալ առնըլով արդէն վայրենացեալ զօրքն՝ 

 

Իբրեւ զեռանդ պըտոյտքէին,

Շըրջան առեալ շուրջ քաղաքին, 

Ջեռմամբ յեռալ տագնապէին,

Մի առ միով արշաւէին,

Փողս եւ գօսերըս գոչէին,

Իբրեւ յամպոցն որոտային,

Ձայնս ահագինըս հընչէին.

Մինչ զի զերկիր դըղըրդէին»։ 

 

Ոչ քաջութիւն թշնամեաց, այլ քիչերուն յօգնութիւնն ստիպեց, որ ասոնք բերդը քաշուին, ժողովուրդն ալ անոնց ետեւէն կերթար։ Բայց բերդն չէր կըրնար ընդունիլ այնքան մարդ եւ ահա հօս այն սոսկալի կոտորածն եղաւ. զի 

«Մարդադէմըն գազանաց 

Ըզսայրասուրըն քամէին.

Եւ որպէս գայլք ի հօտ գառանց՝

Ի մէջ նոցունց անկանէին.

Առ հասարակ կոտորէին.

Արեան վըտակըք հոսէին.

Զերիտասարդս եւ ըզմանկունս

Անխնայապէս խողխողէին.

Յալիս ծերոց ոչ գըթային

Եւ ոչ ՚ի հասակըն տըղային.

Ոչ ի պատիւ քահանային

Եւ ոչ յաստիճան հայրապետին.

Մինչ զի յարեանցըն ճապաղիս

Ծերոց ալիք հարկանէին.

Եւ քահանայքըն խորհըրդին՝

Ի սուրբ արեան Կենարարին

Զարիւնս իւրեանց յայն խառնէին,

Եւ ընդ նոսին թաթաւէին։

Քանզի արեան էր ծարաւի

Եւ արբեցա՜ւ սուրըն նորին».

 

Բայց ամենէն խղճալի եւ զարհուրելի դիպուածն  եղաւ բերդին դրան քով, երբ դուռն փակեցաւ, եւ թշնամիք հասան անոր մօտ՝ դուրս մնացողաց  վրայ. 

 

«Յայնժամ առ դուրսըն կուտէին 

Իբրեւ ըզշեղջս անհընարին,

Կամ յօրինակ մայրից փայտին

Միմեանց վերայ դիզանէին.

Արք եւ կանայք ծերք եւ տըղայք,

Մանկունք, ւամեն չափ հասակին.

Դըստերքն ի մարց լային գըրկին 

Եւ ընդ լալոյն նըւաղէին.

Մարքն ըզտըղայսըն գրկէին,

Ի միասին մեռանէին.

Հարք ընդ որդւոց տառապէին

Թէ փրկութեան հասանիցեն.

Որդիքն ընդ հարցըն ջանային

Զի ՚ի յանդորր ելանիցեն:

Այլ զի չէր ոք օգտակար

Ոչ ձեռնտու ՚ի յայն վայրին,

Միայն յերկինս ամբառնային

Զաչըս մըտաց կողկողագին.

Եւ զի խօսել ոչ կարէին՝

Յոգւոց հանելըն հեղձնուին։

Եղբայր եղբօր ոչ օգնէին

Եւ ոչ ի քորսըն գըթային,

ԹԷ եւ կարի յոյժ սիրէին

Ի աղէկըտուր իսկ լինէին,

Բայց փրկութեան ձեռն ոչ տային,

Զի եւ շարժել ոչ կարէին.

Իւրաքանչիւր յիւրում տեղւոջ

Ուր պատահեացն՝ անկանէին,

Եւ ՚ի շընչոյն նուաղութեանց

Հեղձամըղձուկ անդ լինէին։

Իսկ փախըստեայքն որ շտապէին 

Յահէ սըրոյն զարհուրագին,

Եւ յանկելոց դիակուտին,

Կէսքըն ոտիւք ընթանային

Որպէս ի գետ կամ ՚ի ծովի

Վերայ գլխոցըն լեղային։

Բայց այլազգեացըն բազմութիւն

Որ սուսերօք ՚ի հետ գային՝

Իբրեւ գազանըս վայրենիս

Ի մէջ հօտիցն անկանէին.

Իւրաքանչիւր ոք ըստ մըտին

Առ յընտրութիւն պարապէին»։ 

 

Յետ կոտորածոյն կը պատմէ յափշտակութիւնները՝ յարմար հասակի անձանց, իսկ անցեալ հասակներուն՝ դարձեալ սպանութիւնը եւ կողոպումը. կը յիշէ նաեւ չորից ազգաց եպիսկոպոսաց քաջապէս իրենց ժողովրդեան գլուխ կենալն ընդդէմ թշնամեաց եւ նաեւ կռուիլն, ու Հռոմայեցւոյն մեռնիլնը, որ տարւօք ալ ծեր էր: Հայոց եպիսկոպոսն ալ կ՚ըսէ շատ անգամ՝ կենաց վտանգաւ կռուեցաւ ու յաղթեց, այլ չի սպանուեցաւ. 

 

« ... Յոգունց ի հանդիսին 

Յաղթող գըտաւ յասպարիսին,

Անձամբ տըւեալ զանձն իւր ի մահ

Իբր յoրինակ հօտից նորին»։ 

 

Փափագելի Է որ յայտնուէր այսպիսի քաջ եւ հօտասէր հովուի եւ հովուաց անուն։

Ողբասացն կը յիշէ ասկէ ետեւ բերդին անձնատուր ըլլալը եւ Զանկիի երդմնազանցութիւնը կամ խարդախութիւնը, եւ անկէ ելնողները նետահար սպաննելը. քաղաքին եւ եկեղեցեաց սուրբ սպասուց կողոպտումը. ուր ցաւելով եկեղեցւոյն առջի փառքը եւ հանդէսները կը յիշէ. անկէց ալ աւելի սոսկալով՝ սրբութեանց եւ պատկերաց պըղծելը, հայհոյութիւնը, եւ զանգակատանց վրայէն մոլլայից քարոզելը, Մահմէտի եւ Մէքքէի աեւտիս տալը. սուրբ տաճարները իրենց եւ ուղտուց ու իշուց ախոռ դարձընելը. եւ այլ պէսպէս չար ու գարշելի գործեր. որոցմէ սրբուելու համար՝ գետոյն ջրով լուացուիլը բաւական կը սեպեն, կ՚ըսէ, եւ հոգւոց մաքրութիւնը չեն մտածեր։

Այս ցաւալի դիպուածները պատմելէն ետեւ կը խորհըրդածէ ողբացողն, թէ իրեններուն մեղաց համար արդար պատուհաս մ՚էր այս, եւ այլ ամենքն ալ պէտք է վախնան, ոչ ոք վստահի իր հաւատքին վրայ, այլ ըստ այնմ՝ եւ գործէ։ Բայց չտարակուսին ալ հաւատացեալք՝ թէ Աստուած ինչու անհաւատից կը մատնէ զիրենք. ո՞չ ապաքէն երկրաւոր իշխանք ալ ցած մարդկանց եւ դահճաց կը մատնեն յանցաւորները՝ եւ ոչ թէ իրենց սիրելեացը ձեռքը։ Իսկ ի՞նչ ըսէ ապա այս բաներս չարութեամբ գործողին. ալ լեցուած սիրտն կը փրթի անոր վրայ, եւ անարգանօք եւ անիծիւք կը գուշակէ եւ կը սպառնայ իրեն ալ պատուհասը. այս ձեւ զրուցուածքի, զոր ճարտասանք նզովաբանութեան ձեւ կ՚ըսեն, գեղեցիկ օրինակ մ՚ընծայելով. յորմէ մաս մը միայն յիշենք. 

 

« Արդ քեզ ելցէ կարճի յօրեր,

Եւ Կայենին հասցէ երեր. 

Ի դառնութիւն դարձցին տարերք.

Ջըրհեղեղին ելցեն գետեր.

Սեաւ ամպ մըթին կարկըտաբեր՝

Զքեզ արասցէ անպտղաբեր.

Սոդոմացւոց հուր ծըծըմբեր.

Իջցէ ի գլուխդ արիւնաբեր.

Իսրայելին Աստուած Յիսուս

Զքեզ արասցէ անմանկաբեր. 

Հարցէ զարեւդ ի սուր սուսեր,

Իբր յանխընայ յիս դու հարեր.

Եւ ըզքաղաքըս քո յաւեր

Զերդ զԵրիքովըն հիմն ի վեր, 

Որ զՔանանուն ջընջեաց զազգեր՝

Յեսուաւ՝ յերկրէն աւետաբեր.

Սոյն արասցէ տէրն իմ Յիսուս

Զքեզ տարագրեալ օտարաբեր…

Արդ ի դըժոխս իջցես ի խոր,

Քեզ անկողին մեցք եւ ցեցեր.

Եւ նոյն հրեշտակըն մահաբեր

Սրով հատցէ զքեզ ի յազդեր: …

Մինչեւ առցէ բազմապատիկ

Ըզվրէժ արեան իմ զոր հեղեր,

Յայս առօրեայս եւ անցաւորս՝

Յորում ունիս փոքր ինչ օրեր.

Յոր հուպ եդեալ է քեզ տապար

Եւ Հատանէ որպէս ծառեր։

Բայց ի՞նչ լինիս, ով եղկելի,

Յայն աչագին օրն ահաբեր,

Որ սպանելոցն է կենսաբեր,

Եւ քեզ՝ կըրկին նա մաէաբեր…»: 

 

Անշուշտ քերթողական ազատութեամբ եւ կեղծեօք զրուցած է Շնորհալին այս եւ ասոր նման եւ ավելի սաստիկ տողեր. այլ իր հոգին աւելի յըստակ յայտնուի յետագայ մխիթարութեամբ եւ յուսադրութեամբ Եդեսիոյ՝ առ իր կոտորեալ եւ կորուսեալ զաւակները, գեղեցիկ բացագանչութեամբ. 

« Բայց դուք որդիք իմ սիրելեք՝ 

Զէք ինձ մեռեալ, այլ կենդանիք.

Քանզի յերկրի նահատակեալք

  Եւ ՚ի յերկինըս պըսակիք։ 

Յաչըս մարդկան մեռեալ կարծիք

Եւ ի յայժմոյս ողորմելիք,

Այլ Աստուծոյ ձեւըս լինիք

Եւ կենդանի յուսով պահիք. 

Հրեշտակաց այժմ երանիք.

Եւ յանմարմնոց դասըս կարգիք.

Զմահկանացու մարմին լուծիք

Եւ զհողեղէն տուն քակեցիք,

Ալ գեղեցիկ եւ հրաշալի՝ 

Անձեռագործ շինուած ունիք…

Ի ձմերայնի վաստակեցիք,

Յանձրեւաբեր սերմանեցիք,

Զցորեանն ի հողըն թաղեցիք.

Յորում նեխեալ անդ լուծանիք,

Եղեմնապատ սառամբք լինեք

Եւ ձիւնաթաղ ամբողջ պահիք,

Մինչ ի գարուն հողով ծածկեք,

Ամեթացեալ պարարտասջիք.

Յորժամ կենաց ցօղոյն արբջիք՝

Վաղվաղակի բուսանիցիք, 

Որոտընդոստ վերաբերիm

Յանկարծակի վերերեւիք…:

Որ արտասուօքըն ցանեցիք՝

Յորժամ աստի անդր երթայիք,

Խընդաք ցընծայք զուարճալից

Զորն ի գիրկս առեալ հրճուիք…

Որ չարչարեացն ըզձեզ՝ լացցէ,

Դուք խնդալից սրտիւք Բերկրիք…

Դուք ի ձեռաց Տեառըն տանջեալք

Զպարտիս մեղաց կրկին առիք…

Զայս նեղութիւն անդր ոչ յիշէք

Զոր ՚ի մարմնի աստ տեւեցիք.

Ըզչարչարանըս մոռասջիք։

Ի ի մահուանէ այլ չերկընչեք:

Մի՛ ի երկիր հայիք ի չար՝ 

Եւ զայս՝ կենաց ասէք վըճար...:

Մի՛ որք մեռանն ասա չարաչար՝

Լայք եւ ողբայք անյուսաբար

Քանզի ունիմք տէր բարերար

Որ բժըշկէ զմեզ սիրաբար…:

Թէ եւ մեռայք այժմ ի մարմնի՝ 

Կեանք առ Աստուած ծածկեալ ունիք…։ 

Յետ մեռելոց կենդանի մնացողաց ալ երկնաւոր յոյս տալէն ետեւ՝ հեղինակն նաեւ ժամանակեայ յոյս մը կու տայ, Խաչակրաց երկրորդ գալուստը, իբրու զի Աստուած 

 

« Շարժէ կըրկին զազգըն Ֆըռանկ՝ 

Անտուն հեծեալ եւ հետեւակ,

Իբր ըզծովու ալեաց կուտակ

Բորբոքելով գան խիստ ու բարկ.

Ափան ծովու աւզի գունակ,

Կամ զերդ աստեղց երկնից ի կարգ,

Լընուն զօրէն երկրի ատակ։

Որպէս ըզձիւն ասրաքատակ.

Հընչեն զերդ հողմն հիւսիսակ

Զամպըն վարեն ըզհակառակ.

Մաքրեն զաշխարհըս բովանդակ

Յանհաւատից առնել դատարկ…։

Քրիստոնէից հանուրց ազգաց

Փրկիչ լինին յանօրինաց.

Յեկեղեցիսըն խաւարած

Յայնժամ վառի լոյս կանթեղաց…։

Յայնժամ որդիքդ իմ հեռացած

Որք այժմ յինէն էք բաժանած

Գայք ՚ի վերայ բարձեալ կառաց

Պալարակապ երիվարաց…։

Վերհամբառնամ` զաչս ի բարձանց

Զմեզ տեսանեմ շուրջ ժողոված, 

ԸՆդ որ խնդամ՝ եւ ցընծացած

Գիրկս արկանեմ զըւարճացած։

Եւ զտիրական զգեստ մերկացած

Կարմիր կանաչ գույն զգեցած…։ 

 

Այս խօսքերէս յայտնի է որ Շնորհալին Խաչակրաց գալուն համբաւը լսեր էր, եւ դեռ անոնց չեկած իր Ողբը գրեր էր. որ պէտք է ըլլայ յամին 1145 կամ 1146, Բեռնարդոսի քարոզութեան սկիզբը. թէ եւ յետագայ քանի մը տողով ալ կը յիշեցընէ Փռանկաց գալուն եւ արեւելս ազատելուն հին աւանդութիւնը Հայոց մէջ, զոր ոմանք Մեծին Ներսիսի կամ անծանօթ Ագադրոնի մարգարէութիւն համարին. եւ հիմայ ատենն հասած կարծելով՝ շուտով պիտի կատարուի կ՚ըսէ այս բանս. 

 

« Զի եկն եհաս աւուրց մերոց

Զոր ասացին ամաց թըւոց,

Եւ ի տըւեալ նըշանս ի գրոց՝ 

Տեսաք մըտօք թէ է գալոց »:

 

Եթէ Բ Խաչակրաց անյաջող դարձէն վերջ գրած ըլլար Շնորհալի՝ ՚ի հարկէ խօսքը ուրիշ կերպով կը յարմարէր։ Քերդուածոյս խնդրող Ապիրատի մանկական հասակն ալ կը պահանջէ կանուխկեկ տարի մը գրութեան, եւ ոչ 1149 տարին՝ յորում ոմանք կարծեն Եդեսիոյ Ողբոց յօրինելը, եւ յորում թերեւս այսչափ աշխուժիւ չէր կըրնար երգել եւ ողբալ Շնորհալին. մանաւանդ որ երկրորդ անգամ Նուրէտտինի ձեռքով Եդեսիոյ առման ամենեւին յիշատակ չկայ այս ողբոց մէջ: Թող որ հետեւեալ տարիները ուրիշ ողբալու բաներ ալ պատահեցան, զոր Շնորհալւոյ անկարելի էր լռել, եւ մեզ հարկ է հիմայ յիշել փոքր ՚ի շատէ։