Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Աղաչեմ աստանօր զընթերցօղսդ, մի ' զմեր զայս տարժակինար աշխատանս ընդունել անպտուղ, այլ` քաղել աստի զշահ օգտի անձին. առ որ արժան համարէի ո'չ զիմ, այլ` զարժանապատիւ արանց բանս ՚ի յորդոր մատուցանել: Բայց ո'չ իմ եւ ո'չ նոցայն, այլ` նոցին իսկ պատմութեանց ուղիղ մտօք ընթերցումն ՚ի սոյն կարէ լինել յորդորիչ, առաջի նկարելով զբազմադիմի անցս կենցաղոյս, եւ ակն յայտնի ցուցանելով, թէ յո'րս արժան է յարիլ, եւ յորո'ց խորշիլ, զո'րս յանձին բերել, եւ զա'յս յանձնէ քերել:
       Զայսր շահեկա նութեան զչափ առեալ մեծի ինքնակալին Վասլի Արշակունւոյ` աւանդեաց գրով որդւոյ իւրում իմաստասիրին Լեւոնի ՚ի կարգս. կզ. խրատաց. երես. 188. կամ 153. ընթերցասէր լինել պատմութեանց, ո'չ զի ընթերցցի, այլ զի շահեսցի օգուտ յընթերցմանէ անտի. Մի ' ասէ հեղագասցիս դեգերիլ ՚ի վիպասանութիւնս նախնեաց. զի անդէն անաշխատ գտցես (բազում ինչ), զոր այլք բազում աշխատութեամբ ՚ի գլուխ տարան: Անտուստ ՚ի միտ առցես զբարեաց առաքինութիւնս , եւ զվատթարաց մոլութիւնս, եւ զայլեւայլ փոփոխութիւնս մարդկային կենաց, եւ զիրաց կենցաղոյս յեղյեղուկ վիճակս. զաշխարհային գործոց անհաստատութիւն. եւ զիշխանութեան դիւրակործան վտանգ: Այլ որ առաւելն է, տեսցես անդ զպատիժս` որք զհետ եկին չարեաց գործոց , եւ զվարձս առաքինութեանց: ՚Ի նոցունց խորշեսջի'ր, զի մի ' զտուգանս դառն պատուհասի նոցին կրեսցես. եւ ՚ի սոսին յարեսջի'ր, զի զարժանաւոր արգասիս սոցին վայելեսցես:
       Զսոյն զայս ազդողագոյն եւս ՚ի համառօտ բովանդակէ բերանն ոսկի սուրբն Յովհան, յասելն ՚ի մեկն. սաղմոսի. գ. ՚ի սկիզբն. Պատմութիւնք անցից անցելոց` լիցին քեզ յուղղութիւն վարուց:
       Խելամուտ եղեն այսմ եւ հեթանոսք, եւ զօգուտ պատմութեանց բազմօք դրուատեցին, եւ յընթերցումն նոցին յորդոր բազմաց եղեն: Ընդ որս եւ Դիոդորոս Սիկիլիացի հեթանոս մատենագիր ՚ի` կարգել անդ զպատմ ութիւն իւր` սկիզբն առնէ զարմանալի եւ ազգաւ խրատուց. զորոյ զբանսն` թէպէտ եւ փոքր մի երկար, այլ շահաւոր, ՚ի դէպ վարկանիմ իբր կնիք գեղեցիկ ՚ի յառաջաբանութեանս դրոշմել: Ապաքէն ասէ կարի յիրաւունս շնորհապարտ գտանին մարդիկ համօրէն` ամենայն մատենագրաց, որք միանգամ աւանդեցին գրովք զվիպասա նութիւն անցից անցելոց. որովհետեւ նոքին իսկ իւրեանց երկասէր վաստակօք բազումս օգտամատոյց եղեն կենաց մահկանացուաց. վասն զի յայտ յանդիման ցուցանեն անկասկած վերծանողաց` նկարագրութեամբ օրինակաց վաղեմի անցից` զի'նչ մեզ պատեհ ՚ի ցանկալ, եւ զի'նչ ՚ի խորշիլ: Քանզի զայլեւայլ յոգնադիմի փորձս իրաց, յորս այլք բազում տարժանութեամբ ՚ի վաստակս եւ ՚ի վտանգս աշխատ եղեն, մեք իբր բաղակայ եւ անվտանգ առաջի աչաց ընթեռնումք. նա զի` քաջ խելամուտ առնեն զմեզ, զի'նչ ինչ վայել կայցէ ՚ի կեանս վարել … վասն զի գեղեցիկ իմն է յայլոցն վրիպանաց` եւ'ս բարեգոյն զկեանս մեր տնօրինել: Ո'չ եթէ զի'նչ այլք գործեցին ` ընդվայր հետազօտել, այլ թէ զի'նչ քաջավայելուչ գործեցաւ` մեզ յանդիման առնել հաստատուն մտօք նախանձաւորութեան: Քանզի խորհուրդք ծերոց` զորս երկարաձիգ աւուրց հասակ խոհեմամիտ արար, թէպէտեւ մեծապէս յարգին ՚ի սակաւահասակաց, բայց զսոսին (զսակաւահասակսն ) այնչա'փ կացուցանէ պատմութիւնն, ո'րչափ առաւել յոգնապիսի իրաց օրինակս բովանդակէ ընդերկարութիւն ժամանակի (աւանդեալ ՚ի վիպասանութեան ), քան թէ հին աւուրց հասակ ծերոց: Յաղագս որոյ բազմապատիկ շահաւոր էհամարել առ կենաց ուղղութիւն զճառս վիպասանութեանց, ո'չ միայն կրտսերագունից` զորս ազգի ազգի իրաց ընթերցումն համահաւասար կացուցանէ երիցագունից խոհեմութեամբ, այլեւ կատարելոցն հասակաւ` որոց երկար տեւողութիւն կենաց բազումս մատակարարեաց իրաց փորձս: Թողում ասել, թէ վիպասանութիւնն զսոսկական մարդիկ արժանաւորս կացուցանէ իշխանութեան. զաւագ ինքնակալս ՚ի սէր անմահական փառաց առ հոյակապ մեծագործութիւնս յորդորէ . զզօրականս` յաղագս գովուե, որ ընծայի քաջութեամբ նահատակելոց, անձնայօժարս գործէ ՚ի վտանգ` վասն հայրենեաց. եւ զանուղղայս առ ահի վատանունութեան խորշեցուցանէ ՚ի չարեաց: Եւ զի՞եւս յաւելից. յընթերցմանէ մատենից յիշատակաց, որք դրուատելի ցուցանեն զառաքինուի, յօժարամտեալ ոմանց` քաղաքս կանգնեցին. այլք զօրէնս օգտակարս կենաց մահկանացուաց հաստատեցին. եւ շատ եւս այնք են, որք նորանոր արուեստից եւ ուսմանց գտիչք հանդիսացան առ ՚ի պէտս ազգաց: Մինչեւ գեր ՚ի վերոյ ամենայն իրաց` որք ՚ի կենցաղումս երջանիկ առնեն զբանականս, սկզբնապատճառ զվիպասա նութիւն համարել ՚ի ճահ թուի, եւ ընդ նմին գովութեամբ պսակել:
       Այլ ո՞ւր թողից ասել աստանօր, թէ առանց տեղեկու թեան վաղեմի պատմագրութեանց` դժուարին իմն է յամի հասու լինել պատմութեանց աստուածաշունչ գրոց, մանաւանդ թէ եւ անկարելի. զի թէպէտ արտաքին պատմութիւնք` համեմատութեամբ աստուածային պատմութեանց` ստուեր իմն են եւ անարգ, բայց այսու ամիւ են իբր գործի դիտական (այսինքն իբր տիւրպիւն ). որով օժանդակեալ տկարութիւնս մեր` բերի յորոշ տեղեկութիւն նոցին. զի զո'ր օրինակ փիլիսոփայական գիտ ութեամբ օժանդակին միտք առ անվթար ճանաչումն ածային բանից աւանդելոց մեզ ՚ի սուրբ գիրս, սոյնպ եւ վիպասանական տեղեկութեամբ պատրաստին առ ծանօթութիւն պատմութեանց աւանդելոց մեզ ՚ի նոյն սուրբ գիրս: Վասն որոյ զորս միանգամ անտեղեակս տեսանեմք արտաքին վիպասանութեանց, ո'չ քաջ տեղեակս գտանեմք զնոսա ածային պատմութեանց:
       ՚Ի վախճան բանիս յորդոր լինիմ ընթերցողիդ` ուղիղ միտս ունիլ յընթեռնուլ զայս պատմագրութիւն, եւ փոյթ բարի ՚ի տեղե կութիւն աւանդելոց ՚ի սմա: Քանզի ընթերցա նութիւն եւ տեղե կութիւն պատմութեանց եթէ սոսկ առ հետաքրքրութեան իցէ, ընդունայն է. եւ եթէ առ գանձելոյ ՚ի յիշողութեան եւեթ, ծանրաբեռն. զի առաջինն ո'չ պտղաբերէ. իսկ երկրորդն յաւէտ վաստակեցուցանէ` քան բերկրեցուցանէ: Այլ եթէ վասն ստանալոյ զհանճար` առ ՚ի ուղղելոյ զգնացս անձին, արդիւնարար է ՚ի բարին, եւ մատակարար խաղաղութեան. որով անդորրացեալ հոգւոյն` ակն յանդիման տեսանէ յընթացս փոփոխական կենաց մարդկան զանփոփոխելի արարչապետին տեսչութիւն, յամի ուղղիչ, յամի բարեխնամ, յամի առատաձեռն, յամի արդարակորով , ՚ի մատակարարել ամի զամ. միում յաջողութիւն իշխանութեան, այլում ստր կութիւն ծառայուե. միում զօրութիւն քաջի յաղթուե, եւ այլում նուաստութիւն անարգութեան. միում վարձ առաքինի տէրութեանց, եւ այլում պատիժ յանցանաց: Բարեաց` երբեմն լիուի անդորրութեան ` առ ՚ի ճաշակ երանութեան, կամ առ ընտրութիւն ոգւոյ. եւ երբեմն նեղութիւն թշուառութեան` յառաւելութիւն արդարութեան, կամ ՚ի նուաճութիւն խոնարհութեան, եւ ՚ի փորձ: Սոյնպէս եւ չարաց` երբեմն առատութիւն անցաւորաց յաստի կեանս ՚ի հատուցումն բարի ինչ նոցին գործոց, եւ կամ ՚ի ցոյց իւրումն մարդասիրութեան. եւ երբեմն անձկ ութիւն տառապանաց առ ՚ի դարձ զգաստութեան, կամ իբր ՚ի գրաւ ապագայ չարի, եւ կամ ՚ի խրատ այլոց:
       Եւ այլ անբաւ պէսպիսութիւն կարգաց յայլեւայլս երեւեալ, որք ՚ի պատմութիւնս իբր ՚ի պատկերս նկարեալ կան. յորս թէ ոք սնոտի հետաքննութեամբ անզգոյշ վաստակեսցի, ո'չ միայն ընդունայն դեգերեսցի, այլեւ ՚ի խորհուրդս տկարասցի եւ վտանգեսցի: Ապա թէ ոք խոնարհ հոգւով առ ՚ի յօգուտ անձին ակն արկան իցէ ՚ի նոյնս, հիասցի յիրաւի ընդ ամենախնամ տեսչութիւն ամենատն: Քանզի ո՞վ ոք ոչ հիասցի ՚ի տեսանել ՚ի պատմութիս անդ զկարգ այնչափ գործոց եւ իրաց մի զհետ միոյ եկելոց յընդարձակ դարուց հոլովմունս, յորս քանի ' քանի ինքնակալութիք փոխանակեցին զիրեարս: Ո՞վ ոք ոչ սքանչեսցի հայեցեալ գո'նէ ՚ի վիճակ Հայկազանցս, զիա'րդ ՚ի սկզբանէ եւ այսր յայնչափ այլափոխութիւնս յեղաշրջեալ` յի'նչ ելս արդ տեսաւ: Ո՞վ ոք ոչ զարմասցի ՚ի նշմարել յայլեւայլ աշխարհս, յորս երբեմն թագաւորութիք զօրացեալ էին , եւ այժմ իշխա նութիւն ջայլեմանց եւ գազանաց տիրէ. եւ ուր դատար կութիւն էր, այժմ թագաւոր ութեամբ պանծայ:
       Այս ամ, եւ որ ՚ի սոցին սակի, դիպուած իմն թուի անզգաստից եւ անմտաց. այլ որոց ուղղութեամբ յընթերցումն պատմու թեան այսպիսի անցից մատչին, յայտնի երեւի նոցա, թէ ամենակալ ձեռին տեսչ ութեամբ կատարի այս ամ. եւ յամի այս մի ինչ քարոզի, թէ կառավար ամի եւ տեսուչ` նա է, որ կարգէ զամ անսահման իւրով իմաստութեամբ. եւ դարմանէ եւ խնամէ զամ քաղցրութեամբ. եւ վարէ զփոփոխականս ամ` յանփոփոխ վախճան, առ որ կարգեաց զմարդիկ` ժառանգս առնել զընտրեալս իւր երանական փառաց` առ ՚ի վայելել ՚ի նոյնս` ՚ի ձեռն փրկութեան միածնի որդւոյ իւրոյ:
       Ապա այս իմ յորդոր ամի` որք միանգամ ընթեռնուն զպատմութիւնս, բերիլ ՚ի նոսին ուղղ ութեամբ եւ բարի ոգւով. զի որպէս որ ընդ գունաւոր ապակի հայեցեալ ՚ի նկարեալ պատկերս` ըստ հանգամանաց գունւոյ ապակւոյն ընդունի յաչս զկերպարանս, սոյնպէս եւ որ հայի ՚ի պատմութիւնս իբր ՚ի պատկերս անցից, որո'վ ոգւով բերի ՚ի նոսին ընդ նմին կերպարանէ յինքն զհանգամանս պատմութեանն, եթէ չարաւ` չար, եւ եթէ բարեաւ բարի:
       Դու ընթերցօ'ղդ բարի` ընթերցի'ր ոգւով բարեաւ. եւ նկարեա ' ՚ի քեզ զբարին. զի լիցիս քեզ եւ այլոց բարի: Քեզ, զյարացոյց առաքինեաց առաջի ունելով, եւ ՚ի շաւիղս նոցին գնալով: Այլոց, օգտակար բանիւք պատմութեան` նոցա խրատ ընծայելով, եւ ուղիղ վարուք` օրինակ նախանձելի ցուցանելով : Քեզ, նիւթ պիտանի ՚ի միտս շտեմարանելով: Այլոց, ՚ի դատարկ բանիցն ժամու` շահաւէտ զրոյցս ՚ի մէջ արկանելով: Քեզ, ՚ի պաշարիլդ ՚ի վիշտս` քաջալերս անձին ընդունելով. եւ ՚ի դիպիլդ ՚ի յաջողութիւնս` զգաստութեան առիթ յանդիման նկարելով: Այլոց, ՚ի վտանգիլ նոցա ՚ի նեղութիւնս` ելս հնարից գտանելով. եւ ՚ի զարտուղիլ նոցին ՚ի յանքոյթ ուղւոյ` յանվթար շաւիղ առաջնորդելով:
       Քանի ' ըղձալի էր ինձ. եթէ զայսոսիկ քաջ ՚ի միտ առեալ` արդեամբք լնուլ փութայիր. որով ո'չ միայն այսքանեաց բարեմասնութեանց լինէիր կցորդ, այլեւ զիմս աշխատութիւն վարձուց առնէիր արժանաւոր. յանձն քոյ բերկրեալ` ուրախ լինէիր, եւ ինձ աւետիս ցնծ ութեան մեծի մատուցանէիր: Դիւրաւ յաջողի քեզ այս, եթէ յընթեռնուլ քո զպատմութիս` ունիցիս նպատակ ո'չ լոկ զնիւթ գրութեան անցիցն, որք են իբր խեշերանք, այլ` զիմաստս նոցին. որք անբարբառ ձայնիւ յորդոր լինին քեզ ՚ի զգաստ ութիւն եւ յուղղութի. եւ ան ճանաչել` զոր արժան է գործել:
       Այլ արդ` քանզի կարես` եթէ կամիս, զոր ասեմս` կատարել, յաւէտ արժան է քեզ` զոր կարեսդ` առնել, եւ զոր վայելն է` կամիլ: Զի թէ կամիլդ եւ կարելդ ՚ի միասին ՚ի քո ձեռին է, չկայ որ արգելու զքեզ` անսալ բանիս, եւ հաւաքել քեզ պտուղս քաղցրահամ յընթերցանութէ առաջիկայդ պատմութե: Որով եւ հանդերձի սա քեզ իբրեւ բարելից սեղան առաքինութեանց. յորմէ լցցի նախ անձն քոյ ռետնիւ քաղցրութեան ապա եւ ՚ի քէն բուրեսցի յայլս հոտ անուշուե: Քանզի եւ իմս փոյթ այս է, զի յընթեռնուլ քոյ զայս` շահեսցիս եւ լիասցիս, եւ զայլս ՚ի նոյն շահեցուսցես. որով եւ զուարճասցիս ՚ի կեանս քոյ բարեօք` ՚ի շահել քում զբարիս. եւ ՚ի նոսին բերկրելով` հասցես յանանց բարութիսն` յաւիտենական ՚ի կեանս:
       ՚Ի կանխասաց` յառաջաբան` ճառիս վախճան.
       ձօնեմ գոյն ինչ` ոտանաւոր` սիրոյդ օճան:
       Հորդել ուղի` վերնախրախոյս` ընդ աստիճան.
       տանիլ ըզքեզ` ՚ի պատմութեան` ըն խըրախճան:
       Ա'ղէ անսա` ուղեցուցիս` որպէս արժան.
       որ զ՞փորձ առի` յայս ճանապարհ ` յոքնատարժան:
       Յիմոց ճըգանց` բազմավաստակ` չեղէց տուժան.
       եւ քում պըտղոյդ` գըտայց կըցորդ` ՚ի վարձուն ժամ:
       Բոտեմ յորդոր` վերծանողիդ` ՚ի ըսկըզբան.
       յոգի ուղիղ` ծագէ ՚ի ծագ` կարդալ ըզբան:
       Մի ' վայրապար` յումպէտ վատնել` զառիթ դիպան
       գոլ զըրաջան` աշխատայոյր` ՚ի յընթերցման:
       Իբրեւ զորսորդ` արկեալ ՚ի ծով զուռկան ունայն.
       թափուր հանել` ոչ ժողովել ` ինչ ՚ի յաման:
       Քրտամբք ջանիւք` մաղել ըզնիւթ ` պատմագրութեան.
       հոսել ՚ի դաշտ` զ՞հատ ցորենոյն` իբր անպիտան:
       Ա'ռ տարացոյց` եւ զայս տիպար ` յարմարական.
       իբր անյատակ` քո առաջի` գի'ր աւազան:
       Յորդորեալ հեղցես` յաղբերականց` ջուրցն հոսան.
       երբէք չունիս` բընաւ ասել` թէ արդ լըցան:
       Է միւս դիպօղ` քեզ յարացոյց ` պատրաստական.
       գետարծըւոյ` բարք այսպիսի` եւ այլազան:
       Լինել յագուրդ` զօդըն դատարկ` կարծէ ինքեան.
       վասն այն անխոնջ` հետամըտեալ` բանայ զ՞բերան:
       Վէպ պատմութեանց` բազմապիսի ` ախորժական.
       պիտակ մըտաց` հեշտ ընծայի` թէ նոր ինչկան:
       Անպէտ զըրոյց` ըս հաւաքէ` բեռըն ունկան.
       չառնու անտուստ` օգուտ անձին` իւր օգնական:
       Րամեալ համակ ընդ պիտանիս` եւ զանպիտան.
       հեղ ու արտաքս` ըզսընոտիս ` եւ զանարժան:
       Դուռն իմաստից` բանայ մարդոյ` գիրք պատմ . եան.
       եւ ոչ չնչին` ունայն բանից ` դատարկութեան:
       Ահա նա ինքն` ամենատէրն ` իմաստութեան.
       եցոյց խրատ` յանցից նախնեաց` մեզ ուղղութեան:
       Պատուէր ժնէ` յիշել ղովտայն ` ըզկին արձան.
       ըզգուշաւոր` մեզ տիպ ցուցեալ չառնել զնորայն:
       Երբեմն ըզջուրց` հեղեղ ահեղ` կորստական.
       յուշ արարեալ` մի նմանել` անհոգ մարդական:
       Տայ օրինակ` եւ զճոխութիւն ` սողոմոնեան.
       որ ոչ եհաս` ՚ի գեղ ծաղկանց` վայելչութեան.
       Է այլ յոլով` մեզ յարացոյց` բան տէրունեան.
       զոր չի'ք կշռել` ընդ մարդկայնոյս` այս պատմթեան
       Չափու առիթ` ա'ռ զաշխարհիս վիճակ խոտան.
       գանձեա ' հոգւոյդ` խրատ վարուց` ազգողական:
       Ա'ռ ընտրանաւ` յազգի գործոց Հայկեան.
       ըզլաւագոյնս` քեզ նպատակ` գի'ր յանդիման:
       Մի ' նախանձիր` ընդ անուղղայս ՚ի վատութեան.
       արեաց կարգօք` ըզքեզ զինեա` քաջ զօրական:
       Չարին ընդդէմ` ըզգործ նախնեաց` հան ախոյեան.
       զարիական` նոցին հանդէս` ամուր Վահան.
       Եթէ գիտես` քաջիկ պահել` զայս պատուիրան.
       ՚ի քոյ օգուտ` շրջի անշուշտ` այն ամենայն.
       Այր խելամուտ` լիցիս հասուն` ՚ի խորհրդեան.
       առցես զճաշակ` լուսապայծառ ` իմաստութեան.
       Ներհուն գիտակ` այս կենցաղոյս ` վաղանցական.
       ըզգօնութեամբ ` ըզգնացս ուղղես պանդխտութեան.
       Ցանգ հոգասցիս` փոյթ հասանել` յերկնից խորան.
       յածակերտ` փառաց լուսոյ` հօրն օթեվան:
       Ամէն: