Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Տրդատ արքայ հայոց իբրեւ լուաւ զդառնալ սրբոյն Գրիգորի ՚ի Կեսարիոյ, էառ ընդ իւր զաշխէն տիկին եւ զԽոսրովիդուխտ եւ զբազմ ութիւն ՚ի զօրաց իւրոց, եւ ելեալ ՚ի Վաղարշապատայ` եկն ՚ի գաւառն Բագրեւանդայ` ՚ի քաղաքագիւղն Բագուան ` այն է Դիցաւան. եւ սպասէր սրբոյն յաւուրս ամսոյ միոյ: Եւ իբրեւ մերձ եղեւ անդր սուրբ քահանայապետն Գրիգոր, եկեալ առ նա Տրդատ առ ափն Եփրատ գետոյ` բազում խնդութեամբ եմոյծ զնա յաւանն:
       Անդ սկսաւ երանելին վերստին քարոզել, եւ ամսօրեայ ժամանակաւ մարզել զթագաւորն եւ զամսին իսկ յընդունելութիւն մկրտութեան. եւ եդ նոցա պահս, եւ յայնմ միջոցի եկեղեցի շինեալ ՚ի նմին աւանի հանգոյց անդ զմնացեալ մասն նշխարաց սրբոյն Յովհաննու եւ Աթանագինեայ:
       ՚Ի կատարիլ աւուրց պահոց պատրաստութեան` էջ սուրբն Գրիգոր հանդերձ թագաւորաւ եւ ամենայն ընտանեօք նորա եւ բանակօք զօրաց յափն Եփրատայ, եւ յառաւօտուն պահու մկրտեաց զնոսա ՚ի գետ անդր: Ուր եւ նշան սքանչելի երեւեցաւ զի ՚ի մկրտութեանն ըստ գրելոյ Ագաթանգեղոսի, որ եւ թուի թէ յայնմ պահու ՚ի տեղւոջ անդ էր, զտեղի առեալ ջուրց գետոյն` դարձան անդրէն ընդ կրունկն. եւ լոյս սաստիկ երեւեալ ՚ի նմա նութիւն սեան` եկաց ՚ի վերայ ջուրց գետոյն. եւ տեսիլ տէրունական խաչի ՚ի վերայ լուսեղէն սեանն. եւ այնչափ սաստիկ էր ծագումն լուսոյն, մինչեւ նուազեցուցանէր եւ արգելոյր զճառագայթս արեգական. եւ իւղն ածութեան զոր արկանէր սուրբն Գրիգոր, շրջան առեալ ՚ի մէջ գետոյն` շուրջ զմարդկամբն փարէր. ընդ որ զարմացեալ ամենեցուն` բարձրացուցանէին զօրհն ութիւն ՚ի փառս աստուծոյ: Այլ ՚ի մկրտել սրբոյն Գրիգորի զՏրդատ արքայ` փոխեաց զանուն նորա, եւ կոչեաց Յովհաննէս ՚ի պատիւ Յովհաննու Կարապետի:
       Յետ այսորիկ եւ զայլ եւս աւուր եօթն դադարեալ անդէն սուրբն Գրիգոր յամենայն աւուր մկրտէր գործակցութեամբ այլոց պաշտօնէից եկեղեցւոյ զանհամար բազմութիւն աշխարհին Հայոց, ընդ ամենայն իբր չորեք հարիւր բիւր: Եւ քանզի անդ ՚ի Բագուան յառաջնում աւուր նաւասարդի աշխարհաժողով բազմ ութեամբ տօն կատարիւր ՚ի ժամանակս հեթանոսութեան. զի էր շինեալ անդ բագին եւ տեղի հիւրընկալութեան ՚ի պատիւ Մաժանայ քրմապետի, ընդ որում գրեցաք ՚ի գլ. լ. երես. 357. կարգեաց սուրբն Գրիգոր փոխանակ այնր ՚ի նմին աւուր ամենայն յամէ առնել անդանօր զտօն նշխարաց սրբոյն Յովհաննու Կարապետի եւ Աթանագինեայ վկային. զոր այժմ տօնեմք յետ տօնի սրբոց Գայիանեանց:
       բ. Դարձ արարեալ սրբոյն Գրիգորի հանդերձ թագաւորաւ ՚ի Վաղարշապատ ձեռն էարկ շինել զհոյակապ եկեղեցին էջմիածնայ. որպէս գրէ Ագաթանգեղոս յերես. 375. զորոյ զտեղին որմով միայն պատեալ էր յառաջնմէ եւ ՚ի շի նութեան տասի սահմանեաց առնել ամի ամի մասնաւոր տօն եկեղեցւոյ, այն է տօն Շողակաթին, զոր կատարեմք ՚ի նաւակատիս վերափոխման: Կարգեաց ՚ի նմին ժամանակի եւ զայլ տօնս Տէրունական եւ զԱստուածածնի` ըստ յունաց. եւսեւ զտօն սրբոց Հռիփսիմեանց եւ Գայիանեանց առանձինն:
       Յորժամ ՚ի Վաղարշապատ էր սուրբն Գրիգոր, հասին անդր թղթաբերք ՚ի Կեսարիոյ, եւ մատուցին նմա զթուղթ սրբոյն Ղեւոնդեայ. եւ էր այն պատասխանի թղթոյ սրբոյն Գրիգորի. յորում յայտ առնէր Ղեւոնդ, թէ առաքեցի զԵպիփան զաշակերտ Անտոնի գնալ ՚ի տեղի Իննակնեան հանդերձ քառասուն ընտիր ընկերօք` կալ ՚ի վանսն անդ. եւ յորդորէր եւս զսուրբն շինել եւ զայլ վանորայս, եւ կարգեալ ՚ի նոսա կրօնաւորական կանոն: Իսկ վասն Եղիազարու ասէր, թէ հալածեալ ՚ի հերետիկոսաց փախեաւ ՚ի Հռովմ. եւ զՏիմօթեայ ասէր լուայ թէ գնացեալ է յԵրուսաղէմ վասն թարգմանելոյ զաւետարանն Մատթէի ՚ի յոյն լեզու: Զայսպիսի լուր առեալ սրբոյն Գրիգորի գրեաց թուղթ հանդերձ Տրդատաւ առ Եղիազարոս եւ առ Տիմոթէոս` գալ ՚ի Հայաստան. բայց նոքա յայն ժամ ոչ ժամանեցին:
       Այնուհետեւ շրջեալ երանելւոյն Գրիգորի հանդերձ թագաւորաւ յամենայն գաւառս եւ ՚ի քաղաքս աշխարհին Հայոց` մկրտէր զմնացեալսն, եւ հաստատէր զամենեսին ՚ի հաւատս Քրիստոսի. կանգնէր յամենայն տեղիս զեկեղեցիս. եւ յորս էին մեհեանք` սրբէր եւ տաճար առնէր աստուծոյ. եւ ձեռնադրէր եպիսկոպոսունս եւ քահանայս եւ պաշտօնեայս եկեղեցւոյ: Եւ հրամանաւ թագաւորին զորդիս քրմաց եւ զայլ բազում մանկտի ժողովեալ` կարգեաց նոցա դպրոցս եւ վարժապետս` յերկուս դասս բաժանեալ ոմանց ուսանել զդպրութիւն ասորւոց, եւ ոմանց զդպրութիւն յունաց. եւ ինքնին ընդ խնամովք իւրովք սնուցանէր եւ զոմանս ՚ի նոցանէ ըստ ժամանակին ձեռնադրէր եպիսկոպոսունս :
       Յայսոցիկ որդւոց քրմաց մին էր Ալբիոս կամ Ալբիանոս որ եղեւ եպիսկոպոս Հարքայ ՚ի կողմանս Եփրատայ. եւ այլ ոմն Ալբոս անուն, որ եղեւ եպիսկոպոս արքունի դրան. եւ միւս եւս Եւտալիոս անուն, որ եղեւ եպիսկոպոս Բասենոյ. ընդ որս եւ Բասոս, Մովսէս, Եւսեբէոս, Յովհաննէս, Ագապէս, Արտիթէս, Արուկէս, Անտիոքէս, եւ այլք բազումք, որք յորդւոցն քրմաց ընտրեալ` արժանացան եպիսկոպոսութեան այլեւայլ կողմանց. եւ որ միանգամ ձեռնադրեցան եւ կարգեցան եպիսկոպոսունք ՚ի Լուսաւորչէ մերմէ ընդ ամենայն տեղիս աշխարհին Հայոց, ասի` թէ եղեն աւելի քան զչորեք հարիւր, ըստ աւանդելոյ Ագաթանգեղոսի. յերես . 381. եւ մեծի Վարդանայ ՚ի գովեստ Լուսաւորչին. եւ յայսմաւուրց. ՚ի սեպտ. 30: Եւ ըստ ասելոյ Խորենացւոյն խ. 88. ելից զամենայն կողմանս աշխարհին Հայոց եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք: Թո'ղ զբազմութիւն անհամար քահանայից:
       գ. Եւ զի սուրբն Գրիգոր զբազումս նաեւ ՚ի քրմաց` որք հաւատացին ՚ի Քրիստոս, ձեռնադրեաց քահանայս, մատուցեալ նոցա` խնդրէին ՚ի նմանէ, թէ զի՞նչ գործեսցեն առ ՚ի գտանել զդարման պիտոյ` անձանց եւ ընտանեաց իւրեանց. յորժամ ասեն ՚ի կռապաշտու թեան էաք, ՚ի զոհից եւ ՚ի պտղաց նոցա ունէաք մեզ ռոճիկս. իսկ այժմ ուստի կարասցուք ունել. զի ոչ գիտեմք արհեստ ինչ:
       Իսկ սուրբն Գրիգոր, ընդ որում գրէ սուրբն Սահակ ՚ի կանոնական ճառս իւր, խօսեցաւ ընդ նոսա եւ ասէ. Դուք որդեակք իմ միայն զգուշութեամբ ծառայեցէ'ք աստուծոյ կենդանւոյ եւ ճշմարտի եւ զյոյսն ձեր զիջի'ք ՚ի նա բոլորով սրտիւ. եւ զվերինն խորհեսջիք` ուր քսն նստի ը նդ աջմէ հօր. զայն օթեւանս եւ զբնակութիւն եւ զկեանսն խնդրեսջիք ՚ի տեառնէ. եւ այս յաւելցի ձեզ: Իսկ պտուղք ընծայից սրբութեան ՚ի տաճարի նուիրեալք` ձեզ եղիցին օրհնութիւնք ՚ի ժողովրդոց այ, փոխանակ պիղծ զոհիցն այնոցիկ` որովք հաղորդեալ լինէիք դիւաց, այժմ սուրբ պատարագացն երեխայրիւք` (որք են տուրք ողորմութեան պատարագի ), եւ այլովք ընծայեալ պտղովք, հրեշտակացն սրբոց հաղորդ գտանիք շնորհօքն քսի: Եւ եղիցին ձեզ երեխայրիք եւ պտուղք ՚ի խաշանաց եւ յարմտեաց ՚ի ժողովրդենէ. եւ տասանորդք ՚ի հնձանէ եւ յանդոց: Եւ որք մատուցանեն յեկեղեցիս նուէրս յարջառոց կամ խաշանոց` բաշխէք աղքատաց, առջիք անտի ձեզ բաժինս. եւ դուք եւ ամենայն քահանայք տաջի'ք տասանորդս եպիսկոպոսաց ՚ի հասից եկեղեցւոյ: Զայս այսպէս կարգեալ սրբոյն Գրիգորի` եդ օրէնս քահանայից հանապազօր կատարել զպաշտամունս յամենայն եկեղեցիս:
       Շինեաց եւ եւս երանելին Գրիգոր եւ զբազում վանորայս եւ զկուսանոցս եւ զհիւրանոցս: Պատմի յայսմաւուրս, թէ գնացեալ նորա ՚ի կողմանս Վարագայ լերին եգիտ անդ զոմանս յընկերաց սրբոց Հռիփսիմեանց` ՚ի կուսանաց եւ ՚ի քահանայից. եւ ուրախ լեալ ՚ի վերայ նոցա` շինեաց անդ եկեղեցի ՚ի փառս սուրբ նշանին, զոր ունէին ՚ի Հռիփսիմեայ, այն է խաչն Վարագայ, զորմէ ունիմք գրել յերրորդ գիրս: Եկեալ ապա սրբոյն Գրիգորի ՚ի լեառն Գառնոյ, ուր յառաջն ճգնէր Ստեփաննոս քահանայն ՚ի խմբէ անտի սրբոց Հռիփսիմեանց, շինեաց անդ վանս միաբանակեցաց. որ յետոյ կոչեցաւ Աղջոց վանք:
       Արար եւ զայլ բազում շինութիւնս սուրբ հայրն մեր Գրիգոր ՚ի նորոգութիւն եւ ՚ի հաստատութիւն իւրոյ հօտին. եւ ելից զաշխարհս մեր լուսով աստուածգիտութեան եւ երկնային իմաստութեան , գործակից իւր ունելով գրեթէ յամի զսուրբն Տրդատիոս Յովհաննէս: Որ եւ ինքն իսկ երանելի թագաւորն փոյթ տարեալ, զի յամենայն տեղիս անխափան տարածեսցի աստուածպաշտութիւն, եհան հրովարտակ յաշխարհում տէրութեան իւրոյ, եւ սփռեաց մունետիկս զի ամենեքին դարձցին ՚ի հաւատս Քրիստոսի. զոր եւ յիշէ Սողոմենոս պատմիչ յունաց. գիրք. խ. գլ. 8: Այլ արժան է եւս գիտել, զի թէպէտ ընդհանրապէս ազգս հայոց ջանիւք հոգեւոր երկանց հօրն սրբոյն Գրիգորի ծաղկեցան ՚ի կրօնս աստուածպաշտութեան. այլ` գիւղք եւ աւանք ինչ յեզր սահմանաց Հայաստանեայց` խառն ՚ի հայոց եւ յօտար ազգաց` մնացին ՚ի հեթանոսութեան ՚ի ծածուկ. ընդ որս եւ արեւորդիքն կոչեցեալք` մերձ ՚ի սահմանս Միջագետաց. որք կացին բազում ժամանակօք ՚ի մոլորութեան իւրեանց մինչեւ ցաւուրս Ներսեսի Շնորհալւոյն, եւ անդր եւս:
       դ. Յետ պայծառացուցանելոյ սրբոյն Գրիգորի զհամօրէն Հայաստանեայս աստուածապաշտու թեան կարգօք` այնուհետեւ ընդ ժամանակս ժամանակս մեկուսանայր յամբոխէ մարդկան. եւ գնացեալ ՚ի լերինս եւ յանապատս` ճգնէր յաղօթս եւ ՚ի պահս, մերթ ընկերօք ոմամբք` զորս առնոյր ՚ի մենաստանաց, եւ մերթ լոկ առանձինն. եւ ստէպ ստէպ եկեալ յայցելութիւն աշակերտելոց, եւ հաստատեալ զնոսա ՚ի բարեկրօնութեան` անդրէն յիւր առանձնակեցութիւն դառնայր:
       Եւ ՚ի միում նուագի գնացեալ ազդեցութեամբ հրեշտակի աստուծոյ ՚ի լեառն Սեպուհոյ ՚ի Դարանաղեաց գաւառ` եգիտ անդ զսուրբ կոյսն Մանէ բնակեալ յայրի միում խստամբեր վարուք. եւ զկնի երից աւուրց ՚ի վախճանիլ սրբուհւոյն` թաղեաց զնա երանելին. այնուհետեւ եւ ինքն սուրբն Գրիգոր անդ ՚ի յայրն Մանեայ բազում անգամ առանձնացեալ ճգնէր: Եւ ՚ի յամել նորա երբեմն կարօտեալ յոյժ ՚ի նա երջանիկ արքայն Տրդատ` ՚ի գալ նորա աղաչէր զնա առ իւր մնալ. բայց սուրբն Գրիգոր ոչ առնոյր յանձն:
       Էին սրբոյն Գրիգորի, որպէս գրեցաք ՚ի գլ. լա. երես. 367. երկու որդիք ՚ի կողմանս աշխարհին Յունաց. որոյ անդրանիկն կոչիւր Վրթանէս, որ յաշխարհական կարգ էր մտեալ. եւ կրտսերոյն անուն էր Արիստակես. որ միայնակեցութեան վարս ընտրեալ` առաքինակրօն ընկերօք ճգնէր յանապատս. եւ դեռ չէր ումեք ՚ի Հայս ծանուցեալ, թէ սուրբն Գրիգոր ունի զորդիս: Իսկ Արտաւազդ Մանդակունի սպարապետ հայոց իրազեկ լեալ այսմ ՚ի Տաճատայ փեսայէ իւրմէ` որոյ տեղեկացեալ էր զնցէ ՚ի Կեսարիա, ծանոյց թագաւորին:
       Զայն իբրեւ լուաւ բարեպաշտ արքայն , ուրախ եղեւ յոյժ. եւ վաղվաղակի զնոյն ինքն զԱրտաւազդ Մանդակունի, ընդ նմին եւ զփեսայ նորին զՏաճատ իշխան Աշոցաց, եւ զդատ զսուրհանդակ իւր` դեսպանս արձակեաց ՚ի կողմանս Յունաց` խնդրել եւ գտանել զորդիս սրբոյ Լուսաւորչին: Եւ նոցա գնացեալ գտին զՎրթանէս ՚ի Կեսարիա քաղաք, եւ զԱրիտակէս յանապատի միում. եւ հազիւ ուրեմն հաւանեցուցեալ զնոսա` առեալ ածին առ Տրդատ:
       Յայնժամ մեծապէս ցնծացեալ արքայի ընդ գալուստ նոցա` էառ զերկոսին զնոսա ընդ իւր, եւ գնաց խնդրել զտեղի առանձնութեան սրբոյն Գրիգորի. մինչեւ եկն ՚ի Դարանաղեաց գաւառ ՚ի Սեպուհ լեառն ՚ի յայրն Մանեայ կուսին: Անդ տեսեալ Տրդատայ զերանելին Գրիգոր` աղաչեաց զնա, զի որովհետեւ ինքն չառնոյր յանձն կալ եւ մնալ միշտ ՚ի քաղաքի, ձեռնադրեսցէ իբր փոխանորդ իւր զԱրիստակէս: Պատշաճ համարեալ սրբոյն Գրիգորի զխնդրուածս արքային` էջ ՚ի լեռնէ անտի. եւ եկեալ ՚ի Վաղարշապատ` ձեռնադրեաց եպիսկոպոս զերանելին Արիստակէս, յամի տն` իբր. 318. եւ ապա առեալ զնա ընդ իւր` դարձեալ սկսաւ շրջիլ յայլեւայլ քաղաքս` այց առնել իւրում ժողովրդեան:
       Աստանօր ՚ի պատմել Խորենացւոյն զԱրիստակեայ եւ զվրթանիսէ. ՚ի գլ. 77. զարմանայ ընդ նոսա եւ ընդ սուրբն Գրիգոր. Արդա'րեւ ասէ հօր սքանչելւոյ որդիք զարմանալիք առաւել քան զառաւել. զի ոչ նա խնդրեաց (՚ի սկզբան ) զորդիսն, յորժամ դարձաւն ընդ Տրդատայ, եւ ոչ նոքա չոքան առ նա. եւ այն գրեթէ վասն երկիւղի հալածանացն. բայց եւ ոչ ՚ի քահանայանալն եւ ՚ի փառաւորիլ հօրն` երեւեալ պերճացան նոքա… անսպառին եւ անանցականին միայն հսկելով. որք ոչ զպատիւն յինքեանս ձգէին, այլ` պատիւն զհետ նոցա ընթացաւ:
       ե. Իսկ երանելի թագաւորն Տրդատ` որ եւ Յովհաննէս բոլորովին զուարճացեալ առատաշնորհ լուսաւորութեամբ սրբոյն Գրիգորի եւ Արիստակեայ` օր քան զօր առաւելոյր ՚ի հանդէս առաքինութեան. զորոյ զփոյթ հաւատոցն եւ աստուածպաշտութեան ՚ի գովութիւն առեալ ատենադպրի նորին Ագաթանգեղոսի` գրէ յերես. 385. այսպէս. Ածասէր թագաւորն արդատիոս բարեպաշտութեամբ սպասաւորեալ ընդ աշակերտական հաւատոց ՚ի Քրիստոս` երկիւղած գտանիւր. որով տեղեկացեալ եւ վարժել աստուածակեաց հրամանօքն, եւ ցանկալի եղեալ օրինապահն կալով, եւ բարեաց օրինակ ամենայն ի. եւ անդէն ՚ի նմին ուշ եդեալ փութով ընթերցուածոց աստուածեղէն զրոց. զի յունական աշխարհական դպրութեան երկրաւոր իմաստութեանն յառաջագոյն էր տեղեակ` առաւել փիլիսոփայական մտաց հանճարագիտութեան , զի ուսեալ էր զայս. արդ ընկալեալ եւ զշնորհս երկնաւոր պարգեւացն. որով առ ժամայն լուսաւորեալ, եւ թեւակուռ թեւամուխ եղեալ աստուածատուր հրամանացն որպիսութեանց, եւ ամենայն պատրաստութեամբ զանձն յարդարեալ, եւ ըստ աւետարանական չափոցն ՚ի ծառայ ութիւն աստուծոյ մարդասիրին դարձեալ, մերկացեալ այնուհետեւ զհեթանոսակիր ցանկութիւնս, առեալ զնշան պարծանաց խաչին յանձն իւր. եւ պաշտել զկնի ամենակեցոյց խաչելոյն` հաճել զհրամանացն պայման, զկնի խաչակիր գնդին քսի աշակերտելոցն հետեւել: Եւ անձին իւրում եդեալ սահման պահօք եւ տքն ութեամբ աղօթս մշտնջենամռունչս, եւ բազկատարած պաղատանս առ աստուած, եւ արտասուս հանապազաբուղխս վասն աշխարհին իւրոյ. սոյնպէս եւ վասն իւր խնդրել, զի մի ' յիշեսցին մեղքն, որ յառաջին տգիտութեանն յայնժամ որ ՚ի հ նութեան անդ գործէր:
       Եւ բազում եւ ամենայն ուժով նպաստաւոր ութիւն ընծայեցուցեալ աւետարանագործ վարդապետութեանն հպատա կութիւն ցուցեալ, եւ ծառայեալ ըստ աւետարանին վայելչութեամբ. եւ այսպէս խրատեալ եւ զգաստացեալ կրօնաւոր վարուք յառաջադէմ լինել ամենայն ուղղութեամբ յամենայն գործս բարութեան նորա, առաւել եւս պայծառացուցանէր զվարդապետութեան սատարութիւն:
       Աստանօր պատմէ Եւսեբիոս, թէ ՚ի սմին ժամանակի` յորժամ այսպէս ծաղկեալ էր ՚ի Հայս քրիստոնէութիւն, եւ փոյթեռանդն էին նոքա ՚ի կրօնս աստուածպաշտութեան, միանգամայն եւ բարեկամ հռովմայեցւոց, Մաքսիմիանոս բռնաւոր դառնացեալ ՚ի վերայ նոցա վասն քրիստոնէական հաւատոց նոցին` գրգռեաց պատերազմ. եւ ՚ի պարտութիւն մատնեալ յերեսաց նոցա` վտանգեցաւ յոյժ, եւ խորտակեցան զօրք իւր. եւ դարձաւ կոր ՚ի գլուխ յետս. եւ հուսկ յետոյ դառն մահուամբ բարձաւ ՚ի կենաց: Այլ թէ յորում ամի եղեալ իցէ այս պատերազմ, ո'չ է յայտ. թէպէտ Տիղեմոնտիոս դնէ յամի Տեառն 315:
       Գրի եւս եւ յայսմաւուրս հայոց. օգոստ. 30. երես. 51. թէ նաեւ Լիկիանոս բռնաւոր ՚ի նոյն աւուրս գրգռեալ ընդդէմ հայոց վասն քրիստոնէութեան նոցա` կոտորեաց զբազումս ՚ի զօրաց նոցին ՚ի կողմանս Նիկոմիդեայ: Գուցէ յայս հայի այն, զոր յիշէ Խորենացին. բ. 85. թէ Լիկիանոս ցրտացեալ ՚ի սիրոյն Տրդատայ մեր թագաւորին` ակն ածէր որպէս արդարեւ ՚ի թշնամւոյ. քանզի գիտէր, եթէ ատելի է արդարոյ ամենայն ամպարիշտ: