Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Աստանօր կա'մ է ինձ եւ զայս մի ինչ ծանուցանել, որ թէպէտ գուցէ բազմաց նորալուր եւ անհաւատալի իմն երեւեսցի, բայց սակայն եթէ ոք յամ ազգաց պատմութիւնս դեգերեալ իցէ, արդարացուսցէ զասացեալս: Արդ` գիտել արժան է, զի ՚ի գիրս այլոց ազգաց, այսինքն` յունաց, լատինացւոց, եւ որ ՚ի կարգի, ո'րչափ եւ յուզիմք, ո'չ գտանեմք ստոյգ ինչ պատմութիւն ՚ի վերայ նախնեաց ազգի իւրեանց, թէ զիա'րդ զօրացաւ առաջինն յազգի նոցա յաւուրց անտի Նոյի , եւ զիա'րդ իջին յաջորդք նոցին. այլ` զորս գտանեմք, կա'մ առակաբանութեամբ աւանդեալ են, եւ կամ առասպելօք խառնեալ. որպէս եւ վկայեն երեւելի հեղինակք. եւ ամքին եւս յանծանօթս խօսին մինչեւ ցՆինոս, եւ անդր եւս` մինչեւ ցՏրոյական պատերազմ, եւ գրեթէ զերազս պատմեն: Ըստ որոյ ասէ Յուստինոս երեւելի պատմիչ հռովմայեցւոց. գիրք. բ. գլ. 6. թէ ամենայն հնախօս ութիւն առասպելախառն է: Զոր եւ կնքէ Կովդին ՚ի փիլիսոփայութեան. հատ. գ. երես. 15. Ո'չ կայ ասէ ինչ հեթանոսական պատմութիւն կանխեալ քան զՏրոյադայ պատերազմն. մանաւանդ թէ` որ ինչ ՚ի պատմութիւնս անդ համարի լեալ յառաջ քան զոլիմպիական թուականն… բոլորովին է առասպել` մթին յոյժ: Եւ յերես. 20. ասէ. Ո'ւր ուրեմն գտանի ազգ, որ ՚ի ծննդաբանութիւնս եւ ՚ի ծագումն իւր ոչ մուծցէ զառասպելս: Որոյ պատճառն է, զի որպէս եւ ինքեանք խոստովանին, ոչ գտին նոքա զհին մատեանս նախնեաց. զայս վկայէ եւ Դիոդորոս Սիկիլիացի, որ երեսուն ամենայն աշխատ եղեւ գտանել զնախնի պատմութիւնս, եւ ոչ եդիտ զստոյգ ինչ. բայց եթէ սկսեալ ՚ի Նինոսէ:
       Իսկ պատմութիւնք, որք աւանդին յազգի մերում ՚ի վերայ նախնեաց մերոց` սկսեալ ՚ի Հայկայ մինչեւ ցՊարոյր եւ ցՍարդանաբաղ, վստահիմք ասել` թէ քան զամենայն ազգաց ստուգագոյն են եւ կարգաւորագոյն. մինչեւ ոչ ումեք ազգի` եւ ոչ իսկ եգիպտացւոց եւ քաղդէացւոց ունիլ զայնպիսի պատմութիւնս: Եւ սորա ապացոյցն է այս. զի պատմութիւնք մեր յայնպիսի դիւանաց հանան, որք հնագոյն էին քան զամ ազգաց եւ ստոյգ. քանզի հանեալ եղեն ՚ի ստոյգ ժամանակագրութէ նախնեաց ՚ի մատենէ անտի` զոր մեծն Աղեքսանդր ետ թարգմանել ՚ի քաղդէացւոց ՚ի յոյն լեզու. որոյ եւ օրինակն գրեալ պահեցաւ ՚ի դիւանս Նինուէի : Զայս ունիմք ՚ի Մարիբասայ կատինայ. քանզի սա (որպէս հանդերձել եմլ պատմել. գիրք. բ. գլ. 2. ) առաքեալ ՚ի Վաղարշակայ առ Արշակ թագաւոր` հրամանաւ նորա եգիտ զայն մատեան նախնեաց ՚ի դիւանս Նինուէի. եւ հանեալ անտի կարգաւ զպատմութիւնս նախնեացն հայոց` եբեր առ Վաղարշակ. եւ նա ետ պահել յարքունիս: խոր. ա. 8: Եւ ո'չ է մարթ ասել, թէ Մարիբաս անհաւատարմ ութեամբ եհան ՚ի մատենէ անտի պատմութիւնսն հայոց. քանզի ոչ կարէր նա զայդ առնել. վասն զի Վաղարշակ արքայ խնդրէր զստոյգ պատմութիւնս ՚ի ստոյգ մատենից. եւ զիա՞րդ իշխէր Մարիբաս ՚ի ստոյգ մատենից անտի առաջի առնել նմա անհաւատար մութեամբ զհիւսածոյ բանս. ո՞չ ապաքէն համարիւր պատմիչ եւ դաւաճան արքայի. եւ ՚ի վտանգի լինէր կեանք նորա: Արդ` այն մատեանք, յորմէ հանան պարտմութիւնք ազգիս մերոյ, որպէս եւ այլ նմին նման նախնի ուղիղ պատմութիւնք, յետ ժամանակաց կորեան, եւ ոչ անկան ՚ի ձեռս այլոց ազգաց. ապա թէ ոչ` գո'նէ ՚ի հին պատմութիւնս նոցա յիշատակիւր այն. բայց ոչ ուրեք երեւի յիշատակ նորին, եւ ոչ իսկ նշմարանք նախնի գաղափարի նորուն, ո'չ ՚ի գիրս Հերոդոտեայ, եւ ո'չ այլոց` որք յառաջ էին ժամանակաւ քան զԱղեքսանդր. այլ ` յամենեսին խառն ՚ի խուռն ստեղծաբութիւնք պատմին զնախնեաց:
       Ասիցէ ոք թերեւս, թէ Մարիբասայ գրուածք եւս գուցէ կորեան. բայց սուտ է, զի Խորենացին անտի առնու եւ գրէ: Եւ եթէ ասիցես, գուցէ Խորենացին այլազգ եհան` քան զոր աւանդեացն Մարիբաս, այդ է սնոտի զրաբանուի. զի Խորենացին զայդ առնել ոչ համարձակէր, ո'չ միայն վասն բարեպաշտութեան անձինն, այլեւ վասն իւրոյ հաւատարմութեան. որով զամ զոր ինչ եւ պատմէ յայտնի աւանդէ` թէ ուստի իցէ հանեալ : Արդ` եթէ այլազգ էր հանեալ ՚ի Մարիբասայ, զիարդ կարէր գրել եւ ասել առ ժամանակս կիցս իւր, թէ այսպէս գրէ մարտիրոս. ո՞չ ապաքէն ՚ի ժամանակակցաց անսփ իւրոց յանդիմանիւր` յասել նոցա առ նա, ու՞ր է մարտիրոս, եւ ու՞ր զայդ գրէ: Ուրեմն Խորենացին հաւատարմ ութեամբ գրեաց ՚ի Մարիբասայ. եւ Մարիբաս` որպէս ասացաք` հաւատար մութեամբ եհան ՚ի դիւանէն Նինուէի. նոյնպէս եւ դիւանագիրն Նինուէի հաւատար մութեամբ գրեաց. զի ոչ կարէր խարդախել. քանզի յայդպիսի դիւանս խարդախութիւն ոչ կարէ մտանել. վասն զի գրի ՚ի ժամանակակից մարդոյ առ ժամանակակից թագաւորս: Զայսոսիկ եղեալ` արժան է կնքել եւ ասել, թէ այժմ ո'չ գոյ յի արտաքին պատմութիւն նախնեաց ստուգագոյն քան զպատմութիւսն հայոց. Զայս թէպէտեւ դժուարին է լսել պատմագրաց այլոց ազգաց, բայց դժուարութիկին լսելոյ ոչ եղծանէ զստուգութին, եթէ չգուցէ ՚ի միջի զօրաւոր պատճառ մերժելոյ:
       Իսկ որք ասեն, թէ յիրս նախնեաց ո'չ ումեք արժան է հաւատայ, բայց եթէ գրութեան հելլենացւոց եւեթ, այդ ծաղրական իմն է. զի հելլենացիք ՚ի յետին ժամանակս ծաղկեցան. եւ զորս ՚ի վերայ նախնեաց գրեցին, բանաստեղծուբ յօրինեցին. նոյնպէս եւ զորս ՚ի վերայ յետնոյ. յորս ոչ այնչափ ՚ի ճշմարտութիւն իրացն հայեցան, որչափ թէ ՚ի գեղեց կութիւն հիւսուածոցն: Զայս ոչ միայն ես այսպէս գտի ՚ի գիրս նոցա, այլեւ երեւելին ՚ի պատմաբանս Յովսեպոս այսպէս համարի. քան զի ՚ի ա. գիրս, որ ընդդէմ Ապիոնի. համար. 2. երես. 438. ըստ տպագրութենէ Ամստելոդամայ, գրէ այսպէս. Զարմանալ արժան է յոյժ ընդ նոսա, որք համարին` թէ պա'րտ է յաղագս նախնի իրաց ո'չ այլ ումեք, բայց միայն հելլենացւոց (կամ յունաց ) հաւատս ընծայել, եւ ՚ի նոցունց եւեթ տեղեկանալ եւ հասու լինել բովանդակ ճշմարտութեան. իսկ մեզ (հրէիցս ) եւ այլոց ոչ հաւատալ: Այլ ես յաւէտ համարիմ, թէ յայսմ մասին ամեն՚ին ընդ հակառակն պարտ է հաստատել, եթէ կամիցիմք ոչ յայլեւայլ սնոտի կարծիս յարիլ, այլ` ՚ի նոցունց իսկ իրաց զարդարն կշռել. վասն զի զամ ինչ առ հելլենս նորոգ ծաղկեալ գտցես… շի նութիւն քաղաքաց, ճարտարութիւն արուեստից, եւ օրէնսդրութիւնք. եւ հուսկ յետոյ քան զամ նորագոյն սկիզբն արարին ձեռն արկանել ՚ի գրութիւն պատմութեանց . իսկ առ եգիպտացիս եւ առ քաղդէացիս եւ առ փիւնիկեցիս, թո'ղ զեբրայեցիս, ըստ նոցին իսկ (հելլենացւոց ) վկայելոյ` ՚ի սկզբանէ հետէ յիշատակութիւն իրաց մնաց աւանդեալ: Եւ ապա բերէ վկայ ութիւն յերեւելի մատենագրաց հելլենացւոց, թէ որպէս զայլ ազգս հնագոյն ճանաչեն յիշմաստասիրութեան եւ ՚ի մատենագրութեան. եւ զինքեանս նոցուն ասեն աշակերտ:
       Եւ ՚ի համարն. 3. երես. 439. յաւելու. Ապա ո՞վ չասիցէ, թէ սնոտի եւ անհանճար փքացեալք պարծին հելլենք, կարծելով յանձինս` իբրեւ թէ ինքեանք միայն գիտիցեն զվաղեմի իրս. եւ ինքեանք միայն զճշմարտ ութիւն նոցին անվթար աւանդիցեն. եւ ո՞վ ոչ դիւրաւ ուսանիցի ՚ի նոցին իսկ մատենագրաց, թէ եւ ոչ մի ինչ հաստատագոյն տեղեկութեամբ գիտացին եւ շարագրեցին. այլ` զոր ինչ միանգամ իւրաքանչիւրօք ՚ի նոցանէ վարկաւ, զնոյն փոյթ եղեւ նմա առաջի դնել. ուստի եւ ՚ի գրոց իւրեանց զիրեարս յանդիմանեն. եւ ամեն՚ին օտարաձայնս զնոյն իրաց խօսին:
       Ապա յառաջ բերէ, թէ որպէս մատենագիրք հելլենացւոց մի զհետ միոյ եպերեն զգործս իրերաց, եւ բազում վրիպանս գտեալ կշտամբեն: Իսկ թէ ուստի` մտեալ իցէ ՚ի գրուածս նոցա այնպիսի սխալանք, երկու պատճառս տայ, ՚ի համարն, գ. երես. 439: Նախ` զի ասէ, ՚ի սկզբանէ հետէ յեղեւ ամեն՚ին ինչ փոյթ հելլենացւոց, զի զանցս իրաց եղելոց ՚ի հասակի` ՚ի դիւանս հասարակական դրոշմեսցեն. եւ այս իսկ է, որ ոչ միայն բազում վրիպանաց ճանապարհ եբաց, այլեւ տեղի ետ համարձակ ստաբանելոյ` որոց միանգամ կա'մ եղեւ գրել զանցս նախնեաց… Եւ այսպէս` քանզի ոչինչ յիշատակագիր հաստատուն կայր ՚ի միջի, որ ուսուցիչն լինէր հետամուտ ուսանողաց` եւ կշտամբիչ սուտակասպասից, բազմադիմի այլայլութիւն ծագեցաւ ՚ի մէջ մատենագրաց: Եւ երկրորդ պատճառ ասէ յաւելուլ զայս ինչ ՚ի դէպ է. իբր զի` որք միանգամ ՚ի շարագրութիւն զանձինս մխէին, ո'չ զփոյթ ճշմարտութեան յանձին կալան, թէպէտ եւ այս խոստումն հանապազ ՚ի պատրաստի կայր առ նոսա, այլ` յաւէտ զճոխուի բանից ցուցանել: Եւ որչափ կամէին գերագոյն լինել քան զայլս, այնչափ առաւել զանձինս ՚ի նոյն յարդարէին, որոյ վասն իսկ կէօք առասպելաբանութիւնս հիւսեցին, եւ կէսք ՚ի շնորհուկս միտեցան` զքաղաքս եւ զթագաւորս գովելով, եւ կէսք յօժարեցան ստգտանել զնոյն իսկ զարարս եւ զչարագրողս նոցին, համարելով զինքեանս այսպիսեօք արժանահաւատս ընծայեցուցանել: Այլ այդոքիկ ամեն՚ին ընդդէմ ելանեն օրինի պատմութեանց. վասն զի ստոյգ պատմութեան այս է նշանակ, եթէ զնոյն իրաց` ամենեցուն նոյն իցեն բանք եւ գրուածք, իսկ սոքա յորժամ այլազգ գրէին, յայնժամ համարէին զանձինս քաջ ճշմարտախօսս ցուցանել: Եւ արդարեւ յոճ ասութեան եւ ՚ի ճարտարաբա նութեան պարտ է մեզ անսալ հելլենացւոց, այլ ո'չ ՚ի ճշմարտութեան վաղեմի պատմութեան, մանաւանդ յիրս սեփականս իւրաքանչիւր հայրենի աշխարհաց:
       Արդ` որպէս նա ինքն Յովսեպոս գրէ ՚ի յառաջաբա նութեան գրոցն, որ յաղագս պատերազմաց հրէից, յարգի է առ մեզ ճշմարտութիւն պատմութեան. զորմէ չիք ինչ փոյթառ հելլենոս. Վասնորոյ եւ ըստ վկայելոյ Կալմեթի ՚ի յառաջաբանութեան պատմութեանց իւրոց. հատոր. ա. չէ պարտ ամենայն բանից նոցա վստահ ութեամբ հաւատալ, այլ` զգուշութեամբ:
       Զայսոսիկ ասացաք վասն վաղեմի եւ հին պատմութեանց, եւ ոչ թէ ՚ի վերայ այնց, զօրս իբր ականատես եւ իբր ժամանակակից աւանդեցին պատմիչք հելլենացւոց եւ հռովմայեցւոց. զի զայսոսիկ յայտ է թէ ճշմարտութեամբ եւ անխարդախ աւանդեն: Բայց մա'րթ է ասել, թէ` եւ ՚ի սոսին իսկ գտանին քանի մի արատք. եւ այս յաւէտ ըստ չորից գլխոց: Նախ` զի զայլեւայլ ազգաց արեւելեայց պատմութիւնս երբեմն շփոթեն ընդ միմեանս. որպէս ուրեք ուրեք զպարսիցն ընդ հայոց, եւ զհայոցն ընդ պարսից եւ ընդ մարաց. զորս եւ երբեմն ՚ի հասարակի պարթեւս կոչեն, եւ համարին ՚ի վերայ պարսից խօսել. եւ զպարսից խօսելով` զգործս հայոց ՚ի նոյն խառնեն, որպէս եւ զպարսիցն ընդ գործս հայոց, եւ այս յայտ է թէ վասն այնորիկ, զի թագաւորք պարսից եւ հայոց ՚ի նոյն ազգէ էին ՚ի բազում ժամանակս` այսինքն ՚ի պարթեւաց:
       Երկրորդ` զի երբեմն զմասնաւոր անցս առանձին միոյ գաւառի կամ իշխանի ՚ի հասարակի աւանդեն ՚ի վերայ բոլոր ազգին. եւ ընդ հակառակն` երբեմն զանցս բոլոր ազգին ՚ի վերայ մասնաւորի ուրուք գրեն. որպէս յայտնի երեւի` որք զայլեւայլ ազգաց պատմութիւնս ընդ միմեանս համեմատեն:
       Երրորդ` զի յաւանդել զպատմութիւն ինչ` ուրեք ուրեք այնպէս նկարագրեն զգործսն, եւ այնչափ մանրամասնաբար զիւրաքանչիւր արարս եւ զխօսս՚ի մէջ բերեն, մինչեւ համարել ընթերցողին թէ գրողն անդ առաջիկայ գոլով, եւ աչօք տեսանելով ՚ի գիր անցուցեալ իցէ զայնս անդէն: Ընդդէմ որոց պատշաճապէս կարէ ասիլ այն բան Պլուտարքեայ, զոր գրէ նա ՚ի պարտութեանն Կրասոսի. ուր ՚ի մէջ բերեալ զայլեւայլ բանս` ասէ. յերես. 456. այսոքիկ յաւէտ խորհրդածութեամբ պատմին ճշմարտութեամբ. թէպէտեւ սա ինքն Պլուտարքոս յայսմ մասին առաւել գտանի քան զայլս:
       Չորրորդ որովհետեւ բազումք ՚ի մատենագրաց աստի զգործս իւրեանց երեւելի արանց հռովմայեցւոց եւ կացեալ ընծայեցին, յամի ջանացան զկողմն նոցին բարձրացուցանել, եւ ՚ի վերայ ձախողութեանց պատրուակս արկանել, եւ զվնասուքն զանց առնել. եւ այս գրեթէ սովորութիւն էր նոցա. որպէս եւ խոստովան լինի Կիկերոն Տուղղիոս մեծ ճարտարաբանն Հռովմայ յատենախօսութեան Մանիլեան օրինաց. պարտ է ասէ զանց առնել զմերովս վնասու աղետից. որպէս սովորութիւն է բանաստեղծից, որք զիրս հռովմայեցւոց վիպագրեն. եւ յետ սակաւ բանից խոստովան լինի, թէ ակամայ կամօք յուշ արարի զձախողակ անցս հռովմայեցւոց: Որոց եւ մեղադիր լինի մին ՚ի նոցանէ Տակիտոս. պատմ. ա: Այս ակնառութեան եղանակ սոցա այնչափ է, մինչեւ ինքնին իսկ յայտնի երեւի ընթերցողին. որպէս է տեսանել ՚ի պատերազմունսն, զորս ետուն հռովմայեցիք ընդ Տիգրանայ միջնոյ, եւ ընդ Միհրդատայ եւ ընդ այլոց: Զի թէպէտ որք գրենն, ոմանք ժամանակակից էին, եւ ոմանք սակաւ ժամանակաւ հեռի բայց որպէս յայտնել երեւի, ՚ի գրել իւրեանց ո'չ այնչափ ՚ի ճշմարտութիւն իրաց ուշ եդին, որչափ ՚ի քաղցրութիւն բանից, եւ ո'չ այնչափ ջանացան զեղեալսն ըստ եղելոց պատմել, որչափ այլոց հաճոյ ընծայել:
       Յայսպիսի գրութիւնս սոցա հայի եւ այն բան Յովսեպոսի` զոր ասէ ՚ի յառաջաբանու թեան գրոց իւրոց` որ յաղագս պատերազմացն հրէից. Վասն պատերազմին` զոր արարին հրէայք ընդ հռովմայեցիս… ձեռն արկին ոմանք գրել, ո'չ զի անձամբ առաջիկայ գտան, այլ` զի զվայրախօս եւ զանյարիր զրոյցս ՚ի համբաւոց ուստեք ՚ի լսելիս ամբարեալ` ըստ օրինի բանահիւսից ՚ի գիր արձանացուցին: Իսկ որք միանգամ ներկայ գտան եղելոցն, կամ առ շնորհուկս հռովմայեցւոց, կամ առ ատելութեան հրէից` զճշմարտութիւն իրացն աղաւաղեցին. եւ է տեսանել ՚ի գրուածս նոցա` կէս մի չարախօսութիւն, եւ կէս մի ներբող եւ ո'չ բնաւ անվթար հաւատարմութիւն պատմութեան: Եւ զկնի յաւելու. Թո'ղ զայն ասէ` զի ոչ միայն ողջմտութիւն չպատմեն այլեւ յոր դիտեալն են հասանել վրէպ գտանին. քանզի կամելով մեծս ցուցանել զհռովմայեցիս` զիրս հրէից փոքրկացուցանեն եւ ՚ի նուաստութիւն ցածուցանեն, այլ ես չգիտեմ, զիա'րդ հնար իցէ` թէ մեծ երեւեսցին նոքա, որք փոքունց յաղթեալ իցեն:
       Եւ թէպէտ երբեմն մեծացուցանեն սոքա եւ զհակառակամարտս հռովմայեցւոց, բայց յայնպիսի առիթս` յորս հանդերձեալ են յաղթել նոքին հռովմայեցիք. զի ցուցցեն` թէ հռովմայեցիք յաղթող են այնպիսի ազգաց: Ուրեք ուրեք յառաջ բերեն սոքա եւ զայնպիսի ինչ, որով յայտնի ցուցանեն, թէ կամին զայլ ազգս` յիմարս երեւեցուցանել առ հռովմայեցւովք. մինչ առաւել գիտել հռովմայեցւոց զհնարս իմաստից այլոց ազգաց` քան թէ նոքին` որք հնարեցին զայն. եւ դարձեալ առաւել գիտել հռովմայեցւոց զճանապարհս ՚ի այլոց ազգաց` քան թէ նոքին իսկ` որք սնեալ էին անդ, ուստի եւ գրեն, թէ հռովմայեցիք յօտար որոց ելից եւ մտից անտեղեակք էին, գտանէին իւրեանց անքոյթ ճանապարհ պաշար առատ, իսկ բնակիչքն տեղեակք գոլով ՚ի իւրեանց եւ համբարատեղեացն, ոչ գիտէին, թէ ուստի գտցեն իւրեանց կերակուր: Եւ թէ հռովմայեցիք գիտէին եւ գտանէին պատշաճ տեղի բանակելոյ յօտար ի. իսկ բնակիչք աշխարհին յայնպիսի տեղիս բանակէին, ուր ամեն՚ին ոչ գտանէին անցս ապրեցուցանել զանձինս: Իսկ եթէ ուրեք ստիպիցին պատմել, թէ յաղթեցան հռովմայեցիք յայլոց ազգաց, ջանան ամենայն իրօք պատճառանս ինչ առաջի դնել. առ ՚ի ցուցանել` թէ ո'չ ՚ի տկարութենէ, եւ կամ յանհանճար գործոց ինչ եղեւ այն, այլ` վասն այս ինչ կամ այն իրի:
       Զհուսկն ասացից. սոքա որչափ ստոյգ գրեն ՚ի վերայ արեւմտեան իրաց, այնչափ եւս այլ ընդ այլոց գրեն ՚ի վերայ արեւելեայց. որպէս եւ ներհակ այսմ` արեւելեան պատմիչք որչափ ստոյգ խօսին զարեւելեայց, այնչափ անստոյգս խօսին զարեւմտեայց, զի իւրաքանչիւր զիւրն առաւել գիտէ քան զայլոց. առ որ ՚ի դէպ գայ առածն այն, թէ առաւել գիտէ տխմարն ՚ի տան իւրում քան իմաստունն ՚ի տան այլոց, եւ այս առաւելեւս ճշմարտի ՚ի պատմութիւնս: Ուստի իրաւամբք ասէ Կալմէթ ՚ի քննութիւնս սուրբ գրոց, ՚ի ճառն` ուր խօսի ՚ի վերայ բանին Յեսուայ , որով կասեցոյց զարեգակն, թէ յայնս որք վերաբերին առ վիպասա նութիւն իւրաքանչիւր ազգի, կամ ի, պարտ է մեզ անսալ այնոցիկ, որք են ՚ի նմին ազգէ կամ յաշխարհէ. բանաւորապէս համարձակեալ յայն կարծիս. թէ նոքա լաւագոյն եւս տեղեկացեալ են իւրեանց սեփական անցից քան զայլ ոք օտարազգի: Սմին իրի արժան համարիմ ասել` թէ յիրս արեւելեայց թէպէտ եւ անխարդախ կարեն համարիլ պատմութիւնք հռովմայեցւոց, մանաւանդ այնոցա` որք էին ժամանակակիցք, բայց առաւել հաւատալի են պատմութիւնք նոցին իսկ արեւելեայց. զի որպէս ուղիղ գրեն թարգմանիչք Խորենացւոյն. յերես 85. Արժանահաւատ լինել մատենագրացն յունաց եւ հռովմայեցւոց թէպէտ եւ բազմօք յայտնի եւ հաւաստի է առ մեզ, սակայն արեւելեան մատենագիրք զիրաց իւրեանց զստուգագոյն տեղեկ ութիւն ճշգրտիւ կարողացան ունիլ:
       Զայս ամենայն գիտացեալ մեր, թէպէտ եւ բազում բանս գտաք առ նա ՚ի վերայ ազգիս մերոց. բայց զայնս միայն առաք, զորս կարացաք ստուգել համեմատութեամբ պատմագրութեանց մերոց, մանաւանդ բանից Խորենացւոյն. վասն զի` որպէս եւ ասացաք, զոր ինչ աւանդէ նա մինչեւ ցմահն սանտարկոյ` եւ անդր եւս, առեալ է ՚ի ստուգաբան մատենից, եւ յարքունի դիւանաց որոց ստուգու թեան բաւական նշան է խօսիլ նոցին առանց ակնառ ութեան եւ առանց պատրուակի: Որպէս է տեսանել զայս եւ յայլ ամենայն պատմագիրս մեր, որք անխարդախ մտօք առաջի առնեն զեղեալսն. եւ ոչինչ ծածկեն. յոր համարձակեալ եւ մեր, յաւէտ, ՚ի նոսին քան յայլս պատշաճ դատիմք հաւատս ընծայել: