Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Սմբատ ասպետ իբրեւ էառ զքաղաքն Երուանդայ, մտեալ յարքունի գանձարանն` յուզել եգիտ զթագն Սանատրկոյ հօրն Արտաշեսի. եւ առեալ զայն` եդ ՚ի գլուխ նորա եւ թագաւորեցոյց զնա ՚ի վերայ ամենայն հայոց ՚ի սկիզբն երեսն եւ իններորդ ամի Դարեհի արքային պարսից: Եւ Արտաշէս յետ հաստատելոյ ՚ի թագաւորութեանն` ետ պարգեւս զօրացն պարսից եւ մարաց. եւ արձակեաց զնոսա յաշխարհ իւրեանց:
       Սոյնպէս եւ այլոց երախտաւորաց իւրոց ետ մեծամեծ պարգեւս. եւ նախ առաջին իւրումն ասպետի քաջին Սմբատայ ետ զսպարապետութիւն հայոց. եւ յանձնեաց նմա զտեսչ ութիւն գործակալաց բոլոր տէրութեան իւրոյ, եւս եւ բոլոր տանն արքայի: Ետ եւ Արգամայ պատուական առն ըստ խոստման իւրոյ` երկրորդ լինել արքայի. եւ կապել պսակ յակնթակապ, եւ արկանել գինդս յերկոսին ականջսն ըստ սովորութեան այնր ժամանակի, եւ կամիր ագանելի միոյ ոտին, եւ ունիլ ոսկի դրգալ կամ տարգալ, եւ պատառաքաղ. եւ ըմպել ոսկեղէն նուագօք: Եւ զՆերսէս զորդի Գիսակայ իւրումն ապրեցուցչի կացոյց իշխան. եւ եդ անուն նահապետութեան նորա Դիմակսեան կամ Դիմաքսեան. վասն զի հայր նորա ՚ի պատերազմի անդ կորուսեալ զկէս դիմացն վասն պաշտպանելոյ զԱրտաշէս` մեռաւ: Նմանապէս պատուեաց եւ զհնգետասան պատանիս յորդւոցն Տուրայ` միայն վասն քսութեանցն, զորս առնէր նա. ըստ որում ասացաք ՚ի նախընթաց գլուխն. եւ կարգեալ զնա ՚ի նահապետութիւն կոչեաց Տրունիս:
       բ. Յետ այսորիկ հրամայեաց Սմբատայ` երթալ յամուրն Բագարան, որ ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ, եւ սպանանել զԵրուազ քրմապետ զեղբայրն Երուանդայ: Եւ Սմբատայ գնացեալ անդր` կալաւ զնա. եւ կապեալ ընդ պարանոց նորա զերկանաքար` ընկէց` ՚ի յորձանս գետոյն: Եւ ՚ի տեղի երուազայ կացոյց քրմապետ զմի ոմն յընտանեացն Արտաշէսի, որ նա աշակերտեալ էր ումեմն` երազահան մոգու. որոյ վասն եւ անուն կոչեցաւ նմա Մոգպաշտէ:
       Եւ ապա յաւարի առեալ զամ զգանձսն Երուազայ, եւ գերեալ զհինգ հարիւր ծառայս նորա, եւ հանեալ ՚ի գանձուց մեհենիցն բազում ինչ ծանրագին` եբեր զամենայն առ Արտաշէս: Եւ նա զգերիսն պարգեւեաց Սմբատայ. եւ յաւելեալ բազում ինչ ՚ի գանձսն յայն` զոր եբեր, հրամայեաց նմա տանիլ զնոսին առ Դարեհ արքայ պարսից ՚ի շնորհակալութիւն հայրախնամ բարերարութեան նորա: Տարել նախ Սմբատայ զգերիսն յոտն մասեաց` բնակեցոյց զնոսա յիւրում ձեռակերտի. զոր եւ կոչեաց Բագարան յանուն միւս Բագարանի` յորմէ գերել էր զնոսա. եւ ապա բազում արամբք ելեալ գնաց առ Դարեհ արքայ ընծայատար:
       Եւ իբրեւ ընդ ամն հաստատեցաւ Արտաշէս ՚ի թագաւորութեան իւրում, ոչ եւս յաւել առաքել հարկս առ հռովմայեցիս` ազատ համարելով զինքն ՚ի նոցանէ: Սմին իրի եւ վերակացուք հարկապահանջք հռովմայեցւոց հրամանաւ Դոմետիանոսի կայսեր եղբօր ժողովեալ զբազում զօրս ՚ի Միջերկրեայց եւ ՚ի սահմանացն ասորւոց եւ պաղեսինացւոց` խաղացին ՚ի Հայս: Եւ զի ցայնժամ չէր դարձեալ Սմբատայ յաշխարհէն Պարսից , երկուցեալ Արտաշեսի ՚ի գալստենէ նոցա` առաքեաց ընդ առաջ նոցա հրեշտակս հանդերձ ընծայիւք. եւ կրկին տուեալ նոցա զհարկսն` հաճեցոյց զնոսա. եւ արձակեաց յետս:
       Սկսաւ ապա Արտաշէս կանգնել զբազում շինուածս. եւ յաւել նորոգել եւ ընդարձակել զքաղաքն Արտաշատ ` որ առ Երասխ գետով, եւ հոյակապ ապարանօք զարդարեալ զայն, եւ ամրացուցանել շուրջանակի. եւ զի շինութենէ անտի Տիրիթայ այն քաղաք կոչիւր Ներոնիա, հրամայեաց` յայնմ հետէ յիւր անուն դարձեալ Արտաշատ կոչել, որպէս եւ կոչիւր յառաջն յանուն Արտաշատայ. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս այսր գրոց . ա. (4):
       Կառոյց Արտաշէս ՚ի նմին քաղաքի եւ զմեհեանս ահեղս. եւ բերեալ ՚ի Բագարանէ զպատկերն Արտեմիդեայ, եւ զամ կուռս հայրենիս` եդ անդ. իսկ զպատկերն Ապողոնի չաստուածոյն կանգնեաց արտաքոյ քաղաքի մերձ առ ճանապարհին: Եւ զամ ինչ ազնիւ, զորպէսս Երուանդ փոխադրեալ էր յԱրմաւիրայ յԵրուանդաշատ, եւ զոր ինչ ինքն Երուանդ արարեալ էր ՚ի քաղաքի անդ, փոխեաց յԱրտաշատ. սոյնպէս եւ զգերեալ հրէայսն` զորս տարեալ էր Երուանդ ՚ի քաղաք իւր, եբեր անդ: Եւ ապա պայծառ եւ սքանչելի շինուածովք, եւ պէսպէս մեծածախ յօրինուածովք շքեղացոյց զքաղաքն իբրեւ աթոռ թագաւորութեանն հայոց:
       գ. Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ ազգք ալանաց միաբանել ընդ լեռնականս` այսինքն ընդ տաղստանցիս, առել ընդ իւրեանս գրեթէ եւ զկէս ազգին վրաց, յարձակեցան ՚ի Հայս: Եւ Արտաշէս ժողովեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց, ՚ի դիմի հարաւ նոցա. եւ եղեւ պատերազմ սաստիկ ՚ի մէջ նոցա, եւ կոտորած անհնարին ՚ի խուժանն ալանաց, ուր ՚ի ձերբակալ եղեւ որդի արքային ալանաց սաթէն: Եւ յառաւել զօրանալ հայոց` փախստական անկան ալանք ՚ի Կուր գետ. եւ անցեալ յայն կողմն բանակեցան ՚ի հանդիպոյ. եւ զօրքն հայոց` որք զհետ մտեալ էին նոցա. հասեալ յայսկոյս գետոյն` բանակեցան յանդիման նոցա:
       Այլ վարանեալ արքային ալանաց վասն որդւոյ իւրոյ, ՚ի լուսանալ առաւօտուն սկսաւ աղաչել զԱրտաշէս, եւ դնել մշտնջենաւոր ուխտ խաղաղութեան մի եւս ասպատակել ալանաց ՚ի կողմանս Հայոց, եւ խոստացաւ տալ` զոր ինչ եւ խնդրեսցէ , միայն թէ արձակեսցէ զորդի իւր. բայց Արտաշէս ոչ էառ յանձն կատարել զխնդիր նորա: Յայնժամ եկեալ եւ քոյր պատանւյոն սաթինիկ կոյս յափն գետոյն` եկաց ՚ի բարձր տեղւոջ. եւ ՚ի միջի թարգման կացուցեալ` ձայնեաց ՚ի բանակն Արտաշէսի , եւ ասէ. քեզ ասեմ արքայդ արի'դ Արտաշէս, որ յաղթեցեր ալանաց քաջաց. ե'կ աչագեղ դստերս ալանաց, եւ տու'ր զպատանիդ զեղբայրն իմ. զի չէ` օրէն դիւցազանց վասն միոյ քինու բառնալ զկեանս այլոց դիւցազնաց, եւ կամ ՚ի կարգս ստրկաց պահել զարքայազունս, եւ հաստատել մշտնջենաւոր թշնամութիւն ՚ի մէջ երկուց քաջարի ազգացս:
       Լուեալ Արտաշէսի զիմաստուն բանս նորա` մատեաւ եւ ինքն յեզր գետոյն. եւ ունկն մատուցեալ բանից կուսին` հաճեցաւ ընդ նա եւ ընդ բանս նորա, եւ յարեցաւ ՚ի գեղ նորին, եւ կամեցաւ առնուլ զնա իւր ՚ի կնութիւն: Եւ կոչեալ առ ինքն զասպետ իւր զՍմբատ` յայտնեաց նմա, թէ կամի դարձուցանել զպատանին Սաթէն առ հայր իւր, եւ դնել ուխտ խաղաղութեան ընդ ալանս, եթէ արքայն ալանաց տացէ ինքեան զդուստր իւր զՍաթինիկ: Եւ ՚ի հաճիլ Սմբատայ ընդ այն` յղեաց խօսիլ ընդ նմա վասն այսր: Ընդ որ ուրախ լեալ արքային` ասաց. եւ ուստի՞ տացէ քաջ արին Արտաշէս բիւրս ՚ի բիւրուց եւ հազարաց ընդ քաջազգւոյ կոյս օրիորդիս ալանաց. որպէս թէ կամէր ասել. ՚ի բիւրաւորաց եթէ բիւրք ընտրեսցին, եւ հազարաւորաց հազարք յայլեւ այլ ազգաց, ամենեցուն նոցա գեղեց կութիւն ոչ հաւասարի գեղոյ Սաթինկանն. նմին իրի մեծ ինչ պարտի տալ Արտաշէս հանդերձ Սաթենիւ փոխանակ Սաթինկանն օրիորդի: Արձակեալ ապա Արտաշէսի զՍաթէն պատանին, եւ եդեալ դաշն խաղաղութեան ընդ արքային ալանաց` էառ զդուստր նորա զօրիորդն Սաթինիկ. եւ դարձաւ յԱրտաշատ. եւ կարգեալ անդ զհանդէս հարսանեաց ամուսնացաւ ընդ նմա, եւ կացոյց զնա թագուհի առաջին ՚ի մէջ կանանց իւրոց: Եւ յայս գործ Արտաշէսի երգէին հայք ՚ի հնումն զերգս` այլաբանեալ յայլ եւ այլ տարազ խօսից. զոր եւ ՚ի մէջ բերէ Խորենացին խ. 47. Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս ՚ի սեաւն գեղեցիկ. եւ հանել զոսկէօղ շիկափոկ պարանն. եւ անցեալ որպէս զարծուի սրաթեւ ընդ գետն եւ ձգեալ զոսկէօղ շիկափոկ պարանն` ընկէց` ՚ի մէջք օրիորդին ալանաց. եւ շատ ցաւեցոյց զմէջք փափուկ օրիորդին. արագ հասուցանելով ՚ի բանակն Արտաշիսի: Զայս մեկնել Խորենացւոյն` ասէ. ճշմարտութեամբ ունի (այս զմիտ բանին ) այսպէս. քանզի պատուեալ էր առ ալանս մորթ կարմիր, լայքա շատ, եւ ոսկի բազում ՚ի վարձանս տուեալ` առնու զտիկին օրիորդն Սաթինիկ. այս է ոսկէօղ շիկափոկ պարանն: Դոյնպէս (ասէ ) եւ զհարսանեացն առասպելեալ երգեն` այսպէս ասելով: Տեղ ոսկի տեղայր ՚ի փեսայութեանն Արտաշիսի. տեղայր մարգարիտ ՚ի հարսնութեանն Սաթինկանն: Զոր մեկնաբանելով յաւելու ասել Խորենացին. քանզի սովորութիւն իսկ էր թագաւորաց մերոց փեսայ ութեամբ ՚ի դուռն տաճարին հասանել, դահեկանս ճապաղել` իբրեւ զհիւպատեանն հռովմայեցւոց. սապէս եւ թագուհեացն յառագաստին մարգարիտ: Այս է (ասէ ) ճշմարտ ութիւն բանից: Եւ ծնան Արտաշեսի ՚ի Սաթինկանէ բազում որդիք . Արտաւազդ, Վրոյր, Տիրան, Մաժան, Զարեհ, եւ այլք. եւ հուսկ յետոյ ծնաւ Տիգրան երրորդ:
       Եկեալ էին յալանած ընդ Սաթինկան եւ բազում երեւելի անձինք իբր հարսնածուք. եւ ոմանք եւս ՚ի մերձաւոր ազգականաց նորա ընդ նոսա. որք եւ կարգեցան յԱրտաշիսէ յազգ եւ ՚ի նախարարութիւն` կոչեցեալք Առուեղեանք կամ առաւեղեանք` յաշխարհիս Հայոց:
       դ. Յայն աւուրսն մեռաւ արքայն պարսից Դարեհ Վողոգէս. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա որդի նորին Արշակ չորրորդ: Այլ պատմիչք հռովմայեցւոց` որովհետեւ զանունս Արշակ համարին իբպ հասարակ մականուն ամենայն թագաւորացն պարսից եղելոց յազգէ պարթեւաց յետ Դարեհի Վողոգեսայ փոխանակ Արշակայ չորրորդի դնեն զԲակուր զանդրանիկ որդի նորին Դարեհի. եւ յետ Բակուրայ յաւելուն դնել զեղբայր նորուն` Խոսրով անուն: Այլ Մաղաղ Անտիոքացի զայս Խոսրով համարի թագաւոր հայոց. զայսցանէ ունիմք խօսիլ ինչ ինչ ՚ի ծանօթութիւնս:
       Եւ եղեւ յետ այսորիկ յանցանել տարւոյ միոյ իբրեւ մեռաւ արքայն ալանաց հայրն Սաթինկան, մի ոմն ՚ի կուսակալաց նորա բռնացեալ` հալածեաց զորդի նորա զեղբայրն Սաթինկան զՍաթէն. եւ ինքն թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա: Զայս լուեալ Արտաշեսի` առաքեաց յալանս զՍմբատ զօրօք բազմօք. որոյ ընդդէմ ելեալ բռնաւորին բազ մութեամբ զօրաց, ետ պատերազմ սաստիկ: Եւ Սմբատ չարաչար հարուածովք վարեալ զնա` հալածական արար ՚ի կողմանս սկիւթացւոց. եւ նստոյց զՍաթէն ՚ի տեղի հօրն. եւ զամենայն երկիր բռնացելոյ աւերեալ` գերեաց անտի զբազումս, եւ էած զնոսա յԱրտաշատ: Եւ Արտաշէս հրամայեաց բնակեցուցանել զնոսա ՚ի Շաւարշան գաւառ. եւ զի տեղին այն` յորմէ գերեցան նոքա, կոչիւր Արտազ կամ Արտոզ, գաւառն Շաւարշան ՚ի բնաւելոյ նոցա անդ` կոչեցաւ եւս Արտազ եւ Արտազակէ, որ է հարաւակողմն Մասիս լերին:
       Ընդ այն աւուրս յետ իբր քառասնեւերեք ամաց կատարման սրբոյն Թադէի` աշակերտօք նորա ոսկեանք ճգնաւորք, որք ծերացեալ էին, եւ կային ՚ի լեառն Ծաղկէոյ, իջեալ անտի` եկին յԱրտաշատ քաղաք. եւ քարոզեցին զհաւատս Քրիստոսի. զորոց զբանսն ընկալել ոմանք յազգականաց թագուհւոյն` որք եկեալ էին ընդ նմա յալանաց է, հաւատացին ՚ի Քրիստոս: Եւ ՚ի դառնալ Ոսկեանց յանապատ իւրեանց` չոքան ընդ նոսա եւ հաւատացեալ ալանքն` ոգիք եօթնեւտասն. եւ մկրտեցան ՚ի նոցանէ յակունս Եփրատայ ՚ի ծաղկաւէտ տեղիս. եւ գլխաւոր նոցա` որ կոչիւր Բահադրաս, անուանեցաւ Սուքիաս: Անդ երեւեցաւ նոցա Քրիստոս, եւ քաջալերեաց զնոսա. եւ նոքա կանգնեցին անդէն զնշան խաչի` անուանեալ զնոյն Աւետեաց խաչ:
       Իսկ յետ իբր հնգետասան ամաց` Արտաւազդ որդի արքայի, որ էր իբր վեշտասանամեայ, հանդերձ եղբարբք իւրովք պատահեալ նոցա ՚ի լերին անդ` յորդորեաց դառնալ յետս. եւ յոչ առնուլ նոցա յանձն, սպառնացաւ Ոսկեանցն` զի նոքա յորդորեսցեն զնոսա: Եւ նոքա ասեն. ինքեանք ընտրեսցեն զօգուտ իւրեանց: Զայն լուեալ որդւոյ թագաւորին` դարձոյց զբարկ ութիւն իւր ՚ի վերայ Ոսկեանց. եւ անդէն ետ արագապէս խողխողել զնոսա: Իսկ զՍուքիասանսն եթող անդ. եւ նոքա առեալ թաղեցին զմարմինս երանելի Ոսկեանցն. եւ ինքեանք կրօնաւորելքն ՚ի նոյն տեղւոջ` ճգնէին, եւ խոտովք կերակրէին:
       Եւ ապա ցանկալով նոցա առաւել յանարգ տեղւոջ եւ յանծանօթ վայրս բնակիլ` գնացին ՚ի ջրաբաշխ լեառն, որ եւ կոչեցաւ Սուկաւ կամ Սուկաւէտ ՚ի գաւառն Բագրեւանդայ. եւ կացին անդ ամս ինչ` մինչեւ ՚ի ժամանակս Դատիանոսի թագաւորին ալանաց, որ ՚ի ճառընտիրս կոչի Գիգիանոս. եւ ՚ի խնդրել զնոսա թագաւորին, մի ոմն ՚ի նախարարացն սկուհեր անուն` ազդ արար վասն նոցա, թէ ո'ւր իցեն, եւ զի'նչ պաշտեն: Եւ նա յետ մահուն Արտաշեսի առաքեաց զմի ՚ի զօրավարաց իւրոց Բառլահա կամ Բառահլա անուն` ածել զնոսա առ ինքն. եւ եթէ ոչ կամիցին գալ, տանջել եւ սպանանել զնոսա: Եւ եկեալ նորա` ստիպեաց զնոսա գնալ ընդ իւր յալանս, եւ թողուլ զհաւատս Քրիստոսի. եւ յոչ առնուլ նոցա յանձն` բազում տանջանս մատոյց նոցա. ետ կապել զնոսա, եւ լապտերս վառեալս մատուցանել ՚ի մարմինս նոցա. զի առ ցաւոց հնազանդեսցին. եւ տեսեալ` թէ նոքա ՚ի տանջանս փառս տային այ, հրամայեաց գայլս ՚ի բերան արկանել զի մի կարասցեն բարբառել . այլ նոքա ոչ դադարէին յաղօթելոյ. եւ խնդրէին յայ` հեզմամբ իւրեանց գթայ յաշխարհն հայոց եւ լուսաւորել եւ յաղօթել անդ նոցա` հատիս զպարանոցս նոցին ՚ի վերայ վիմի. եւ ընկեցին ՚ի խորխափիտ մի. ուր մնացին նոքա անվնաս ամս բազումս. եւ ՚ի տեղւոջ անդ բղխեաց աղբիւր ջուրց, յորմէ եւ բժշ կութիւն լինէր ախտացելոց:
       Ասի ՚ի ճառընտիրս, թէ ՚ի ժամանակս մեծին Կոստանդիանոսի` իբրեւ ՚ի յայտ եկին մարմինք նոցա, նա ինքն ետ թաղել զնոսա ՚ի վայելուչ տեղւոջ: Գրի եւ յայսմաւուրս ՚ի սեպտեմբերի. 19. թէ սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն մեր գնացեալ անդ ՚ի Սուկաւէտ լեառն` շինեաց եկեղեցիս ՚ի տեղի վկայութեան Սուքիասանց քօշից. եւ կարգեաց անդէն զդասս կրօնաւորաց:
       ե. Իսկ Արտաշէս թագաւոր հայոց յետ բազում գործոց քաղաքական ուղղութեան` բազում իրօք սկսաւ վայելչացուցանել հայոց. եւ էած անդր զբազում յայլեւայլ ազգաց, բնակեցուցեալ զնոսա ՚ի լերինս եւ ՚ի դաշտս: Եւ զամենայն երկիրն բաժանեալ ՚ի զանազան սահմանս` կանգնեաց ՚ի նոսա նշանս կոփեալս ՚ի քարանց իբրեւ զաշտարակս վայելուչ կարգօք յիւր անուն:
       Շինեաց եւ զբազում կամուրջս ՚ի վերայ բազում գետոց, եւ կարգեաց զանհնար եւ զբազում կամուրջս ՚ի վերայ բազում գետոց, եւ կարգեաց զանհամար նաւակս ՚ի գետս եւ ՚ի ծովակս: Որով եւ այնչափ փոյթ եւ ջան գործոց եմուտ ՚ի մարդիկ աշխարհին, մինչեւ չմնալ ումեք դատարկ, եւ ոչ տեղւոյ իմիք անգործ, ոչ ՚ի լեռնայինս եւ ոչ ՚ի դաշտայինս. որպէս ասէ Խորենացին. խ. 53. եւ 56:
       Յետ այսորիկ շինեաց Արտաշէս եւ զվարժատունս պէսպէս մարզուեց գործանականց. եւ կանգնեաց զբազում ուսումնարանս ազատական արուեստից ՚ի տեղեկութիւնս գիտութեան ժամանակաց, աստեղաց, չափմանց, թուոց, եւ այլոց իրաց, ուսանիլ զայնս գրովք ասորւոց եւ պարսից ՚ի լեզու հայոց: Եւ համբաւ այսր ամի` զոր առնէր Արտաշէս, հասեալ ՚ի Մարս, ՚ի Պարսս եւ յայլ բազում տեղիս` արար զնա անուանի յոյժ. եւ զս հայոց` նախանձելի բազմաց: Եւ յայս իսկ գային բազումք յաշխարհս մեր: