Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ներոն կայսր յանհոգս նստեալ ՚ի Հռովմ, եւ հուպ ընդ հուպ յաղ թութեան լուր առեալ ՚ի սուտ պատգամաւորութենէ զօրագլխաց հռովմայեցւոց, համարձակ պատուէր արձակէր առ նոսա այսպէս եւ այնպէս առնել ընդ թշնամիս. եւ բարձրամտեալ պարծէր յանձին, իբր թէ իւրով խորհրդով իսպառ հանդերձեալ իցեն նուաճիլ պարթեւազունք` հայք եւ պարսիկք: Եւ ծերակոյտն յաւէտ զմիտս հաճելով կայսեր` քան յելս գործոյ պատերազմին հայելով, մասնաւոր պատիւ ընծայէին նմա, եւ կանգնեցին եւս յանուն նորա արձան ըստ չափու մեծու թեան չաստուածոյն Արեսի. եւ միանգամայն ստէպ հրաման տային հանդէս յաղթանակի առնել ՚ի կայսերական քաղաքի անդ իբր ՚ի նշան պարտութեան պարթեւաց. եւ այս յայնպիսի աւուրս` յորս պարթեւք յաղթէին հռովմայեցւոց: Ուստի յաւելու ասել Տակտիոս. ժե. 18. որ ՚ի սմին ժամանակի էր ՚ի տիս պատանեկութեան, թէ զայդ գործէին հռովմայեցիք անտես արարեալ զմտացն խիղճ:
       Մինչդեռ յայսպիսի անհոգու թեան կայր Ներոն, եկին հասին առ նա հրեշտակք ՚ի Դարեհէ Վողոգեսայ յարքայէն պարսից` հանդերձ թղթով, յորում գրեալն էր այսպէս. Թողեալ է իմ ՚ի բաց զպարծանս տիրելոյ (վերին ) Հայաստանի. թէպէտ եւ ինքնին աստուածքն դատաւորք երկրածնաց ետուն պարթեւաց զժառանգութիւն նորին. եւ այն ոչ առանց վատանունու թեան հռովմայեցւոց: ՚Ի մօտոյ ողջանդամ արձակեցի զփակեալն եւ զպաշարեալն զՏիգրան. եւ ապա զԲետոս եւ զԼէդէոնս նորա նոյնպէս, երբ ՚ի ձեռս էր նուաճել: Լիով տուեալ է մեր զցոյց քաջութեան, տուաք եւ զմարդասէր կամաց զփորձ: Եւ ՚ի վերայ այսր ամի` ոչ խորշի եւ Տիրիթ գալ ՚ի հռովմայեցւոցդ քաղաք` առնուլ առ ՚ի ձէնջ զթագ. այլ զի օրէնք մո գութեան ոչ թողացուցանեն զայդ, հանդերձի գնալ` ուր են դրօշք հռովմայեցւոց, եւ պատկեր ինքնակալիդ. եւ անդ յանդիման լէգէոն զօրացդ կարգեսցի նա ՚ի թագաւորութիւն հայոց:
       բ. Ընթերցեալ Ներոնի զայսպիսի բանս Դարեհի` զայրացաւ, դառնացաւ, միանգամայն եւ զարմացաւ յոյժ. քանզի բետոս այլազգագոյնս էր գրեալ առ նա. իբր թէ վնաս ինչ չիցէ եղեալ հռովմայեցւոց. եւ զամենայն ինչ յաջողել էր ցուցեալ: Եհարց Ներոն զհարիւրապետն, որ եկեալ էր ընդ դեսպանս պարսից. յի՞նչ վիճակ կայցէ աշխարհ Վերին Հայոց. եւ նա ետ պատասխանի. ամենայն այր հռովմայեցի մեկնեցաւ յաշխարհէ անտի ամօթով: Յայնժամ ՚ի միտ էառ Ներոն` ասէ Տակիտոս` զայպանս եւ զհեգ նութիւն բարբարոսացն, այսինքն պարթեւաց. որք խնդրէին զայն` զոր արդէն արդէն յինքեանս կորզեալ էին. իբր զի` յետ տիրելոյ Վերին Հայոց, եւ զանելոյ անտի զհռովմայեցիս. այպանութեամբ իմն եւ կեղծուպատիր բարեկամ ութեամբ ՚ի նոցունց եւ ՚ի կայսերէ խնդրէին թագաւորեցուցանել անդ զՏիրիթ:
       Ապա ՚ի խորհուրդ կոչեաց Ներոն զծերակոյտն Հռովմայ. եւ առաջի եդեալ նոցա զիրսն` ասէ. ո՞ր հաճոյ թուի ձեզ, պատերազմ կեղակարծ, եթէ հաշտ ութիւն անշուք. քանզի յետ այնպիսի խորտակման հռովմայեցւոց չէր յուսալի զօրանալ նոցա ՚ի վերայ պարթեւաց. եւ ոչ եւս հաշտութիւնն թուէր հեշտալի, զի երեւէին յանարգութիւն զիջեալ: Հուսկ յետոյ ծերակոյտն համօրէն խորհուրդ արարեալ հաստատեաց ՚ի կռիւ ելանել, եւ բառնալ զնախատինս հռովմայեցւոց. վասն որոյ եւ ընտրեցին վերստին ՚ի սպարապետու թեան յաջողութեամբ ՚ի գլուխ տանելոյ զայս գործ` զմեծն Կորբուղոն Դոմետիոս. որ զբազում ամս դեգերեալ եւ վարեալ ընդ արեւելեայս` քաջ տեղեակ էր հանգամանաց զօրու թշնամեացն. զի մի ասեն այլ ոք անտեղեակ յայս գործ կարգեալ` կրկին վտանգեսցի, որպէս եղեւ Բետոսին:
       Իսկ նա ինքն Բետոս յետ սակաւուց դարձեալ ՚ի Հռովմ եւ կասկածեալ` թէ պատուհաս ինչ կրեսցէ վասն պարտութեանն, յահի մեծի տագնապէր. բայց Ներոն շատ համարեցաւ ծաղր առնել զնա այսպիսի նմն բանիւք փութով ասէ ներեմ քեզ, զի մի` որ դիւրապատարագ ես յերկիւղ, ՚ի բազում հոգւոց հիւանդանայցես:
       գ. ՚Ի նոյն աւուրս` յամի Տեառն 64. անկաւ հրդեհ մեծ ՚ի Հռովմ. զոր համարեցան բազումք հաճութեամբ Ներոնի լինել, որպէս զի նա ինքնին նորոգեսցէ զքաղաքն, եւ յիւր անուն կոչեսցէ զնա. վասն զի ինքն Ներոն ՚ի նմին պահու` յորում այրէր քաղաքն, ՚ի խաղս թատրոնաց զուարճանայր. եւ հայեցեալ ՚ի տեսիլ բոցավառ փայլման հրոյ` երգէր զերգսն յօրինեալս ՚ի վերայ տրոյական աւերածոյն, համեմատելով այնմ զայրեցումն Հռովմայ. եւ ոչինչ ցաւէր ընդ այնչափ աղէտս քաղաքին, յորոյ ՚ի չորեքտասան մասանց չորք միայն մնային անվնաս. զի երեք մասունքնր ՚ի մոխիր դարձեալ հարթայատակ եղեն. եւ եօթն մասունք կիսայրեաց խարխալեալ անպիտանացան. եւ հրաշակերտ ապարանք` որս եւ մեծամեծ տաճարք կռոց յերեւելի արանց կանգնեալք` հրով ծախեցան, յորոց վերայ ողբալով գրէ Տակիտոս. բազում եւ բազում ճոխութիք ասէ եւ վայելչութիւնք եւ ճարտար գործածք բազմապիսի յաղթութեամբք հռովմայեցւոց յաճախեալք ՚ի յիշատակ յաւերժական պարծանաց` յաճիւն դարձան, որոց չմնաց յոյս միւսանգամ նորոգելոյ:
       Եւ զի յաղագս այսպիսի մեծի վնասու շշնչիւն անկաւ ՚ի մէջ ամբոխին առ հասարակ ՚ի վերայ Ներոնի, կամեցեալ նորա խափանել զայն` էարկ զվնասն ՚ի վերայ քրիստոնէից եղելոց ՚ի Հռովմ, իբր թէ նոցա իցէ արարեալ զայն. որպէս անխարդախ աւանդէ հեթանոս պատմիչն յիշատակեալդ Տակտիոս: Եւ յաւելու ասել, թէ սակաւ Ներոն վասն այսր պատուհասել զքրիստոնեայս, բայց ծաղրական խաղարկ ութեամբ ՚ի զբօսանս իւր. ոմանց ՚ի նոցանէ ասէ տայր զգեցուցանել զմորթս գազանաց, եւ այնպէս կենդանւոյն ՚ի կերակուր շանց արկանէր զնոսա. զայլս հրամայէր ՚ի խաչ բեւեռել. եւ զայլս ՚ի ժամ գիշերոյ տայր այրել ՚ի հրապարակի, զի ասէ լոյս ճրագի լիցի քաղաքին: Եւ այսմ տեսարանի դիտանոց էր յօրինեալ զպարտէզ զբօսանաց իւրոց, ուր նստեալ նորա ՚ի բարձր տեղւոջ` հրամայէր խաղարկութիւնս առնել առաջի իւր. եւ հայեցեալ ՚ի վերայ այրեցելոցն ծիծաղէր:
       Եւ ապա առ ՚ի նորոգ ութիւն քաղաքին յաւել ներսն հարկս ծանունս ՚ի վերայ ժողովրդեան եւ ամենայն հպատակաց իւրոց. եւ վաղվաղակի ձեռն էարկ նորոգել զքաղաքն: Եւ յայնմհետէ այնչափ առաւելաւ անողորմութիւն Ներոնի. եւ այնչափ չարիս գործեաց` թէ ' առ օտարս եւ թէ առ իւրսն, մինչեւ համարիլ զնա քրիստոնէից ` դերաքս. եւ յանուանէ նորին Ներոնի` դնել զանունդ նեռն: Զայս համառօտիւ աստէն յիշատակեալ` դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեան մերոյ:
       դ. Կորբուղոն սպարապետ հռովմայեցւոց` յառաջ քան զլսել զայրումն Հռովմայ` առեալ զպատուէր կայսեր եւ ծերակուտին գնալ ՚ի վերայ Տիրաթայ ժողովեաց առ ինքն զամենայն զօրս հռովմայեցւոց` որք կային յարեւելեան գաւառս. ընդ նոսին եւ զնիզակակիցս յայլեւայլ թագաւորաց հպատակելոց կայսեր:
       Բայց չէին նմա կամք ՚ի կռիւ ելանել, որովհետեւ քաջ դիտէր զզօր ութիւն պարթեւաց. այլ` դանդաղանօք դեգերէր ՚ի կողմանս Եփրատայ. եւ ապա տակաւ ելանել գնայր դէպ ՚ի Վերին Հայս. եւ կամէր հնարիւք իմն այնպիսի առնել խաղաղութիւն, զի կանգնեսցի անունն հռովմայեցւոց:
       Այն ինչ սկսաւ լինել նա յաշխարհ Վերին Հայոց հրեշտակս առաքեցին առ նա Դարեհ եւ Տիրիթ, ցուցեալ թէ եւ ինքեանք կամին տալ վախճան պատերազմի. վասն զի ոչ վերջանայր երբէք այնպիսի կռիւ, որ զփառասիր ութիւն ունէր իւր առիթ:
       Յօժարութեամբ ընկալաւ Կորբուղոն զհրեշտակս նոցա, եւ յղեաց առ նոսա ընդ հրեշտակս նորին զոմանս ՚ի հարիւրապետաց իւրոց` հանդերձ պատգամօք հեշտալուր բանից. չեւ եւս ասէ յայն եհաս բանն մինչեւ յետին կռուոյ պէտս ունեզ եւ թափեզ զամ զօրութիւն: Ոչ լաւ իցէ ասէ Տիրիթայ առանց մարտի ՚ի ձեռաց հռովմայեցւոց ՚ի պարգեւի մասին ընդունիլ զթագաւորութիւն հայոց, եւ հանդարտութեամբ վայելել. նոյնպէս եւ Դարեհի ո՞չ լաւ թուիցի վասն խաղաղութեան պարթեւական թագաւորութեան միաբան եւ հաշտ կալ ը հռովմայեցիս, քան յօժարիլ յանդադար մաքառումն ՚ի վնաս երկաքանչիւր կողմանց. թող զայն, զի եւ այլ բազում պատերազմունս ունի Դարեհ մղել ընդդէմ այլոց թշնամեաց. զնոսին բաւեսցէ նուաճել. այլ մերումս ինքնակալի ամենայն ուրեք այժ անսասան խաղաղութիւն է. եւ այս մի եւեթ պատերազմ կայ:
       Առեալ Դարեհի եւ Տիրիթայ զպատգամս Կորբուղոնի յօժարեցան եւ ինքեանք հաստատել զբանն հաշտութեան. եւ Տիրիթ ժամադիր եղեւ յանդիման լինել Կորբուղոնի, եւ բերան ՚ի բերան խօսել ընդ նմա. եւ որոշեցաւ տեղի յայս սակս ամուրն այն` յորում փոքր մի յառաջ պաշարեալն էր բետոս հանդերձ զօրօք հռովմայեցւոց. եւ զայս ընտրեցին բարբարոսք` ասէ Տակտիոս` ՚ի յիշատակ պարծանաց յաղ թութեան իւրեանց:
       ե. Եւ եղեւ ՚ի հասանել աւուր ժամադրութեան` առաքեաց Կորբուղոն ընդառաջ Տիրիթայ զերկուս ՚ի պատուաւոր իշխանաց` զԱղեքսանդր Տիբեր զասպետ հռովմայեցի, եւ զՎիվիանոս Աննիոս զփեսայ իւր: Եւ իբրեւ եկն եւ մերձեցաւ իրիթ առ Կորբուղոն, էջ յերիվարէ իւրմէ առ ՚ի մեծարել զնա իբրեւ զսպարապետ ինքնակալի. նոյնպէս եւ Կորբուղոն աճապարեալ էր պատուով ընդառաջ նորա իբրեւ թագաւորի. եւ ապա խօսիլ սկսան երկոքին նոքա ընդ միմեանս. եւ գովեաց զնա Կորբուղոն վասն յօժարելոյ ՚ի խաղաղութիւն. զի ՚ի բաց թողեալ ասէ զտաժանական վտանգ մարտի` բուռն հարեր, որ ինչ անդորր է եւ շահաւէտ:
       Ասէ Տիրիթ. յօժարեալ եմ գնալ եւ ՚ի Հռովմ, եւ նոր իմն շուք ընծայել կայսեր, ոչ ամօթ համարելով Արշակունւոյս` զինքնակալէն գտանել զպատիւ թագաւորութեան. ուստի եւ այժմէն իսկ կա'մ է ինձ յանդիման հռովմայեցւոցդ ցուցանել զիմ հպատակութիւն` բառնալով զթագ ՚ի գլխոյ իմմէ, եւ սպասել ՚ի ձեռաց Ներոնի զնոյն ընդունել : Այսպիսի զրուցատրութեամբ խօսակից լեալ նոցա զօգուտ ժամս` վախճան արարին բանից համբուրիւ սիրոյ, եւ մեկնեցան:
       Յետ աւուրց ինչ կարգեցին ատեան մեծ եւ հանդէս ահաւոր. յորում կացին երկաքանչիւր կողմանց զօրք շքեղ զարդարեալ. աստի այրուձին Տիրիթայ` ՚ի հայոց եւ ՚ի պարսից` գունդագունդ դասաւորեալ ըստ հայրենի իւրեանց զարդու. եւ անտի խումբք հռովմէական լէգէոնագնդից` արձանացել արծուօք եւ նշանօք, հանդերձ դրօշելովք դից` զորս կանգնեցին անդէն. եւ ՚ի միջի բեմ փառազարդ եւ գահաւորակ` յորոյ վերայ եդեալ էր պատկեր ինքնակալին Ներոնի:
       Մատեաւ ապա անդր Տիրիթ. եւ արար զոհս եւ նուէրս ըստ պաշարման դենին իւրոյ. եւ յաւարտ զոհիցն` բարձեալ զթագն ՚ի գլխոյ իւրմէ` եդ առ պատուանդանի պատկերին Ներոնի. ընդ որ զուարթացան յանձինս հռովմայեցիք համօրէն, որք նեղեալ էին ընդ առաջին խորտակումն իւրեանց. եւ ասէին, դարձաւ արդ բաղդ հռովմայեցւոց անդրէն առ նոսա: Եւ Կորբուղոն եւս քան զեւս ուրախացեալ` արար Տիրիթայ մեծահանդէս խրախունս` ըստ օրինի հռովմէական սպասու կարգեալ:
       Հուսկ յետոյ` քանզի հաստատեալ էր Տիրիթ ՚ի մտի` երթալ ՚ի Հռովմ, յոր եւ յորդորէր Կորբուղոն եւ այլ զօրավարք հռովմայեցւոց, գրեաց թուղթ առ Ներոն, եւ ծանոյց նմա զպատճառս գնալոյ իւրոյ անդր. եւ ապա եկն ողջունել նախ զեղբայրս իւր` զԲակուր արքայ մարաց, եւ զԴարեհ արքայ պարսից. եւ առել ՚ի նոցանէ ինչ ինչ պատուէր` հանդերձաւ ելանել ՚ի ճանապարհ հանդերձ կնաւ իւրով եւ որդւովք. ը որս էին եւ որդիք Դարեհի եւ Բակուրայ` ըստ գրելոյ Դիովնի առ Քսիփիլինեայ:
       Զգնալ Տիրիթայ ՚ի Հռովմ գրեն երկոքին ժամանակակից եւ ականատես երեւելի մատենագիրք, այսինքն են` Պլինիոս Մեծն, եւ Տակտիոս Կուռնելիոս: Զնոյն աւանդեն եւ նախնի գիրք յիշատակաց հիւպատոսացն հռովմայեցւոց: Գրէ զայնմանէ եւ Դիովն Կասսիոս ըստ կարգի, որ եւ փոքր մի յետոյ է ժամանակաւ. յորոց բանից առեալ եւ մեր` գրեսցուք աստ: