Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Քանզի ՚ի սմին յայսմ ժամանակի իշխանութիւնն հռովմայեցւոց էր ընդ եռապետական տէր ութեամբ ՚ի ձեռս երից անձանց, Յուլիոսի, Պոմպէի` եւ Կրասոսի, Յուլիոս Կեսար գնաց ՚ի Գաղղիա, եւ անդ նստեալ կառավարէր զԵւրոպիա. Պոմպէոս որոշեցաւ գնալ ՚ի Սպանիա ՚ի կառավարութիւն Ափրիկոյ: Իսկ Կրասոս Լիկիանոս առաքեցաւ յԱսորիս ՚ի կառավարութիւն Ասիոյ. եւ յաւէտ զդէմ ունիլ պարթեւաց. այսինքն հայոց եւ պարսից: Ամբարձեալ սորա ՚ի նաւս զանհամար բազմութիւն զօրաց` ճանապարհ արար ընդ ծով. այլ վտանգել յերեսաց մրրկածուփ ալեացն` կորոյս զնաւս բազումս. Եւ ապա ելեալ ՚ի ցամաք` խաղացոյց զզօրսն ընդ Գաղատիա. ուր տեսեալ զթագաւորն Դէովդար. որ ՚ի չափ հասեալ ծերութեան` քաղաք նոր շինէր, ասաց ցնա խաղս. զի՞ է քեզ` զի ՚ի մուտս արեւու ձեռնամուխ լինիս ՚ի շինուածս: Եւ նորա ընդ հակառակն հենգնելով զԿրասոս` ասէ. տեսանեմ եւ զքեզ զսպարապետդ մեծ, զի իբր ՚ի յելս արեւու մխիս ՚ի մարտ պարթեւական. որպէս թէ ասել . եւ դու եւս աւադիկ ծեր ես, այլ իբր երիտասարդ չառնես անտես զկարեւոր գործ պատերազմիդ. քանզի եւ Կրասոս զվաթսնամենիւք ուրեմն էր: Ապա եկեալ Կրասոսի մեծի յԱսորիս` զօրաժողով եղեւ անդ յարձակիլ ՚ի վերայ պարթեւաց:
       Ուր գիտել արժան է, զի յայսմ վայրի մեծ տարբեր ութիւն կայ ընդ մէջ պատմութեան Խորենացւոյն եւ գրուածոցն հռովմայեցւոց, եւ գրեթէ անկարելի է միաբանել: Խորենացին. գիրք. բ. գլուխ. 16. զյարձակումն Կրասոսի դնէ ընդդէմ Տիգրանայ. եւ որպէս գրէ ինքն. բ. 9. զայս առնու յԱփրիկեանոսէ, որ գրեաց ՚ի բուն դիւանացն Տիգրանայ. իսկ հռովմայեցիք դնեն ընդդէմ պարթեւաց` իմանալով ընդդէմ պարսից, եւ այն` այլովք պարագայիւք. եւ զթագաւոր նոցա կոչեն Որոտէս, այն է Արշէղ. եւ զթագաւորն հայոց կոչեն Արտաւազդ. ընդ որում նա յառաջագոյն կարգել էր ՚ի Տիգրանայ թագաւոր կողմանցն Արարատայ. եւ որք զայս պատմեն` ոմանք ՚ի սոցանէ մերձաւոր էին ժամանակաւ: Բայց որ ճշմարիտն է, եւ համաձայն պատմու թեան հայոց եւ հռովմայեցւոց, այս արշաւանք Կրասոսի եղեւ միանգամայն ընդդէմ հայոց եւ պարսից. եւ երկոքին ազգք միաբան ետուն ընդ նմա պատերազմ ՚ի Միջագետս: Մեք աստանօր ըստ կարգի յառաջ բերեալ զպատմութիւն Կրասոսի ՚ի մատենագրացն հռովմայեցւոց` գրեմք պարթեւ անուամբ. որով նշանակեցին հայք եւ պարսիկք: Զայս համառօտիւ իմն ծանուցեալ` դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեանս:
       բ. Արդ իբրեւ հանդերձել էր Կրասոս խաղալ ՚ի վերայ պարթեւաց, ոմանք ՚ի բարեկամաց նորա ազդ արարին նմա նահանջիլ յետս, եւ մի ' արկանել զանձն ՚ի վտանգ. զի առել իսկ էր նոցա զփորձ քաջութեանն պարթեւաց: Բայց նա յուսացեալ ՚ի հռովմէական արութիւն զօրաց իւրոց` ոչինչ անսաց նոցա. մանաւանդ զի եւ Յուլիոս Կեսար գրեալ ՚ի Գաղղիոյ` յորդորէր զնա ՚ի նոյն:
       Ապա գնացեալ նորա նախ յԵրուսաղէմ` էառ զգանձս տաճարին, ըստ Յովսեպոս. պատեր. ա. 8. ութն հազար քանքար ոսկւոյ. եւ այլ եւս երկու հազար ՚ի պատճառս պատերազմի: Եւ եկել յեզր Եփրատայ` ձգեաց կամուրջս. եւ էանց ՚ի Միջագետս. եւ մինչդեռ յանհոգս կային անդ կուսակալք պարթեւաց յարձակեալ ՚ի վերայ նոցա Կրասոսի` էառ զբազում տեղիս: Եւ թէպէտ մի ոմն ՚ի նախարարաց, որ ըստ Դիովնի` Տաղիմէն Սղակ կոչիւր, ՚ի դիմի հարաւ Կրասոսի սակաւ զօրօք, բայց վէրս ընկալեալ յանձին ՚ի փախուստ դարձաւ. եւ դէպուղիղ դիմեալ անկաւ առ պարթեւս:
       Եւ ՚ի հասանել ձմերան դարձաւ Կրասոս յԱսորիս, եւ անդ ձմերեաց. ուր եւ նորոգ եկեալ էր որդի նորա Պոպղիոս , առաքեալ առ նա ՚ի Յուլեայ Կեսարէ գնդաւ միով հազար արանց ընտրելոց: Անդանօր եւ նա ինքն Կրասոս արար պատրաստութիւն մեծ եւ զարհուրելի: Եւ յանցանել ձմերան` խաղաց հանդերձ որդւով իւրով Պոպղեաւ, եւ ամենայն զօրօք հռովմայեցւոց ՚ի Միջագետս . եւ էին ընդ նմա Հոկտաւիոս անուանի զօրավար, եւ Կասսիոս այր հզօր գանձապետ Կրասոսի, եւ այլ եւս բազում երեւելի անձինք ՚ի հռովմայեցւոց: Եւ ՚ի դիմել անդ Կրասոսի ՚ի սահմանս պարթեւաց, ձեռնտու եղեւ նմա մի ոմն յիշխանաց այնոցիկ կողմանց` պատրեալ ՚ի խոստմունս գանձուց նորա. եւ եցոյց Կրասոսի ճանապարհ դիւրին. այլ նորա կարծիս առեալ զնմանէ դաւաճանութեան` ոչ անսաց նմա. եւ սկսաւ խաղալ ՚ի ներքս ընդ դաշտ լայնանիստ յաշխարհին Միջագետաց, կարգեալ զզօրս իւր ընդ երկայն ՚ի գունդս գունդս ուրոյն ՚ի միմեանց:
       գ. Այլ մինչչեւ էր նորա հատեալ զկէս ճանապարհի, եկին հասին գուժկանք շտապաւ. եւ պատմեցին նմա, եւ զօրուն` որ ընդ նմա, թէ յետին գունդք հարան եւ կոտորեցան ՚ի թշնամեաց. եւ ահա մօտ են նոքա առ ձեզ` քաջ վառել ահեղ զօրութեամբ: Ընդ որ զահի հարեալ Կրասոսի, եւ սրտաբեկ լեալ ամենայն զօրուն, կարգեցան տարածաբար. այլ անդէն իսկ վերստին փոփոխեալ ՚ի խորհրդոց իւրեանց` կարգեցան քառակուսի եւ խիտ. զորոց զմի թեւն ետ Կրասոս Կասսիոսի, եւ զմիւսն որդւոյ իւրում Պոպղեայ. եւ ինքն եկաց ընդ մէջ բանակին. եւ հրամայեաց, զի որք միանգամ կարեն` կերակուր առցեն. եւ ապա փութացոյց զնոսա յուզի անկանիլ խառն կարգօք եւ անընդհատ գնացիւք եւ շտապաւ:
       Եւ իբրեւ մօտ եղեն ՚ի տեղի ուրեք, տեսին անդ զբանակս պարթեւաց ահեղակերպ ճակատեալս ՚ի հանդիպոյ. որոց սպարապետն էր Սուրէն կամ Սմբատ: Յայն հայեցեալ հռովմայեցւոց` սոսկացան յանձինս. թէպէտ եւ Սուրէն սպարապետ ոչ էր դեռեւս հանեալ միանգամայն զամ զճակատն ընդդէմ նոցա. այլ զմի մասն միայն. իսկ զայլսն կացուցեալ էր ՚ի տեղի ինչ դիպողագոյն. զի կարասցէ անաշխատ վանել զթշնամիս: Եւ մինչդեռ յահի մեծի կային հռովմայեցիք յերեսաց նոցա, նոքա բաժանեալ յայսկոյս եւ յայնկոյս` շուրջանակի փակեցին եւ ՚ի մէջ առին զգունդ մի հռովմայեցւոց առանց իմանալոյ նոցա: Եւ ՚ի կամիլ նոցա փոքր մի յառաջ գնալ, ՚ի սաստկատարափ կարկտէ նետից պարթեւաց չարաչար վտանգեալ` յետս ընդ կրունկն փախեան, եւ անկան ՚ի մեծ գունդն իւրեանց. եւ ետուն նոցա առիթ աղմկոյ եւ երկնչելոյ, ցուցանելով միանգամայն եւ զազդու սաստ կութիւն հարուածոց նետիցն, եւ զանհնարին խոցուածսն առ հասարակ:
       Եւ ՚ի շփոթիլ նոցա անդ` զօրեղ գունդ մի պարթեւաց ցրիւ կացեալ ՚ի հեռաստանէ` յամենայն կողմանց բացուստ ՚ի բաց սկսան նետաձիգ լինել սաստկութեամբ ՚ի վերայ խուռն խճողելոց զօրացն հռովմայեցւոց. որով գործեցին մեծամեծ նախճիրս. զի եւ ոչ մի ՚ի նետից անտի նոցա ՚ի դերեւ ելանէր. եւ այն այնպիսի ուժգին զօրութեամբ: Մինչեւ ոչ միայն անհնարին հարուածս, այլեւ մահունս ՚ի վերայ ածել յոլովից:
       դ. Ակն ունէին հռովմայեցիք, թէ սպառեսցին նետք նոցա, եւ յանզէն մնալ նոցին` ինքեանք ՚ի վերայ յարձակեսցին. այլ իբրեւ գիտացին, եթէ բազում ուղտուք բարձել ունին նոքա նետս առ ձեռն պատրաստ, եւ առնուին անտի` որոց միանգամ նետն նուազէր, զահի հարան եւ սոսկացան յոյժ, գիտելով` թէ չառնու վախճան նետաձգ ութիւն նոցա. ապա անճար գտեալ Կրասոսի` հրաման ետ որդւոյ իւրում Պոպղեայ հզօր պատանւոյ ՚ի դիմի հարկանիլ նոցա քաջութեամբ, մինչչեւ իցէ պաշարեալ ՚ի նոցանէ իսպառ:
       Յայնժամ առեալ Պոպղեայ հազար եւ երեք հարիւր հեծելազօրս, եւ հինգ հարիւր նետաձիգս կորովիս, եւ ութն գունդս վառեալս, ընդ որս էին եւ բազում արք անուանիք, յարձակեցաւ ՚ի վերայ պարթեւաց. եւ նոքա կեղծեօք իմն ՚ի փախուստ դարձել` ձգեցին զՊոպղիոս եւ զզօրս նորա զկնի իւրեանց` մինչեւ հեռանալ նոցա ՚ի մեծ բանակէն Կրասոսի. յայնժամ ապա յետս ընդդէմ դարձեալ` յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա. եւ շուրջ փակեալ յամ կողմանց` հարին զնոսա չարաչար: Յորում վայրի եւ Պոպղիոս զուարթամիտ պատանի խոցեցաւ նետիւ ՚ի ձեռս իւր. եւ ՚ի փութալ նորա երթալ զիւրովի` ոչ կարաց վասն ձեռին տկարութեան. ապա մատոյց զինակրի իւրում զկողս իւր խոցել, եւ բառնալ զինքն ՚ի կենաց:
       Սոյնպէս վտանգեցան եւ երկոքին քաջ նիզակակիցք նորա որոց մին` այն է Կենսորինոս այր սինկղիտոսական եւ փաստաբան, զնոյն օրինակ վախճանի ընկալաւ. եւ միւսն` այն է Մեգաբաքոս այր երեւելի զօրութեամբ եւ յաղթանդամ, ինքնին հարեալ սուսերաւ զսիրտ իւր` մեռաւ. զնոյն արարին եւ այլ ազնուականք: Իսկ մնացեալքն ապաստան եղեն առ բլրով միով, եւ խնդրէին զերծանիլ. յորոց վերայ դիմեալ պարթեւաց` նիզակօք խոցոտեցին զնոսա, եւ սպանին չարաչար. եւս եւ ձերբակալ արարին ՚ի նոցանէ արս իբր հինգ հարիւր. յորս կային եւ երեւելի անձինք բազումք:
       ե. Եհաս լուր առ Կրասոս վտանգելոյ հռովմայեցւոցն. եւ մինչդեռ դանդաղէր նա` յոյս ունելով դարձի որդւոյն, ընթանային առ նա հետզհետէ բօթաբերք` ասելով. հա'ս յօգնուի. զի ահա բնաջինջ եղեւ գունդն ամենայն: Եւ այն ինչ կազմէր եւ կարգէր նա զզօրս իւր ՚ի թիկունս հասանել որդւոյ իւրում, հասին ՚ի վերայ պարթեւք ահեղագոչ փողով եւ մեծազօր յաղթութեամբ խրախուսեալք. որք եւ զգլուխն Պոպղեայ ՚ի ծայր նիզակի ցցեալ` բարձեալ բերէին:
       Զայս տեսեալ հռովմայեցւոց` լքան, ափշեցան, եւ սրտաբեկ եղեն. եւ ՚ի խիզախել Կրասոսի ՚ի մարտ` դիմեցին ամենեքին յուսահատ ութեամբ ՚ի վերայ պարթեւաց. եւ կրկին հարան ՚ի կարկտահոս նետիցն սաստկութէն, եւ անկան յոլովք ՚ի նոցանէ. եւ որ միանգամ յանդգնաբար դիմեցին ՚ի վերայ նոցա, համարելով` թէ ՚ի հուպ լինել իւրեանց առ թշնամիս` յերեսաց նետից նոցա ունին զերծանիլ, չարաչար եւս երկու եւ երեք ՚ի միասին ՚ի տէգ նիզակի կորովեաց շամփրեալ մեռանէին. եւ այս` մինչեւ ցտարաժամիլ աւուրն. յորում վայրի յետս կացին պարթեւք ՚ի պատերազմելոյ` ասելով առ հռովմայեցիս. զայս զմի գիշեր շնորհեմք Կրասոսի առ ՚ի կատարել զսուգ որդւոյ իւրոյ: