Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Գնացեալ Անտոնինոսի յԵգիպտոս, բազում խորհուրդս հնարից մեքենայէր` առնուլ զվրէժ զԱրտաւազդայ արքայէն հայոց. եւ պարապոյ սպասէր զբռամբ ածել զնա: Յայն աւուրսն յարոյց պատերազմ Արտազ արքայ մարաց ընդդէմ Արշաւրի արքային պարսից, եւ ընդդէմ Արտաւազդայ արքային հայոց. յաղագս որոյ առաքեաց պատգամաւոր առ Անտոնինոս զՊողեմոն արքայ Պոնտոսի, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ հաստել ուխտ խաղաղու թեան ՚ի միջի, եւ խաղալ պատերազմաւ ընդդէմ պարսից եւ հայոց` խոստացեալ օգնել նմա զօրօք իւրովք. ընդ որ ուրախ լեալ Անտոնինոսի` պատրաստեցաւ ելանել ՚ի ճանապարհ. բայց թախանձեալ ՚ի Կղէոպատրայ` յետս եկաց ՚ի խորհրդոց իւրոց, եւ մնաց յԱղեքսանդրիա:
       Եւ ՚ի գալ Արտաւազդայ արքայի հայոց ՚ի Մծբին` առաքեաց առ նա Անտոնինոս հրեշտակս բանիւք բարեկամութեան, եւ կոչեաց զնա նենգութեամբ յԵգիպտոսի, զի անդէն անաշխատ ըմբռնեալ սպանցէ զնա. այլ նորա գիտացեալ զդաւաճանութիւն Անտոնինոսի ոչ էառ յանձն գնալ. վասնորոյ սկսաւ Անտոնինոս զայլ իմն հնարս հնարել. քանզի ոչ կամէր ցուցանել յայտնապէս ընդդէմ նորա զթշնամութիւն, զի մի ' ՚ի պատերազմ գրգռեսցէ զնա. ըստ գրելոյ Դիովնի. գիրք. խթ: Եւ ապա յուզեալ ՚ի խորհուրդս խորամանկութեան` առաքեաց առ նա պատգամաւոր զմի ոմն յերեւլի իշխանաց իւրոց` Դելլիոս անուն. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ զդուստր նորին ՚ի կ նութիւն որդւոյ իւրոյ` խոստացեալ տալ բազում օժիտս. բայց ոչ էառ յանձն Արտաւազդ:
       Հուսկ յետոյ ՚ի սկզբան ամարան եկեալ Անտոնինոսի ՚ի Փոքրն Հայս` հրաւիրեաց անդր զԱրտաւազդ. իբր թէ բան եւ խորհուրդ ունիցի հարցանել ՚ի նմանէ. բայց Արտաւազդայ գիտացեալ զնենգապատիր միտս նորա` ոչ գնաց առ նա, այլ` չոքաւ ՚ի Ներքին Հայս: Զայն իբրեւ գիտաց Անտոնինոս, խաղաց զօրօք ՚ի Հայաստան, որպէս թէ ՚ի վերայ պարսից ունիցի գնալ. եւ միւսանգամ առաքեաց առ Արտաւազդ զԴելլիոս` գալ ՚ի տեսութիւն իւր. այլ նա պատճառանօք իմն խոյս տուեալ գնաց յԱրտաշատ քաղաք:
       բ. Յառաջ դիմեալ Անտոնինոսի` գուն գործէր հաւանեցուցանել զԱրտաւազդ գալ ՚ի բանակ իւր, փոքր մի համոզելով զնա ՚ի ձեռն մտերիմ բարեկամաց, եւ փոքր մի ահաբեկ առնելով բազ մութեամբ զօրաց իւրոց: Եւ զի ամենայնիւ ՚ի գրուածս թղթոց եւ ՚ի գործս զանձն բարեկամ ձեւացուցանէր Անտոնինոս, եւ խոստմունս մեծամեծս առնէր, սոքիմբք պատրեաց զԱրտաւազդ. մինչեւ վստահ եղեալ նորա ` եկն ՚ի բանակ անդր հռովմայեցւոց. եւ Անտոնինոս անդէն վաղվաղակի ձերբակալ արար զնա. ըստ որում գրեն ժամանակակից պատմիչք, Լիւիոս Տիտոս. գիրք. ճլա. Ստաբոն. գիրք. ժա. երես. 524. եւ 532. Վելլեյոս Պատերկուղոս. գիրք. բ. գլ. 82. եւս եւ Տակիտոս ՚ի տարեգիրս. բ. 3. Դիովն. խթ. երես. 415. Պլուտարքոս ՚ի գործս Անտոնինոսի. երես. 686. Յովսեպոս. նախն. ժե. 4. Որողիոս. զ. 19. եւ այլք: Զայս Խորենացին եւս գրէ. բ. 22. բայց ցուցանէ, թէ ՚ի պատերազմի ըմբռնեցաւ. թագաւորեալ յետ մահու հօրն առանձինն` ամս . ե:
       Զկնի ըմբռնելոյ Անտոնինոսի զԱրտաւազդ` սկսաւ շրջեցուցանել զնա առանց կապանաց առ դղեկօքն` յորս պահեալ էր նորա զգանձս, եդեալ ՚ի մտի` տիրել այնց խաղաղութեամբ. յօդելով պէսպէս պատճառանս, իբր թէ ո'չ վասն այլ ինչ իրաց կալեալ իցէ զթագաւորն, այլ` թէ յաղագս ազատու թեան եւ թագաւորութեան նորա ինչս կամի ժողովել ՚ի հայոց. եւ սակայն այսու ինչ շահեցաւ. զի վերակացուք ամրոցաց եւ պահապանք գանձուց ոչ անսացին, եւ ոչ ինչ ետուն նմա: Ապա էարկ Անտոնինոս զԱրտաւազդ արքայ յոսկի շղթայս, դժպատեհ համարելով զայնպիսի թագաւոր յերկաթի կապանս կապել, ասէ Դիովն: Եւ ՚ի ստիպել զնա յայտնել զտեղի գանձուց իւրոց` եցոյց նա զամրոցն, ուր էին մեծամեծ գանձք նորա ընդ որում մարտ եդեալ Անտոնիոսի` էառ զայն, եւ ժողովեաց անտի ոսկի եւ արծաթ բազում, ըստ գրելոյ Որոզեայ: Կալաւ Անտոնիոս եւ զորդիս Արտաւազդայ, եւ էարկ զնոսա եւս ՚ի շղթայս:
       գ. Իսկ զօրք հայոց` որք կային աստ եւ անդ, իբրեւ տեսին զԱրտաւազդ եւ զորդիս նորա ՚ի կապանս , վաղվաղակի օգ նութիւն առեալ յարքայէ պարսից յԱրշաւրայ` կոչեցին զհօրեղբայր Արտաւազդայ զԱրշամ, այն է եղբայր մեծին Տիգրանայ. եւ թագաւորեցուցին զնա. թէպէտ հռովմայեցւոց պատմիչք համարին զնա երէց որդի Արտաւազդայ, եւ կոչեն զնա Արտաշիաս կամ Արտաշէս: Սոյն այս Արշամ` որ եւ Արջամ, գոլով ՚ի հասակի իբր վաթսուն ամաց` թէպէտ եւ ունէր մասն ինչ արութեան եղբօր իւրոյ, բայց քանզի չունէր բաւական պատրաստութիւն ընդդէմ այնչափ զօրաց հռովմայեցւոց` խորհեցաւ հաշտութիւն խօսիլ ընդ Անտոնինոսի. այլ իբրեւ ոչ հաճեցան զօրք հայոց ընդ բան հաշտութեանն, յարձակեցաւ Արշամ նոքօք ՚ի վերայ հռովմայեցւոց, եւ արար հարուածս մեծամեծս. այլ ՚ի վախճանի ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ յերեսաց նոցա` փախեաւ եւ անկաւ առ պարսիկս: Որով առաւել եւս զօրացեալ Անտոնինոսի` տիրեաց բազում տեղեաց աշխարհին Հայոց. եւ ապա ընդ մասին պատերազմաւ, եւ ընդ մասին խաղաղութեամբ գրաւեաց զբովանդակ երկիրն: Եւ կարգեաց թագաւոր զորդի իւր զԱղեքսանդր մանուկ ՚ի վերայ Ստորին Հայոց յԵրասխ գետոյ եւ այսր. իսկ զՎերին Հայս` որ յայնկոյս Երասխայ, յանձն արար արքային մարաց. զորոյ զդուստրն զՅովտապէ էած ՚ի կ նութիւն որդւոյ իւրոյ Աղեքսանդրի:
       Թողեալ ապա զօր բազում ՚ի Ստորին Հայս առ պահպա նութիւն աշխարհին` դարձաւ յԱղեքսանդրիա` ունելով ընդ իւր ՚ի շղթայս զԱրտաւազդ եւ զորդիս նորա եւ ետ զնոսա զամենեսին հանդերձ գանձուքն` Կղէոպատրայ դշխոյն Եգիպտոսի ՚ի պարգեւս: Ասէ Դիովն, թէ իբրեւ ածին զԱրտաւազդ եւ զորդիս նորա առաջի Կղէոպատրեայ` որ նստեալ էր ՚ի գահոյս, բազում բռն ութեամբ եւ սպառնալեօք ստիպէին զնոսա երկիրպագանել թագուհւոյն. այլ անհնար եղեւ նոցա առնել զայդ` այսինքն երկիրպագանել գարշելւոյն այնմիկ. ընդ որ թէպէտ եւ զարմացան, բայց սկսան խստիւ վարիլ ընդ նոսա իբր ընդ ամբԱրտաւանս:
       Յետ այսորիկ արար Անտոնինոս հանդէս յաղթանակի յԱղեքսանդրիա. ուր առաջի արար եւ զԱղեքսանդր զորդի իւր, զգեցուցեալ նմա զտարազ զգեստու հայոց, որովհետեւ անուանեալ էր զնա թագաւոր Հայաստանու: Եւ ապա եկեալ վերստին ՚ի Հայաստան` յանձն արար զՓոքրն Հայք ՚ի խնամս Պողեմոնայ արքային Պոնտոսի: Եւ այսպէս գրեթէ երեք բաժին եղեւ յայնժամ Հայաստան: Առաջինն` Ստորին Հայք, սկսեալ ՚ի Միջագետաց մինչեւ յԵրասխ գետ. յորում էին ինն աշխարհք, այսինքն Աղձնիք, Մոկք, Կորճայք, Չորրորդ Հայք, Պարսկահայք, Բարձր Հայք, Տուրուբերան, Վասպուրական, եւ Արարատեան, ըստ անուամբ իշխանութեան Աղեքսանդրի որդւոյ Անտոնինոսի: Երկրորդն` Վերին Հայք, սկսեալ յԵրասխայ մինչեւ ՚ի Կուր գետ, եւ անդր եւս. յորում էին վեց աշխարհք, այսինքն Սիւնիք, Արցախք, Փայտակարանք , Ուտիք, Գուգարք, եւ Տայք, հանդերձ մասամբ միով Արարատայ, ընդ իշխան ութեամբ արքային մարաց: Երրորդն` Փոքր Հայք` ընդ իշխան ութեամբ արքային Պոնտոսի:
       դ. Իբրեւ եհաս լուր այսր ամի ՚ի Հռովմ, Հոկտաւիանոս բազում բանիւք չարախօս եղեւ զԱնտոնինոսէ առաջի ծերակուտին եւ ժողովրդեան իսկ. զԵգիպտոս ասէ իբրեւ զտուն թագաւորութեան իւրոյ յինքն գրաւեաց. զԱրտաւազդ արքայ հայոց` որ դաշն եդեալ էր խաղաղութեան ընդ մեզ, կալաւ դաւաճանութեամբ ՚ի նախատինս հռովմայեցւոց. եւ ՚ի վերայ այսր ամի ընդ հաճոյս իւր բաժանեաց զՀայաստան եւ զայլ աշխարհս: Զայսպիսիս խօսելով Հոկտաւիանոսի` զամենեսին գրգռեաց յատելութիւն ընդդէմ Անտոնինոսի:
       Իսկ Անտոնինոս ելեալ ՚ի Հայաստանէ` եկն յԵփեսոս. եւ անտի գնաց յԱթէնս. ուր ետ զանձն ՚ի խաղս, ՚ի զբօսանս եւ ՚ի զարդս խենեշութեան. եդ եւ զթագ ՚ի գլուխ. եւ դրամ հատեալ` ետ քանդակել ՚ի նմա զայսպիսի ինչ, Անտոնինոս յաղթօղ Հայաստանի. որպէս է տեսանել եւ ցարդ իսկ յարքունի գանձս:
       Գրեաց ապա Անտոնինոս ՚ի Հռովմ զամ, զոր արարեալ էր այլեւայլ բնիւ. եւ կամէր` զի եւ ծերակոյտն հաճեսցի ընդ այն. իսկ Հոկտաւիանոս ջանացաւ անարգ ցուցանել զարարսն Անտոնինոսի, եւ յետ բազում հակառակաբանութեանց` ՚ի սակս պէսպէս իրաց, երկաքանչիւր նոքա` այսինքն Հոկտաւիանոս եւ Անտոնինոս սկսան պատրաստիլ ընդդէմ միմեանց ՚ի մարտ պատերազմի. որոյ աղագաւ եւ Անտոնինոս արձակեաց յիւրմէ զդուստր Հոկտաւիանոսի զՀոկտաւիէ, զոր իւր ՚ի կ նութիւն առեալ էր: Եւ ՚ի լինել այսր` հռչակ եհան Հոկտաւիանոս, թէ Անտոնինոս հանդերձեալ է փոխադրել զիշխանութիւնն հռովմայեցւոց յԵգիպտոս ՚ի պատիւ Կղէոպատրեայ: Աստի յայսմանէ ամբոխ մեծ ծագեցաւ ՚ի Հռովմ, եւ ամենեքին դարձան յատելութիւն ընդդէմ Անտոնինոսի. եւ մտերիմք նորա խորշեցան ՚ի նմանէ:
       Եւ ՚ի զօրանալ շփոթուեց եւ հակառակութեանց յերկուց կողմանց եւս ժողովեցան բազմութիւնք ազգաց ընդ ծով եւ ընդ ցամաք ընդդէմ միմեանց. եւ եղեւ պատերազմ ահագին ՚ի մէջ Հոկտաւիանոսի եւ Անտոնինոսի, զորպիսի երբէք գուցէ չէր տեսեալ աշխարհս եւ իբրեւ ՚ի պարտութիւն մատնեցան անտոնինեանք, փախեաւ Անտոնինոս, եւ շրջէր յայլեւայլ տեղիս թափառական : Փախեաւ եւ Կղէոպատրա, որ էր եկեալ ընդ նմա. եւ ՚ի ճանապարհի ըստ գրելոյ Դիովնի. գիրք. ծա. տայր գոչել զերգս խրախութեան, զի մի ' վրդովեսցին ժողովուրդքն ՚ի լուր պարտութեան Անտոնինոսի: Եւ իբրեւ եհաս յԵգիպտոս, ՚ի դառնութենէ սրտի իւրոյ եհատ զգլուխ արքային հայոց Արտաւազդայ, եւ զայլոց ոմանց երեւելի անձանց. եւ առաքեաց զգլուխս նոցա առ թագաւորս` որք իւր բարեկամ էին, խնդրելով ՚ի նոցանէ այլ եւս օգնականութիւն:
       Իսկ Հոկտաւիանոս յաղթանակօղ գտեալ յամի աշխարհի. 3971. կամ ըստ եօթանասնից. 5172. առաւել եւս պատուեցաւ ՚ի ծերակուտէն Հռովմայ. եւ յայնմ տարւոյ հաշուին ՚ի բազմաց ամք առանձին ինքնակալութեան եւ միահեծան կայսերութեան Հոկտաւիանոսի. որ եւ յետ չորից ամաց կոչեցաւ ՚ի ծերակուտէն Օգոստոս, այն է վեհափառ` կամ դիւցազն. յորոյ ՚ի պատիւ անուանն եւ մին յամսոց տարւոյն Օգոստոս անուանեցաւ:
       ե. Եւ իբրեւ վերստին ել ՚ի պատերազմ Անտոնինոս ընդդէմ Հոկտաւիանոսի, զօրք նորա առ հասարակ օտարացեալ ՚ի նմանէ խորհրդով Կղէոպատրայ` յարեցան ՚ի զօրս Հոկտաւիանոսի. եւ յորժամ դիմեցին հոկտաւեանք յԱղեքսանդրիա, զահի հարեալ Անտոնինոսի յերեսաց նոցա, եւ յամենայն կողմանց անճարացեալ` ճեղքեաց զբազմութիւն հետեւակ զօրացն, եւ սլացաւ ՚ի ներքս ՚ի քաղաքն, աղաղակելով դառնագին եւ ցաւալի ձայնիւ, մատնեաց զիս Կղէոպատրա` որոյ պատճառաւ ետու զայս պատերազմ: Իսկ Կղէոպատրա կասկածեալ յահէ Անտոնինոսի` էջ ՚ի դամբարանս. եւ յղեաց գուժկան առ Անտոնինոս` ասել վասն իւր, թէ մեռեալ է Կղէոպատրա:
       Հաւատաց այսմ Անտոնինոս. եւ ՚ի մոլեգին ախտից սիրոյն զոր ունէր առ նա` ցնորեալ, կոչեաց առ ինքն զծառայ իւր Երոզ անուն. եւ հրամայեաց նմա սպանանել զինքն: Եւ Երոզայ հանեալ զսուրն` դարձոյց զերեսս, եւ եհար ՚ի սիրտ իւր, եւ մեռաւ: Զայն տեսեալ Անտոնինոսի` ասէ ցնա. մեծ է այդ քեզ Ե'րոզ. զի ոչ համարձակեալ ձեռն ամբառնօղ ՚ի վերայ իմ` ուսուցեր ինձ, զոր պարտ է առնել. զայս ասացեալ` խոցեաց ինքնին զկողս իւր, եւ անկաւ ՚ի վերայ մահճաց. եւ զի ոչ մեռաւ առ ժամայն, ձայնեաց առ ծառայս իւր` սպանանել զինքն փութով: Եւ ՚ի լինել աղմկի եւ շփոթու թեան ազդ եղեւ Կղէոպատրեայ, զոր արարն Անտոնինոս. եւ նա հրամայեաց ածել զնա առ ինքն:
       Իբրեւ գիտաց Անտոնինոս, թէ տակաւին կենդանի է Կղէոպատրա, եկաց յոտին իբրեւ արբեալ. եւ ՚ի յարգել արեանն` ածաւ ձեռամբ ծառայիցն առ Կղէոպատրա ՚ի դամբարան անդր. եւ խօսելով ընդ նմա` փչեաց զոգին: Յորմէ խռովեալ եւ Կղէոպատրեայ` խորհեցաւ սպանանել զանձն. եդ իժ ՚ի վերայ բազկաց իւրոց. եւ ՚ի հարուածոյ նորա թունաւորեալ մեռաւ` ըստ Փլորոսի եւ Վելլեյոսի. եւ բարձաւ չարն ՚ի միջոյ. եւ այնուհետեւ իսպառ անկաւ թագաւորութիւն եգիպտացւոց ընդ իշխանութեամբ կայսեր: