ա.
Թագաւոր
ութիւն
հայոց`
որ
էր
՚ի
ձեռս
երջանիկ
արքային
մերոյ
Աբգարու,
յետ
մահու
նորա
վրդովել
շփոթեցաւ.
միանգամայն
եւ
վայելչութիւն
նորա
՚ի
կրօնս
աստուածպաշտութեան
աղաւաղեցաւ:
Քանզի
անանուն
որդի
նորա`
որ
եւ
Անանէ
կոչի,
եւ
Սանատրուկ
քերորդի
նորին`
՚ի
մեռանիլ
նորուն
միանգամայն
թագաւորեցին
հակառակ
միմեանց,
Անանէ
յԵդեսիա,
եւ
Սանատրուկ
՚ի
Շաւարշան:
Եւ
՚ի
թագաւորել
նոցա`
նախարարք
հայոց,
որք
առ
երեսս
կեղծաւորեալ
յերկիւղէ
Աբգարու
թագաւորին
հաւատացեալ
էին
Քրիստոս,
թողին
զհաւատսն ,
եւ
դարձան
՚ի
կռապաշտութիւն.
եւ
շրջեալ
զմիտս
Սանատրկոյ`
զնա
եւս
որսացան
՚ի
կամս
իւրեանց.
մինչեւ
իսպառ
մերժել
նմա
զօրէնս
քրիստոնէութեան:
Ըստ
օրինակի
սոցա
եւ
առաւել
եւս
քան
զսոսա`
թողեալ
Անանէի
զհաւատս
Քրիստոսի,
եբաց
զտաճարս
կռոց,
եւ
չոքաւ
զհետ
դրօշելոց.
եւ
դժկամակ
եղեն
ընդ
գործս
ժողովրդեանն`
որք
պատուէին
զպատկեր
փրկչին
զեդեալն
՚ի
վերայ
դրան
քաղաքին
Եդեսիոյ,
խորհեցաւ
բառնալ
զայն
անտի,
եւ
դնել
միւսանգամ
՚ի
տեղի
նորա
զդրօշուած
դիցն:
Այսմ
ամպարիշտ
խորհրդոյ
թագաւորին
աստուածային
յայտնութեամբ
իրազեկ
լեալ
Ադդէ
եպիսկոպոս,
դուն
գործեաց
հնարիւք
իմն
խափանել
զայն
չար:
Ապա
՚ի
գիշերի
միում
ելեալ
գնաց
զանխուլ
՚ի
դուռն
քաղաքին
հանդերձ
ոմամբք
բարեպաշտ
հաւատացելովք.
եւ
զի
տեղին`
ուր
եդեալ
կայր
պատկերն,
էր
՚ի
ներքս
ծոցաւոր,
լուցել
կանթեղ
մի
կախեաց
՚ի
վերուստ
առաջի
ածանկար
պատկերին.
եւ
կղմնտրաւ
ծածկեալ
զայն`
ծեփեաց
արտաքոյ.
եւ
արար
հարթ
եւ
հաւասար
որմոյ
պարսպին:
Եւ
այնուհետեւ
իբրեւ
անյայտ
եղեւ
պատկերն,
խափանեցաւ
եւ
խորհուրդ
թագաւորին
՚ի
տեսչուէ
խնամոցն
այ:
Այլ
թէ
յետ
ժամանակաց
որպէս
՚ի
յայտ
եկն
սուրբ
դաստառակն
այն
կամ
անձեռագործ
պատկեր
փրկչին,
եւ
զիա'րդ
եղեւ
փոխադրութիւն
նորա
յԵդեսիոյ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս,
ունիմք
գրել
՚ի
կարգի
պատմութեանս
յերրորդ
եւ
՚ի
չորրորդ
գիրս.
զորս
դիւրաւ
գտցես
հայեցեալ
՚ի
ցանկ
բանին
յաւարտ
գործոյս
՚ի
բառն
դաստառակ
Քրիստոսի:
Իսկ
թագաւորն
Անանէ
յետ
հաստատելոյ
՚ի
չարիս
կռապաշտութեան`
յղեաց
պատուէր
առ
եպիսկոպոսն
Ադդէ`
որ
երբեմն
խոյրարարն
էր
Աբգարու,
եւ
հրամայեաց
նմա,
զի
արասցէ
եւ
ինքեանք
խոյր`
որպէս
առնէր
հօր
իւրում:
Իսկ
Ադդէ
պատասխանեաց.
ո'չ
արասցեն
ասէ
ձեռք
իմ
խոյր
գագաթան,
որ
ոչ
երկիրպագանէ
Քրիստոսի:
Ընդ
որ
ցասուցեալ
արքայի`
հրամայեաց
միում
՚ի
զինակրաց
իւրոց
`
գնալ
փութանակի
եւ
հատանել
զոտս
Ադդէի:
Եւ
նորա
եկեալ
եւ
տեսեալ
զերանելին,
զի
նստէր
յաթոռ
վարդապետութեան`
եւ
քարոզէր
ժողովելոց
առ
նա,
եհան
զսուր
իւր,
եւ
՚ի
բաց
կարեաց
զսրունսն.
եւ
նա
նոյն
ժամայն
աւանդեաց
զոգին:
՚Ի
նմին
ժամանակի
սկսաւ
սոյն
այս
Անանէ
արքայ
շի
նութիւն
առնել
՚ի
նորոգութիւն
ապարանից
իւրոց
յԵդեսիա.
եւ
եղեւ
՚ի
կանգնել
գործաւորաց
՚ի
վերնատանն
զսիւն
մեծ
կճեայ,
՚ի
հայիլ
՚ի
նա
արքայի
՚ի
ստորէ`
եւ
՚ի
հրամայել,
թէ
ո'րպէս
արժան
իցէ
կանգնել,
սահեալ
անկաւ
սիւնն
՚ի
վերայ
նորա
եւ
խորտակեալ
զոտս
նորին`
սպան
զնա
՚ի
չորրորդում
ամի
անդ
թագաւորու
թեան
իւրոյ`
՚ի
վրէժխնդրութիւն
արեանն
Ադդէի:
բ.
Այլ
Սանատրուկ
կամելով
իշխել
համանգամայն
՚ի
վերայ
Ստորին
Հայոց
առ
հասարակ`
զօրս
ժողովէր
՚ի
ձեռն
Բագրատունեանց
եւ
Արծրունեաց.
եւ
խորհէր
ինքնին
միայնակ
թագաւորել:
Մինչդեռ
նա
յայս
գործ
պատաղէր,
եհաս
առ
նա
եւ
համբաւ
մահուն
Անանէի.
ընդ
որ
խրախ
լեալ
նորա`
փութացաւ
գալ
՚ի
Միջագետս:
Զայն
լուեալ
բնակչաց
Եդեսիոյ,
որք
ըստ
մեծի
մասին
քրիստոնէայք
էին,
զահի
հարան
յոյժ.
եւ
առաքեալ
հրեշտակս
առ
Սանատրուկ`
խնդրեցին
՚ի
նմանէ
զերդումն,
զի
մի
'
խախտեսցէ
զնոսա
՚ի
հաւատոցն,
եւ
մի
'
ինչ
վնասեսցէ
ումեք.
եւ
այսու
պայմանաւ
տայցեն
նմա
խաղաղութեամբ
զքաղաքն
եւ
զգանձս
թագաւորին:
Սանատրուկ
երդումն
տուեալ`
էառ
զքաղաքն.
եւ
ապա
ստել
երդմանն`
կոտորեաց
զամենայն
զաւակ
տանն
Աբգարու`
բաց
յաղջկանցն,
զորս
հանեալ
յԵդեսիոյ`
բնակեցոյց
՚ի
կողմանս
Հաշտենից:
Սոյնպէս
եւ
զդշխոյն
Հեղինէ
զկնի
Աբգարու
առաքեաց
՚ի
Խառան,
թողեալ
նմա
զտիկնութիւնն
Միջագետաց
փոխանակ
բարերարութեանցն,
զորս
գտեալ
էր
միջնորդ
ութեամբ
նորա
զԱբգարէ
քեռւոյ
իւրմէ:
Այս
Հեղինէ
թագուհի
հաստատեալ
՚ի
հաւատս,
եւ
զարդարեալ
շնորհօք
հոգւոյն
սրբոյ,
ոչ
կամելով
բնակիլ
՚ի
մէջ
կռապաշտից`
գնաց
յԵրուսաղէմ
յաւուրս
Կղոդեայ
կայսեր,
յորս
եղեւ
սով
սաստիկ`
ընդ
մարգարեանալոյն
Ագաբոսի.
գործ.
ժա.
28:
Եւ
տուեալ
զամ
զգանձս
իւր`
գնեաց
ցորեան
բազում
յոյժ
յԵգիպտոսէ.
եւ
բաշխեաց
կարօտելոց.
ըստ
որում
վկայէ
եւ
Յովսեպոս.
նախն
ի.
2.
3.
եւ
4.
եւ
պատեր.
զ.
2.
6.
եւ
8.
Եւ
՚ի
մեռանիլ
նորա`
թաղեցին
զնա
փառօք
առաջի
դրանն
Երուսաղէմի
իբր
զբարեբար
ազգաց,
շինեալ
նմա
շիրիմ
նշանաւոր.
զորմէ
ասեն
Եւսեբիոս.
խ.
12.
եւ
Խորենացին.
խ.
32.
թէ
գոյր
այն
մինչեւ
՚ի
ժամանակս
իւրեանց:
գ.
Իսկ
սուրբն
Թադէոս,
որ
դարձեալ
էր
՚ի
կողմանցն
Աղուանից,
եւ
քարոզէր
զՔրիստոսն
՚ի
սահմանս
աշխարհին
Հայոց,
լուեալ
զգործս
Սանատրկոյ`
տրտմեցաւ
յոյժ.
եւ
գիտացեալ`
թէ
նա
եկեալ
է
այսորէն
՚ի
Շաւարշան
գաւառ,
չոքաւ
յաշխարհն
կապադովկացւոց
՚ի
Կեսարիա.
եւ
անդ
հաստատել
զեկեղեցիս`
ձեռնադրեաց
եպիսկոպոս
զԹէոփիլոս.
ըստ
որում
գրի
յայսմաւուրս.
դեկտ.
21.
23.
եւ
31.
եւ
անտի
էջ
ինքն
՚ի
Միջագէտս`
գնալ
յԵդեսիա,
եւ
վերստին
քարոզել
անդ
զՔրիստոս:
Եւ
եղեւ
՚ի
մտանել
նորա
՚ի
սահմանս
Միջագետաց`
պատահեցան
նմա
դեսպանք
առաքեալք
՚ի
հռովմայեցւոց
առ
Սանատրուկ`
ոգիք
հինգ
արք
ազնուականք
եւ
արքայազունք.
որոց
գլխաւորի
անուն
էր
Խրիւսի.
որ
թարգմանի
ոսկի.
զորս
տեսեալ
սրբոյն
Թադէոսի`
քարոզեաց
նոցա
զՔրիստոս,
եւ
դարձոյց
՚ի
հաւատս,
եւ
մկրտեաց
զնոսա.
եւ
զոսկի
ձեռնադրեաց
քահանայ:
Եւ
նոցա
վաճառեալ
զինչս
իւրեանց`
սկսան
շրջիլ
ընդ
առաքելոյն,
եւ
քարոզէին
զՔրիստոս,
որք
եւ
յանուն
գլխաւորի
իւրեանց`
Ոսկեանք
կոչեցան:
Լուեալ
զայս
Սանատրկոյ`
կոչեաց
առ
ինքն
զԹադէոս
՚ի
Շաւարշան
գաւառ,
եւ
սպան
զնա.
եւ
մին
յաշակերտաց
նորա
Զաքարիա`
զորմէ
յիշեցաք
՚ի
նախընթաց
գլուխն,
հովուէր
զժողովուրդն:
Սպան
Սանատրուկ
ընդ
Թադէի
եւ
զդուստր
իւր
զՍանդուխտ
վասն
կալոյ
նորա
՚ի
հաւատս,
զոր
ուսեալն
էր
՚ի
սուրբ
առաքելոյն:
Եւ
՚ի
լինել
մեծի
սքանչելեաց
՚ի
վերայ
սրբուհւոյն`
հաւատաց
՚ի
Քրիստոս
նախարար
ոմն
մեծ
հանդերձ
ամենայն
տամբ
իւրով,
որ
եւ
կոչեցաւ
Սամուէլ.
զոր
լուեալ
թագաւորին`
բարկացաւ,
եւ
ետ
վարեալ
բեւեռս
հրացեալս
ընդ
ուսն
նորա
եւ
այնպէս
կատարեցաւ
նա
՚ի
Քրիստոս,
որպէս
պատմի
՚ի
ճառընտիրս,
եւ
յայսմաւուրս.
դեկտեմբեր
23:
Սոյնպէս
հաւատաց
յայնժամ
՚ի
Քրիստոս
եւ
մկրտեցաւ
տիկին
ոմն
մեծ
Զարմանդուխտ
անուն
հանդերձ
իւրայովքն
որք
էին
իբր
երկերիւր
ոգիք .
զնա
եւս
ետ
Սանատրուկ
սպանանել
սրով:
Իսկ
ոսկեանցն
առանձնացեալ
մերձ
յակունս
Եփրատայ
՚ի
լեառն
Ծաղկեայ`
ճգնէին
անդ.
զորոց
եւ
ունիմք
խօսիլ
՚ի
գլ.
իը:
դ.
Զայսու
ժամանակաւ
եկն
՚ի
Հայս
եւ
Բարթուղիմէոս
առաքեալ ,
բերեալ
ընդ
իւր
զպատկէր
տիրամօրն.
զորմէ
այսպէս
պատմէ
Մովսէս
Խորենացին
՚ի
թուղթն,
զոր
գրեաց
առ
Սահակ
նախարար
Արծրունեաց:
Սուրբ
Յովհաննէս
աւետարանիչն
ձեւացոյց
ասէ
՚ի
վերայ
կիպարիս
կամ
կիպարի
փայտի
զպատկեր
սուրբ
Աստուածածնին.
եւ
յորժամ
եհաս
ժամ
փոխման
տիրամօրն,
աղաչեցին
զնա
առաքեալքն,
զի
օրհնեսցէ
զպատկերն
զայն.
որպէս
զի
լիցի
այն
՚ի
մխիթարութիւն
իւրեանց,
եւ
՚ի
բժշ
կութիւն
ախտաժետաց.
եւ
ամենօրհնեալ
կոյսն
կատարեալ
զհայցուածս
նոցա`
եդ
զայն
՚ի
վերայ
երեսաց
իւրոց.
եւ
ետ
նոցա
զնոյն
իբր
յիշատակ:
Յայսմաւուրսն
դնի,
թէ
անդէն
առ
ժամայն
տպաւորեցաւ
պատկերն
՚ի
տախտակի
անդ:
Յետ
փոխման
սուրբ
Աստուածածնին
իբրեւ
եկն
Բարթուղիմէոս
յԵրուսաղէմ,
ոչ
գտեալ
զսուրբ
կոյսն
կենդանի`
տխրեցաւ
յոյժ.
եւ
աղաչեաց
զայլ
առաքեալսն`
բանալ
գո'նէ
զգերեզման
նորա,
զի
տեսցէ
զնա.
եւ
իբրեւ
բացին
զտապանն,
գտին
վերափոխեալ
զնա
յերկինս.
որոյ
վասն
մնաց
սուրբն
Բարթուղիմէոս
թախծեալ
ցաւագին.
եւ
ոչ
կարէր
մխիթարիլ:
Զայն
տեսեալ
առաքելոցն`
ետուն
նմա
ըստ
խնդրոյ
նորա
զփայտեայ
պատկերն
զայն
՚ի
մխիթարութիւն
անձին
նորա:
Եւ
նորա
առեալ
եբեր
զայն
ընդ
իւր
՚ի
Հայս.
եւ
եկեալ
յաշխարհն
Անձեւացեաց`
զօր
ութեամբ
այնր
պատկերի
հալածեաց
զբազմութիւն
դիւաց
՚ի
բազում
տեղեաց,
մանաւանդ
՚ի
տեղւոյն`
որ
կոչիւր
Դարբնաց
քար.
ուր
կայր
կուռքն
Անահիտայ
դիցն
կամ
Ափրոդիտեայ
չաստուածուհւոյն.
եւ
անդ
՚ի
լերինն
կանգնեաց
նախ
զխաչ
մի.
եւ
ապա
շինեաց
մերձ
՚ի
գետն
զեկեղեցի,
զոր
անուանեաց
սուրբ
Աստուածածին.
եւ
եդ
՚ի
նմա
զհրաշալի
պատկերն
զայն:
Եւ
շինեալ
առ
նովաւ
յամուր
եւ
՚ի
զգուշաւոր
տեղւոջ
զմենարան`
հոգւոց
կոչեցեալ,
ժողովեաց
անդր
զկուսանս
եւ
զսուրբ
կանայս.
որոց
գլուխ
կացոյց
զՄարիամ
զքոյրն
Յուսիկ
իշխանին.
եւ
երկրորդ
նորա
զԱննա
զքոյրն
Որմզդատայ.
եւ
երդ
նորին
զՄարթա
զքոյրն
Մաքովրտի:
Եւ
ինքն
աւետարանել
՚ի
Ստորին
Հայս
զՔրիստոս`
դարձոյց
զբազումս
՚ի
հաւատս.
ընդ
որս
եւ
զքոյրն
Սանատրկոյ
զկոչեցեալն
Թագուհի,
եւ
զհազարապետ
նորա:
Իբրեւ
լուր
եղեւ
այս,
կալաւ
Սանատրուկ
զքոյր
իւր,
եւ
սպան
զնա.
եւ
ետ
հանել
զմորթ
Բարթուղիմեայ,
եւ
խաչել
՚ի
քաղաքն
Արեւբանոս,
՚ի
տեղւոջն`
որ
կոչեցաւ
յանուն
նորա
Բարթուղիմ,
եւ
յետոյ
Բարմ.
որ
եւ
Աղբակ
կոչի.
եւ
անդ
թաղեցաւ
մարմին
նորա
այլ
յետ
ժամանակաց
փոխադրեցաւ
քաղաք,
այն
է
Նփրկերտ:
Իսկ
Մարիամ
քոյր
Յուսկան
յանձն
արարեալ
զվանքն
՚ի
ձեռս
Աննայի
քեռ
Որմզդատայ`
էանց
յայնկոյս
գետոյն.
եւ
շինեալ
իւր
խրճիթ
յառանձին
տեղւոջ`
՚ի
նմին
կատարեցաւ
ճգնութեամբ:
Բայց
յետոյ
նաեւ
նոյն
ինքն
Աննա
թողել
զվանսն
՚ի
ձեռս
Մարթայի
քեռ
Մաքովտրի`
շինեաց
իւր
խուղ
ուրոյն,
եւ
անդ
վճարեաց
զկեանս
իւր:
Իսկ
այլ
կուսանք,
որք
կային
՚ի
վանսն,
ոմանք
ճգնութեամբ`
եւ
ոմանք
մարտիրոսութեամբ
կատարեցան:
Զայս
վանք
յետ
ժամանակաց
սուրբն
Գրիգոր
Լուսաւորիչ
նորոգ
շինեաց.
այլ
զտաճարն
եթող
այնպէս`
որպէս
եւ
էրն.
եւ
զխաչն`
զոր
կանգնեալ
էր
սուրբն
Բարթուղիմէոս,
էառ
անտի,
եւ
ընդ
իւր
շրջեցուցանէր.
եւ
նովաւ
գործէր
բազում
սքանչելիս.
զոր
եւ
յետոյ
կանգնեցին
՚ի
վերայ
գերեզմանին
Տրդատայ
արքայի:
ե.
Աստանօր
արժա'ն
է
նշանակել
եւ
զայս.
իբր
զի`
ըստ
աւանդելով
յայսմաւուրաց
՚ի
յունիսի.
30.
եւ
ըստ
սրբոյն
Դորոթէոսի
՚ի
ճառն
ժբ
առաքելոց.
եկն
՚ի
Հայս
եւ
Յուդա
առաքեալ,
այն
է
Թադէոս
մին
յերկոտասանից.
եւ
կատարեցաւ
յՈրմի
քաղաք,
եւ
թաղեցաւ
անդ:
Իսկ
վասն
Թովմայի
առաքելոյն,
որ
կատարեցաւ
՚ի
Հնդիկս,
ասի
յայսմաւուրսն,
թէ
նորա
ոսկերքն
բերեալ
նախ
՚ի
հնդկաց
յԱսորիս,
անտի
տարեալ
եղեն
՚ի
Հայս
՚ի
յԱրզն
գաւառ
յաշխարհին
Աղձնեաց.
եւ
եդան
՚ի
գեօղն
Խողց:
Զայսցանէ
ունիմք
խօսիլ
եւ
՚ի
ծանօթութեան .
ժը.
(2):
՚Ի
նմին
ժամանակի
եւ
Եղիշէ
աշակերտ
Թադէոսի
առաքելոյն,
որ
ձեռնադրեալ
էր
եպիսկոպոս
՚ի
Յակոբայ
եղբօրէ
տեառն,
եկն
՚ի
Հայս,
եւ
անտի
չոգաւ
յԱղուանս`
եւ
յՈւտի
գաւառ
՚ի
քաղաքն
Սահառ
երեք
աշակերտօք.
եւ
գնաց
՚ի
գեօղն
Գիտ,
եւ
դարձոյց
զամենեսին.
եւ
եկեալ
՚ի
դաշտն
Արղուն`
անդ
կատարեցաւ
քարկոծմամբ,
եւ
ընկեցաւ
՚ի
գուբ
մի
անյայտ.
եւ
յետ
ժամանակաց
՚ի
յայտ
եկեալ`
տարան
զնա
՚ի
գիւղն
Ուռեկան,
եւ
ապա
՚ի
վանքն
Ջըրվշտիկ:
Եւ
յետոյ
Վաչական
արքայ
Աղուանից
կանգնեաց
սիւն
՚ի
վերայ
գբին.
յորոյ
վերայ
սենեկապետին
նորին
Վաչականայ
ճգնեալ
հանգեաւ
՚ի
Քրիստոս:
Եկն
՚ի
Հայս
եւս
եւ
սուրբն
Եւստաթէոս
մին
յօթանասնից.
եւ
նահատակեալ
թաղեցաւ
՚ի
տեղւոջն,
որ
այժմ
յանուն
նորա
կոչի
Ստաթեւ,
այն
է
Տաթեւ:
Իսկ
Սանատրուկ
յետ
տիրելոյ
համօրէն
թագաւորու
թեան
Ստորին
Հայոց`
արար
բազում
գործս.
յորոց
մի
եղեւ
շինութիւն
Մծբնայ
քաղաքի.
վասն
զի
՚ի
խախտիլ
նորա
՚ի
գետնաշարժութենէ`
քանդեաց
զնոյն,
եւ
նորոգ
շինեաց
պայծառ
յոյժ
քան
զառաջինն.
եւ
պարսպեաց
կրկին
պատուարաւ.
եւ
զարձան
իւր
կանգնեաց
՚ի
միջի`
ունելով
՚ի
ձեռին
զմի
դրամ,
առ
՚ի
յայտ
առնելոյ`
թէ
վասն
շի
նութեան
քաղաքին
սպառեցան
գանձք
նորա
եւ
մնաց
մին:
Այլ
թէ
յայն
աւուրսն
զինչ
ինչ
գործիւր
՚ի
Վերին
Հայս,
գրեսցուք
՚ի
յաջորդ
գլուխսդ:
