Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Պարոյր յաջորդեալ հօր իւրոյ Սկայորդւոյ յերկրորդ ամի շինութեան Հռովմայ` առաւել եւս շքեղացոյց զնահապետութիւն ազգին, քաջ ութեամբ եւ իմաստութեամբ իշխեալ ՚ի վերայ հայոց: Յաւուրս սորա թագաւորէր ՚ի Նինուէ ՚ի վերայ Ասորեստանեայց Թօնոս Կոնկողեռոս, այն է Սարդանաբաղ որդի Փուղայի այր հեշտասէր եւ փափկակեաց, մոլի եւ զեղխ, եւ հետամուտ հմայուեց. որոյ վասն իշխանք նորա ապստամբեցան ՚ի նմանէ: Եւ եղեւ ամենեցուն սոցա առաջնորդ եւ գլուխ վԱրբակէս գաւառաւ մեդացի, այն է իշխանն մարաց` այր սէգ եւ զօրաւոր. քանզի եկեալ սր երբեմն ՚ի Նինուէ, եւ մտեալ յարքունիս` խօսիլ ինչ ընդ Սարդանաբաղայ, որում եւ հպատակն էր, իբրեւ ետես զնա կանացի զգեցեալ, եւ ՚ի մէջ կանանց խենեշացեալ, զայրացաւ յոյժ . եւ անհնարին սրտմտութեամբ ելեալ արտաքս` մեկնեցաւ ՚ի քաղաքէ անտի, եւ խորհէր ապստամբիլ ՚ի նմանէ:
       ՚Ի սակս յանկոյց յինքն զսիրտ նահապետին մերոյ Պարոյրայ, եւսեւ զսիրտ Բեղեսեայ իշխանին Բաբելոնի, խոստացեալ երկոցունց եւս` տալ զպատիւ թագաւորութեան ` եթէ միաբանեսցին ընդ իւր ընդդէմ Սարդանաբաղայ: Ժողովեցին ապա երեքին սոքա զբազմութիւն քաջամարտիկ զօրաց, եւ յարձակեալ ՚ի վերայ Նինուէի պաշարեցին զնա: Իսկ Սարդանաբաղ տեսեալ զայնչափ բազմութիւն` առ սաստիկ երկիւղին թաքեաւ յապարանս իւր. բայց ստիպեալ ՚ի ծառայից իւրոց` ել եւ եկաց գլուխ զօրաց ՚ի պատերազմի. յորում ՚ի պարտութիւն մատնեալ` փախեաւ եւ զերծաւ ՚ի ներքո ՚ի քաղաքն. եւ մնաց պաշարեալ քաղաքն այն զամս երիս:
       Յայսպիսի պաշարման տակաւին անհոգ լեալ նորա հնարս գտանելոյ ` զհետ լինէր ախտիցն ճակաճանութեան. քանզի առեալ էր գուշակութիւն, թէ ոչ առցի քաղաքս` եթէ ոչ զեղցի Տիգրիս գետ ՚ի ներքո: Այլ յետ եռամեայ պաշարմանն անձրեւ սաստիկ յորդեալ զեղաւ գետն ՚ի Նինուէ, եւ կործանեաց զմի կողմն պարսպին: Զայն տեսեալ Սարդանաբաղայ` զահի հարաւ յոյժ, եւ յուսահատեցաւ, եւ արարեալ փայտակոյտ մեծ` եմուտ անդր` ինքն եւ հոմանիք իւր եւ ներքինիք հանդերձ բազում գանձուք. ուր եւ այրեցան ՚ի միասին:
       բ. Ապա մտեալ թշնամեաց ընդ խրամատ պարսպին ՚ի ներքո ՚ի Նինուէ` առին զքաղաքն. եւ կացուցին թագաւոր զՎարբակէս: Եւ իբրեւ տիրեաց նա Նինուէի` յամի ՚ի 3257. կամ ըստ եօթանասնից. 4450. 743. ամօք յառաջ քան զծնունդ Քրիստոսի, ետ շուք եւ պատիւ թագաւորու թեան մերումն Պարոյրայ` թագաւորել որդւոց յորդիս ՚ի Հայս. նոյնպէս եւ Բեղեսեայ ետ թագաւորել ազգովին ՚ի Բաբելոն. եւ ինքն գնաց ՚ի մարս, եւ պայազատեաց անդ ինքնակալ տէրութեամբ: Իսկ ՚ի վերայ Նինուէի թագաւորեաց Թագղաթփաղասար: Եւ ահա այսու օրինակաւ միահեծան թագաւորութիւն Ասորեստանեայց` յետ տեւելոյ ամս. 1486. կամ 1669. ՚ի միապետելոյ անտի Բէլայ հաշուեալ յաւուրց աշտարակաշինութեան: բաժանեցաւ յերիս, այսինքն ՚ի բաբելացիս, յԱսորեստանեայս, եւ ՚ի մարս, ընդ որով էին եւ պարսիկք: Իսկ հայք թէպէտ եւ չէին յամենայնի իբրեւ զայլս ընդ իշխանութեամբ Ասորեստանեայց, բայց որ տիրէր ՚ի վերայ ազգին` չունէր պատիւ թագաւորութեան. եւ զայն ընկալաւ Պարոյր ՚ի բաժանիլ այսր միահեծան իշխանութեան. եւ ինքն նստաւ զառաջինն ՚ի Հայս պսակաւոր թագաւոր:
       դ. Թագղաթփաղասար, որ յետ Սարդանաբաղայ նստաւ թագաւոր Ասորեստանեայց ՚ի Նինուէ, եկաց ամս. ժթ: Զսա արտաքին մատենագիրք կոչեն Նինոս Փոքր` յանուն Մեծին Նինոսի. զի որպէս նա նորոգեալ զՆինուէ եղեւ իբր առաջին թագաւոր Նինուէի, նոյնպէս եւ սա յետ բաժանման այնր թագաւորութեան` առաջին եղեւ, որ նստաւ ՚ի Նինուէ: Սա է այն, յորմէ խնդրեաց օգ նութիւն Աքաղ արքայ Յուդայ յաւուրս Եսայեայ մարգարէի:
       Յետ Թագղաթփաղասարայ նստաւ որդի նորա Սաղմանասար ` ամս. ժե. որ պաշարեաց զՍամարիա. եւ առեալ զայն յամի ի. 3283. կամ ըստ եօթանասնից. 4482. գերեաց զԻսրայէլ, եւ եբարձ զթագաւորութիւն Իսրայէլի: Յետ Սաղմանասարայ նստաւ որդի նորա Սենեքերիմ, ամս դ: Սա դիմեաց զօրու ծանու ՚ի վերայ Երուսաղէմի յաւուրս Եզեկիայ արքայի Յուդայ. եւ ՚ի սատակիլ զօրաց իւրոց ՚ի հրեշտակէ տեառն` կոր ՚ի գլուխ դարձաւ ՚ի Նինուէ: Եւ կարծելով` թէ չաստուածքն բարկացեալ իցեն ՚ի վերայ իւր, կամեցաւ զոհել Ասրաքայ կռոց իւրոց զերկոսին որդիս իւր զերիցագոյնս (ըստ Յովսեպոսի ՚ի գիրս նախնեայ. ժ. 1. ) զԱդրամելէք եւ զՍարասար. զոր իբրեւ գիտացին նոքա, ՚ի կալ նորա առաջի Ասրաքայ` սպանին զնա անդէն յետ յիսուն աւուրց դարձի նորուն: Եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա Ասորդան կամ Ասսարադովն որդի նորին` ամս . իը:
       Իսկ երկոքին նոքա Ադրամելէք եւ Սանասար կամ Սարասար (որպէս պատմի. դ. թագ. 19. Եսայ. 37. եւ Տոբ. 1. ) փախուցեալ ՚ի Հայս` յաշխարհն Արարատայ, անկան առ թագաւորն Պարոյր որդի սկայորդւոյն: Եւ Պարոյր մարդասիրութեամբ ընկալել զնոսա` ետ նոցա տեղի բնակութեան: ԶՍանասար բնակեցոյց յարեւմտից հարաւոյ աշխարհիս Հայոց` մերձ ՚ի սահմանս Ասորեստանի. եւ ՚ի սմանէ բազմացեալ լցին զՍիմ լեառն. եւ կոչեցան` յանուն նախնոյն իւրեանց Սանասունք, եւ ռամկօրէն Սասունք: Եւ յետ ժամանակաց գլխաւորք ՚ի նոցանէ հաւատարմութիւն ցուցեալ առ թագաւորս մեր ՚ի բազում գործս` կարգեցան բդեշխ այնոցիկ կողմանց: Սոյնպէս եւ զԱրդամելէք զեղբայր սանասարայ բնակեցոյց յարեւելից հարաւոյ այնր կողման: Եւ ՚ի սմանէ սերեցան Արծրունիք եւ Գնունիք արք հզօրք եւ երեւելիք: Սք յանցանել ժամանակաց առաւել եւս բազմացեալ եւ զօրացեալ գրաւեցին եւ զբովանդակ աշխարհն Վասպուրականի. յորմէ նաեւ Վասպուրականք կոչեցան:
       Յաւելուած
       դ. Իսկ ՚ի Բաբելոն թագաւորեաց նախ Բեղեսի, կամ ըստ սուրբ գրոց Բաղադան. այն է Նաբոնասար, ամս. ժդ: ապա Նադէս, ամս. բ: ապա Գենզիր եւ Պորէս, ամս. ե: ապա Հիւքէս, ամս. ե: ապա Մարտոգեմբաս, այն է` Մերովդաք բարեկամ Եզեկիայ, ամս. ժբ: ապա Արգիանէս, ամս. ե: եւ ապա մնաց Բաբելոն առանց թագաւորի` ամս. բ: Յետոյ թագաւորեաց Բաղէբ, ամս. գ: ապա Ապրոնադ, ամս. ղ: ապա Հռեդեբաղ, ամենայն մի: ապա Մեսեսմորդաք, ամս. դ: Յետ սորա դարձեալ մնաց Բաբելոն առանց թագաւորի, ամս. ը: Յորում ժամանակի Ասորդան. թագաւոր Նինուէի պարապ գտեալ` եմուտ ՚ի Բաբելոն ՚ի քսանեւութերդ ամի թագաւորութեան իւրոյ, եւ տիրեաց ՚ի վերայ նորա եւ զերկոսին թագաւորութիւնս` զԱսորեստանեայց եւ զբաբելացւոց արար մի: Սա կալաւ զՄանասէ թագաւոր յուդայ. եւ ինքն թագաւորեաց ՚ի Բաբելոն` ամս. ժգ. ընդ ամենայն, ամս . խա:
       Յետ Ասորդանայ թագաւորեաց որդի նորա Սաոսդոխին` ամս. ի: Սա կոչի եւ Նաբուգոդոնոսոր. եւ կարծի յոմանց, թէ սա իցէ նոյն ինքն Ասորդան: Սա` ըստ հաշուի ժամանակագրաց ՚ի ժբ ամի թագաւորութեան իւրոյ, կամ ըստ թարգմանութեան եօթանասնից եւ մեր ՚ի ժէ ամի անդ` ել ընդդէմ Արփաքսադայ, այսինքն Դէովկայ թագաւորին մարաց, եւ սպան զնա: Եւ ՚ի յաջորդ ամի առաքեաց զՀողոփեռնէս նուաճեալ զայնոսիկ, որք ապախտ արարին զբան նորա որպէս գրի ՚ի Յուդիթ. գլ. ա. եւ բ:
       Յետ Սաոսդոխինայ թագաւորեաց Քինալադանոս` որ եւ Սարակոս, ամս. իբ. եւ նստաւ ՚ի Նինուէ: Իսկ Նաբուպոլոսար զօրագլուխ նորա ապստամբել ՚ի նմանէ` պաշարեաց զՆինուէ. մինչեւ անճարացեալ Քինալադանոսի` այրեաց զինքն հանդերձ տամբ իւրով: Եւ թագաւորեաց ՚ի Բաբելոն նա ինքն Նաբուպոլոսսար, որ եւ Նաբուգոդոնոսոր, ամս. իա: Իսկ ՚ի Նինուէ թագաւորեաց ՚ի վերայ Ասորեստանեայց այլ ոմն, որոյ անունն ոչ է յայտ:
       ՚Ի քսաներորդ ամի Նաբուպոլոսսարայ թագաւորեաց հաւան ութեամբ նորա որդի նորին Նաբուգոդոնոսոր մեծ. որ եւ յառաջնում ամի անդ առեալ զԵրուսաղէմ` գերեաց զՅուդա. եւ յետոյ փոխեցաւ յարջառ: Սա էառ ՚ի կ նութիւն զդուստր Աժդահակայ. եւ ըստ ամենայն թագաւորեաց` ամս . խե:
       Սմա յաջորդեաց Եղմարովդաք որդի իւր` ամս. բ. զոր Նեբիգլիսսոր քեռայր նորա սպան վասն զեղխ բարուց նորին. եւ թագաւորեաց ինքն` ամս. դ: եւ ապա որդի նորա Ղաբորոսաւորքադ` ամիսս. 9: Եւ սմա յաջորդեաց որդի Եղմարովդաքայ Բաղտասար` ամս. ժէ: Եւ յետոյ յաղթութեամբն Կիւրոսի թագաւորեաց քեռի նորին Կիւրոսի Զարեհ մար, ամս. բ: զոր Հերոդոտոս կոչէ զԱբնէտ, այն է` որդի Աժդահակայ` եղբայր կնոջ Նաբուգոդոնոսորայ: Զայս Դարեհ յետ երկուց ամաց սպանեալ Կիւրոս քեռորդի նորա` տիրեաց ինքնին ՚ի վերայ բաբելացւոց:
       ե. Սոյնպէս եւ ՚ի մարս նախ միապետեաց Վարբակէս. սա բաւական համարեալ լինել ազատ յԱսորեստանեայց` ոչ կամեցաւ կոչիլ թագաւոր. որպէս եւ չորք յաջորդք իւր, որք են Մանտոքիս, Սոսառմոս, եւ Կարտիքէաս. որոց իշխա նութիւն սկսեալ ՚ի վԱրբակեայ մինչեւ ՚ի Դէովկ թագաւոր` տեւեաց ամս. լէ. ըստ Սեվսերեայ եւ ըստ Կալմեթի: Յաւուրս սոցա` որպէս եւ յառաջն, մարք` (այսինքն նախնի քիւրդք ), բնակէին ցրիւ ը նդ դաշտավայրս ՚ի տունս զատուցելս ՚ի միմեանց. եւ բազում անկարգութեամբ լցեալ էր աշխարհ նոցա: Եւ իբրեւ սկսաւ ոտնակոխ լինել ՚ի բաբելացւոց, միաբան հաւանութեամբ ընտրեցին մարք իւրեանց թագաւոր զիշխանն Դէովկ` կամ Դիովքիս, հարիւր յիսուն ամօք յառաջ քան զելս Կիւրոսի` ըստ Հերոդոտեայ: Սա է արփաքսադ թագաւոր` որ շինեաց զԵկբատան` ընդ Ովսերեայ եւ Պետաւեայ. եւ պատերազմեալ ընդ Սաոսդոխին Նաբուգոդոնոսորայ` ընդ որում ՚ի վեր անդր գրեցաք` սպանաւ ՚ի նմանէ ՚ի սահմանս Հռագուայ. որպէս պատմի ՚ի գիրս Յուդթայ. գլ. ա. կեցեալ ամս . ծգ:
       Յաջորդեաց Դէովկայ որդի նորա Փրաորդ. սա պաշարել զՆինուէ սպանաւ զօրօք իւրովք, կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս . իբ: Եւ յետ նորա յաջորդեաց որդի նորին Կիասսար կամ Կիվաքսարիս, ամս. խ. որ վասն վրէժ խնդրելոյ մահու հօր իւրոյ ժողովեաց զօր բազում, եւ յաղթահարեաց զԱսորեստանեայս: Յետ ժամանակաց ծագեցաւ պատերազմ մեծ ՚ի մէջ սորա եւ Աղիաթայ թագաւորին լիւդացւոց. եւ տեւեաց ամս իբր. ե. այլ միջնորդ լեալ Նաբուգոդոնոսոր մեծ` արար հաշտութիւն ՚ի մէջ նոցա: Եւ ՚ի նշան հաշտութեան թագաւորն լիւդացւոց ետ զդուստր իւր զԱրիենա ՚ի կնութիւն Աժդահակայ Ատսիագէսի, որ էր որդի Կիասսարայ արքային մարաց, եւ ժառանգ թագաւորութեան նորա եւ ինքն Աժդահակ զդուստր իւր զԱմիդա, զոր ծնեալ էր յԱնուշայ յառաջին կնոջէ իւրմէ, ետ ՚ի կ նութիւն մեծին Նաբուգոդոնոսորայ. որպէս ասացաք ՚ի վերոյ:
       Ապա միաբանեալ Աժդահակայ ընդ փեսայի իւրում Նաբուգոդոսորայ` ելին ՚ի մարտ ընդդէմ Ասորեստանեայց. եւ գերեցին զՆինուէ ըստ Հերոդոտայ. որպէս գրի եւ ՚ի գիրս Տոբիթայ. ժդ. 17. ուր սոյն այս Աժդահակ` Ասսուերոս անուանի: Եւ յետ մահուանն Կասսարայ թագաւորեաց ՚ի վերայ մարաց նա ինքն Աժդահակ. որոյ թոռն եղեւ Կիւրոս. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի յաջորդ գլուխդ: