Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լուեալ Տրդատայ զդարձ Կոստանդիանոսի մեծի ՚ի հաւատս, ուրախ եղեւ յոյժ. զի ունէր բարեկամ ութիւն ընդ նմա. եւ ցանկայր գնալ առ նա յողջոյն իբր ՚ի շնորհաւորութիւն եւ ՚ի խնդակցութիւն. որոյ վասն խորհուրդ արարեալ ընդ սրբոյն Գրիգորի եւ ընդ նախարարս իւր` զհետ եղեւ պատրաստու թեան ճանապարհի: Եւ առեալ ընդ իւր զնա ինքն զսուրբն Գրիգոր, եւ զբազում արս պատուաւորս, անկաւ ՚ի չու` դիմել ՚ի Հռովմ. եւ յելանել նորա ՚ի Վաղարշապատ քաղաքէ ` ուղեկից եղեն նմա բազմութիւնք նախարարաց եօթանասուն հազար զօրօք` մինչեւ ՚ի գալ յերկիրն Տարոնոյ:
       Եւ իբրեւ ժամանեցին նոքա անդր, եհաս առ Տրդատ գուժկան յարքայէն վրաց ՚ի Միհրանայ` զօձիս պատառեալ, եւ պատմեաց նմա, եթէ Գեգռեհոն արքայն հիւսիսականաց այսինքն է կողմանցն` հոնաց եւ բասլաց` որ յաշխարհին Սարմատացւոց, գումարեալ զզօրս` եկն ՚ի վերայ Վրաց. եւ փախստական արարեալ զՄիհրան մինչեւ ՚ի գաւառն Կարնոյ` յաւարի էառ զերկիր նորա. եւ գերեաց անտի բազմ ութիւն յոյժ հազարաւոր անձանց:
       Զայն իբրեւ լուաւ Տրդատ, զտեղի էառ անդրէն, եւ փութանակի առաքեաց զիշխանն Ապահունեաց երեսուն հազար զօրօք` հասանել յօգնութիւն աշխարհին Վրաց: Որոյ գնացեալ անդր` վանեաց զթշնամիսն. եւ էառ ՚ի նոցանէ գերի չորեքհարիւր այր ընտիր, յորս կային եւ երեք երեւելի իշխանք. եւ թողեալ կողմնապահ ՚ի վերայ երկրին զիշխանն Աղձնեաց դռով անուն` չորս հազար արամբք, դարձաւ առ Տրդատ, որ սպասեալ մնայր սմա ՚ի Տարոն, եւ Տրդատ հրամայեաց տանիլ զգերեալսն յամուրն Ողկան:
       Կարգեալ ապա Տրդատայ վերակացու կողմանցն Տարոնոյ զՍղուկ զիշխանն Սղկունեաց, ել ՚ի ճանապարհ ընդ սրբոյն Գրիգորի` գնալ յԻտալիա. եւ էին ընդ նոսա Արիստակէս որդի սրբոյն Գրիգորի, եւ Ալբիանոս եպիսկոպոսն Հարքայ. եւ ՚ի նախարարացն հայոց երկոտասան իշխանք մեծամեծք` հանդերձ իւրեանց թիկնապահօք եւ սպասաւորօք: Եւ անցեալ ընդ բազում քաղաքս հանդարտ ճանապարհորդութեամբ հասին ՚ի Հռովմ քաղաք կայսերական. եւ պատուեցան մեծապէս ՚ի մեծէն Կոստանդիանոսէ եւ ՚ի սրբոյն Սեղբեստրոսէ: Եւ կացեալ անդ ամսօրեայ մի ժամանակ` ուրախ լինէին ՚ի միասին, պատմելով իրերաց` զոր ինչ միանգամ արար ընդ նոսա տէր. եւ եդին ՚ի միջի դաշն սիրոյ եւ միաբանութեան, զոր եւ հաստատեցին գրոգք. եւ սուրբն Սեղբեստրոս` ընդ որում աւանդի յազգի մերում, ձեռնադրեաց զսուրբն Գրիգոր պատրիարգ հայոց կամ եպիսկոպոսապետ` այսինքն մեծի հայրապետ:
       Եւ ապա յելանել նոցա ՚ի Հռովմայ` նա ինքն սուրբն Սեղբեստրոս ետ սրբոյն Գրիգորի ՚ի պարգեւս զահեակ ձեռն Անդրէի առաքելոյ, եւ Ղուկասու աւետարանչին, եւ նշխարս ինչ սրբոյն Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ զայլ եւս նշխարս սրբոց: Նաեւ սուրբն Կոստանդիանոս արժանաւոր օժտութեամբ մեծարեաց զմեծն Տրդատ եւ զսուրբն Գրիգոր. եւ յաւել դարձեալ տալ ընծայս ազնուագինս եւ սպասս երեւելիս` տանիլ եւ դնել՚ի տաճարս սրբոց կուսանացն Հռիփսիմեանց. հանեալ ապա զնոսա յարքունի ոսկիապատ կառս` յուղարկեաց պատուով:
       բ. Այլ ՚ի չուել Տրդատայ ՚ի Հռովմ, լուր առեալ Շապհոյ արքային պարսից` թէ մեկնեալ է Տրդատ յաշխարհէ իւրմէ, ժամ դիպօղ համարեցաւ նուաճել զՀայս ընդ իւրեւ, եւ կամ տիրել երկրին ընդ մասին: Եւ զի լուեալ եւս էր զառաջին վանումն հիւՍիսականաց յերեսաց հայոց, եւ գիտէր` թէ նոքա յօժարութեամբ լինին ինքեան ձեռնտու ընդդէմ հայոց, հրեշտակս արձակեաց առ նոսա, եւ ազդ արար նոցա պատրաստիլ ՚ի պատերազմ. եւ ժամադիր եղեւ ընդ նոսա, զի ՚ի պայմանեալ պահու արշաւեսցեն ՚ի Հայս. եւ ես ինքն ասէ հասից անդր ՚ի միւս կողմանէ զօրօք արեաց: Գրեաց եւ ՚ի Հայս առ Սղուկ նահապետ ազգին Սղկունեաց, եւ յորդորեաց զնա` արկանել աղմուկ յաշխարհին հայոց, խոստացեալ նմա մեծամեծս. եւ նա հաւանեալ ընդ այս` նախ սպան զծերունին Օտայ Ամատունի զփեսայացեալն տոհմին իւրոյ. եւ նստաւ յամրոցն Ողկան` որ ՚ի գաւառին Տարոնոյ. եւ օգնական իւր արար զբնակիչս Սիմ լերին:
       Սոյնպէս եւ Գեդռեհոն արքայ հոնաց եւ բասլաց առաքեաց պատգամաւոր առ Դռով իշխանն Աղձնեաց, որ կողմնապահ էր եդեալ ՚ի սահմանս Վրաց. եւ կաշառս տուեալ նմա վաթսուն հազար դահեկան` աղաչեաց զնա մեկնիլ յաշխարհէ անտի. եւ նորա առեալ զտուրսն` եթող զկողմնապահութիւն աշխարհին, եւ գնաց յերկիրն Ապահունեաց, եւ եղեւ օգնական Սղուկայ: Յայնժամ ապա Գեդռեհոն վստահացեալ ՚ի ձեռնտուութիւն երկոցունց սոցա` փութայր դիմել ՚ի Հայս յիսունեւութն հազար զօրօք:
       Եհաս ՚ի նոյն աւուրս եւ Տրդատ արքայ ՚ի Հայս ՚ի գաւառն Տարոնոյ եւ տեսեալ զվրդովումն աշխարհին, ՚ի վերայ հասեալ ապստամբութեան իշխանացն` տրտմեցաւ յոյժ. եւ կասկածեալ ՚ի նոցանէ մեծապէս անդէն վաղվաղակի գումարեաց զօրս: Այլ մինչդեռ նա զհետ էր պատրաստութեան , եհաս Գեդռեհոն ՚ի սահմանս Հայոց, եւ եմուտ յերկիրն Տարոնոյ, եւ բանակեցաւ մերձ յաւանսն Հոռենից եւ Կուռաց:
       Իբրեւ ետես Տրդատ, եթէ յանկարծակի եկն եհաս ՚ի վերայ թշնամին, զահի հարաւ. քանզի չունէր բաւական զօրս պատերազմի, այլ միայն իբր զերեսուն հազար ոգիս: Եւ զի ոչ գոյր ժամանակ զայլս եւս գումարելոյ, քաջալերեալ զօրս ՚ի ձեռին ունէր, զվեց հազարսն ՚ի նոցանէ յղեաց ՚ի լեառն կոչեցեալ Արձան, եւ զչորս հազարսն առաքեաց ՚ի միւս կողմն` դարանակալ լինել մօտ Արածանի գետոյն. եւ զայլ չորս հազարսն յայլմէ կողմանէ եդ ՚ի դարանի. իսկ զվեշտասան հազարսն ճակատեցոյց ընդդէմ թշնամեաց: ՚Ի նմին ժամու եւ սուրբն Գրիգոր առեալ ՚ի ձեռն զնշխարս սրբոց առաքելոցն` զոր եբեր ՚ի Հռովմայ , արար ՚ի հեռուստ զնշան խաչի ՚ի վերայ բանակի նոցա. եւ կայր բազկատարած յաղօթս:
       Ապա փակեալ հայոց զթշնամիսն` իբրեւ ՚ի թակարդի` վանեցին եւ իջուցին զնոսա յանտառն, որ էր ընդ հարաւակողմն եւ սուր ՚ի վերայ եդեալ` կոտորեցին ՚ի նոցանէ զբազումս. յորմէ եւ տեղին այն անուանեցաւ թակարդ: Իսկ մնացեալքն փախստեայ գնացել անտի` յարձակեցան ՚ի վերայ մերձակայ գիւղից եւ սակայն չարաչար հարուածս ընկալեալ ՚ի չորս հազար զօրացն` որք յայն կողմն զգուշանային, փախեան անտի եւս: Եւ յայնմ աւուր կոտորեցին ՚ի նոցանէ ընդ ամենայն ոգիք արկեալք ՚ի թիւ, չորս հազար եւ հարիւր երկոտասան թո'ղ զբազմութիւն գերելոցն:
       Ընդ այսպիսի քա ջութիւն հայոց դառնացեալ արքային Գեգռեհոնայ` էառ զզօրս իւր, եւ գնաց ՚ի դաշտն Հաշտենից. եւ քանզի էր այր սէգ եւ խրոխտ` եւ յուսացեալ յանձին զզօրութիւն, առաքեաց հրեշտակս առ Տրդատ, եւ խնդրէր ՚ի նմէ սպառնալէօք զգերեալսն. նաեւ զհարկս եւս. ապա թէ ոչ ասէ, ո'չ մեկնիմ ես աստի, մինչեւ քանդեցից զերկիր քոյ սրով եւ գերութեամբ: Զայսպիսի բանս լուեալ Տրդատայ` էջ առ նա երեսուն հազարաւն. եւ ճակատ յօրինեալ ընդդէմ նորա` զաջ թեւն իշխանի Անգեղ տան. իսկ զգահերէց իշխանսն էառ ինքն իբրեւ զթիկնապահս:
       Եւ եղեւ ՚ի գրգռիլ մարտին` ահագին սաստկութեամբ բաղխեալ երկոցունց ճակատուց ընդ միմեանս, անկանէին բազումք յերկուց կողմանց: Յայնմ վայրի իշխանն Սիւնեաց եւ իշխանն Անգեղ տան միջամուխ լեալ ՚ի թշնամիս` հարկանէին զնոսա ՚ի հարուածս սաստիկս յոյժ: Եւ յառաւել յաճախել հարուածոցն, մի ոմն ՚ի զօրավարացն հոնաց յարձակեալ ՚ի վերայ Սիւնեաց իշխանին` կամէր հարկանել զնա. եւ իբրեւ նա խուսափեցոյց զինքն, եհար եւ եհաս զօրավարն զգլուխ երիվար նորա եւ յանկանիլ ձիոյն` եհար եւ իշխանն Սիւնեաց զոտս ձիոյ զօրավարին. եւ երկոքին յերկիր անկել բուռն հարին զմիմեանց կատաղաբար: Բայց իշխանին Սիւնեաց օգն ութիւն գտեալ ՚ի միոյ ՚ի թիկնապահաց իւրոց` եհար եւ սպան զզօրավարն:
       Յայնժամ հասեալ եւ իշխանն անգեղ տան ՚ի միւս կողմանէ` ամենեքին առհասարակ հանդերձ թագաւորաւն կոտորեցին զբազումս, եւ զմնացեալսն փախուցին յայնկոյս գետոյն փոքու, որ անցանէր ընդ երկիրն Հաշտենից: Եւ զի եհաս ՚ի վերայ գիշերն, բանակեցան զօրքն հայոց յայսկոյս գետոյն. իսկ թշնամիքն ՚ի հանդիպոյ:
       Եւ ՚ի լինել այգուն` մինչդեռ զօրք հայոց յանհոգս կային. հասին թշնամիք ՚ի վերայ նոցա, եւ սկսան հարկանել զնոսա. ուր եւ չարաչար խոցեցին զիշխանն Ծոփաց. բայց չկարելով զդէմ ունիլ իսպառ` փախեան անդրէն յետս: Այլ սպարապետն հոնաց քաջալերեալ զզօրսն ` յորդորեաց զնոսա յանկարծակի յարձակիլ ՚ի վերայ վրանին, ուր էր Տրդատ, եւ սպանանել զնա` ո'րպէս եւ յաջողեսցի. թէպէտ եւ ասէ մեռանիլ մեզ դիպեսցի:
       Այսու խորհրդով վառեալ նոցա, ո'չ այնչափ երկնչելով ՚ի մեռանելոյ` որչափ միտ դնելով զարքայն սպանանելոյ, յանկարծահաս յարձակմամբ յանդուգն դիմեալ ՚ի վերայ, եւ զզօրս հայոց հերձեալ ՚ի վրան Տրդատայ, եւ հարին զպահապանսն:
       Եւ այն ինչ կամէին ՚ի ներքս դիմել, ել ընդդէմ նոցա Տրդատ ՚ի վրանէ իւրմէ իբրեւ զբոց ՚ի հնոցէ , եւ ծախեաց զբազումս ՚ի նոցանէ. բայց ՚ի մարտնչիլ ընդ սպարապետին` խոցեցաւ ՚ի նմանէ յահեակ թեկն իւր, յորմէ առաւել եւս զայրացեալ` եհար աջու զգլուխ նորա, եւ յերկուս ճեղքեաց զնա. եւ զզօրս նորա առաջի առեալ` նիզակակից ունելով զքաջսն ՚ի հայոց, փախստական արար մինչեւ ՚ի կողմանս Հարքայ: Անդ նախարար տեղւոյն ընդառաջ ելեալ թշնամեացն` անկաւ ՚ի վերայ նոցա, եւ կոտորեաց ՚ի նոցանէ արս իբրեւ հազար. եւ մնացելոցն զահի հարեալ հանդերձ Գեդռեհոնիւ, մեկնեցան փախստեամբ յաշխարհէ անտի: Եւ որք կոտորեցանն ՚ի նոցանէ յայնմ պատերազմի` ընդ ամենայն եղեն իբր վեշտասան հազար. կամ ըստ ձեռագրաց Զենոբայ` երեքտասան հազար. իսկ ՚ի հայոց հազար եւ ութսուն:
       Իբրեւ դարձաւ արքայ եւ զօրք նորա ՚ի Տարոն, մատոյց հանդերձ ամենայն բազ մութեամբ գոհութիւնս առ աստուած: Եւ ապա ՚ի ձեռս բերեալ զկաշառահեղձ զիշխանն Աղձնեաց զԴռով` հրամայեաց ծայրատել զոտս եւ զձեռս նորա բայց աղաչեցեալ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ` խնայեաց ՚ի նա, եւ առաքեաց յաքսորս: Եւ հնարէր զբռամբ ածել նաեւ զՍղուկ, այլ չկարէր. զի ամենայն զօրութեամբ ամրացուցեալ էր նա զբերդն Ողկան` յորում նստէր. եւ ՚ի ծածուկ ձեռնտու ունէր զբազումս ՚ի նախարարաց. որոյ վասն եւ Տրդատ չվստահէր ելանել ՚ի վերայ նորա: Ապա դադարեալ ընդ սրբոյն Գրիգորի զաւուրս երիս ՚ի տեղին յԻննակնեան` գնաց ՚ի գառաւն Ապահունեաց. եւ անտի ելեալ չոքաւ ՚ի Վաղարշապատ:
       Իսկ սուրբն Գրիգոր զտեղի կալաւ ՚ի վանսն Գլակայ զաւուրս քսան եւ հինգ. եւ յետոյ ելեալ անտի` շինեաց ՚ի ստորոտս լերինն Տորոսի վկայարանս եւ զվանս. եւ հանգոյց անդ զնշխարս առաքելոցն, զորս բերեալ էր ընդ իւր. եւ եդեալ ՚ի նմա պաշտօնեայ արս երկոտասան` կարգեաց ՚ի վերայ նոցա զԵղիազար եպիսկոպոս նիւսարացւոց զեղբայրն Զենոբայ. յորմէ եւ տեղին անուանեցաւ Եղիազարու կամ Ղազարու վանք. կոչեցաւ եւս առաքեալն` վասն ամփոփելոյ անդ նշխարաց նոցին:
       Զայսոսիկ անցս գրեաց միըմիոջէ Զենոբ ասորի` Գլակ մականուանեալ` հրամանաւ սրբոյն Գրիգորի ըստ խնդրոյ երիցանց ոմանց, որք ոչ ժամանեալ ուղեկից եւ գործակից լինել սրբոյն Գրիգորի` թղթովք աղաչեցին զնա, զի ծանուսցէ ինքեանց` որ ինչ անցք անցին ընդ նոսա:
       գ. Իսկ արքայն Տրդատ որովհետեւ լուեալ էր, թէ Շապուհ արքայ պարսից ժամադիր է ընդ հիւսիսականաց, զարմանայր ընդ ոչ աճապարել նորա այլ քանզի կասկածէր եւս, թէ գուցէ յանկարծակի հասցէ եւ նա ՚ի վերայ, վասն այն ՚ի մի հաւաքեալ յարդարէր զզօրս իւր ՚ի պատրաստութիւն պատերազմի: Լուր եհաս յայնժամ առ նա, թէ հիւՍիսականք վերստին գումարեալ են ՚ի կողմանս Աղուանից` դիմել ՚ի Հայս. եւ Տրդատ տեղեկացեալ` թէ Շապուհ չեւ է պատրաստեալ ձեռնտու լինել հիւսիսականաց, ինքն աճապարեաց խաղալ ՚ի վր, նուաճել զնոսա իսպառ, որպէս արար եւ հայր իւր Խոսրով: Բայց քանզի Սղուկ նահապետ Սղկունեաց դաշնակիցն Շապհոյ զբազումս արարեալ էր իւր օգնական, եւ խափան մեծ էր նմա, խօսեցաւ ընդ հաւատարիմ նախարարս իւր, եւ ասէ. եթէ ոք կալցի հնարիւք զսղուկ եւ ածցէ առ իս, տաց նմա զգեօղս եւ զդաստակերտս եւ զամենայն իշխանութիւնս ազգին Սղկունեաց:
       Զայս պատուէր յանձն առեալ Ճենազեանն Մամգունայ` ժողովեաց զամենայն աղխս տան իւրոյ, եւ գնաց ՚ի գաւառն Տարոնոյ. իբր թէ ապստամբեալ իցէ ՚ի Տրդատայ, եւ կամ փախուցեալ ՚ի նմանէ: Եւ առաքեաց առ Սղուկ քանի մի հետեւակս ` զգացուցանել նմա գաղտ, թէ հանդերձեալ է Տրդատ գնալ ՚ի կողմանս Աղուանի. եւ ահա ասէ այժմ է դիպօղ ժամ գործելոյ զոր ինչ եւ կամիս. եւ ես դաշնաւոր լինիմ ընդ քեզ` խնդրել վրէժս ՚ի Տրդատայ վասն արհամարհանացն , զոր կրեցի ՚ի նմանէ:
       Զայս լուեալ սղուկայ` ուրախ եղեւ յոյժ, եւ ընկալաւ զնա սիրով. բայց ոչ եթող նմա կալ յիւրում ամրոցի, մինչեւ ստոյգ լիցի ընդ ամի ՚ի վերայ նորա: Եւ Մամգուն ամենայն մտեր մութեամբ յամի հաւատարմ ութիւն ցուցեալ նմա` վստահացոյց զնա, եւ արար անկասկած ՚ի վերայ իւր. եւ յայնմ հետէ համարձակ մտանէր եւ ելանէր առաջի նորա:
       Իսկ Տրդատայ առեալ զպատրաստեալ զօրսն` դիմեաց ՚ի կողմանս Աղուանից. եւ եգիտ ժողովեալ զզօրս հիւսիսականացն ՚ի դաշտին Գարգարացւոց. յորոց վերայ անկեալ յանակնկալ պահու` ահացոյց եւ սասանեցոյց զնոսա. եւ ՚ի խուճապիլ նոցա առհասարակ ինքնին Տրդատ նախագրաւ շահատակեալ, եւ իբրեւ նետ հրավառ ընդ մէջ անցեալ` յերկուս ճեղքեաց զամբոխ խռովելոցն. եւ գերանդահար սաստկութեամբ զանհամար բազմութիւն նոցին հնձեալ` դիաթաւալ յերկիր կործանէր. Ո'չ կարեմ ասել (ասէ Խորենացին ) զերագութիւն ձեռինն, ո'րպէս անբաւք ՚ի նմանէ յերկիր անկեալ` թաւալագլոր խաղային, եւ յերեսս երկրի կայառէին` իբրեւ ձկունք թօթափեալք ցանցիւ ՚ի ձեռաց ձկնորսի:
       Զայսպիսի ահագին զօրութիւն շահատա կութեան նորա տեսեալ թշնամեացն` յիմարեցան. եւ ՚ի սաստիկ տագնապելոյ ոգւոց իւրեանց ՚ի կատաղութիւն վառեցան. որով եւ զարհուարգինս զայրագնեալք` դժնդակ սրտմտութեամբ մխեցան ՚ի գործ դառնութեան, եւ արարին կոտորած մեծ: Եւ այսու փոխանակ լքացուցանելոյ զձեռս հայոց` առաւել եւս զօրացուցին զնոսա. եւ եղեն անդ աղմուկք եւ աղէտք անհնարին:
       ՚Ի սաստկանալ անդ հարուածոց յերկուց կողմանց` սպարապետն հայոց արին Արտաւազդ ՚ի ծերութեան իւրում իբրեւ անիւ օդագնաց հոլովեալ ՚ի վերայ թշնամեացն` բազում նախճիրս գործէր, եւ ոչինչ պակաս քան զՏրդատ ճարակ տայր սրոյ. այլ ՚ի բազմայոյզ խռան անդ խոցեալ յետուստ ՚ի թշնամեացն` անկաւ եւ մեռաւ. ընդ նմին անկանէին եւ այլ բազում քաջք ՚ի հայոց:
       Ընդ այս տրտմեալ յոյժ Տրդատայ եւ ամբոխեալ` աչք նորա մթացան. ապա ՚ի թեւս ուժգ նութեան փոթորկաց շփոթելոց իբրեւ զկայծակն իջեալ անդ, ուր առաւել էր աղմուկ շփոթից, անհնարին մահունս գործէր: Յայն իբրեւ հայեցաւ թագաւորն բասլաց գեդռեհոն, որ էր այր հուժկու եւ ահարկու, եւ էր վառեալ անգծելի զրահիւք, եհաս տագնապաւ առ Տրդատ. եւ յանկարծակի յետուստ կողմանէ ձգեաց կորովութեամբ զներդեայ քեմխտապատ ճոպանն` այսինքն զկաշեայ երկայն պարանն` յուս նորա ձախու. եւ զի Տրդատ վերացուցեալ էր զաջ ձեռն` հարկանել զօք սրով, ծայր կաշեայ պարանին ՚ի ձախոյ ուսոյն էանց ընդ անթով աջոյ նորա, զոր կալեալ գեգռեհոնի` սկսաւ քարշել, զի ընկեսցէ յերիվարէ զհսկայազօրն: Բայց իբրեւ ոչ կարաց շարժել զնա, էարկ զպարանն զլանջօք իւրոյ, եւ մտրակէր զնա, զի ընթացիւք երիվարին շարժեսցէ զարքայն: Եւ քանզի ոչ կարէր Տրդատ համարձակ վարել զաջ ՚ի սաստիկ պրկելոյն, աճապարեալ ձախու ձեռամբն ՚ի վայր մղեաց ուժով յանթոյ աջոյն զպարանն. որով յաջող լեալ աջոյն` իջոյց զերկսայրի սուրն ՚ի վերայ Գեդռեհոնի. եւ ընդ մէջ կտրեաց զնա. ընդ նմին եւ զպարանոց երիվարի նորա:
       Իբրեւ տեսին զայն թշնամիքն, զարհուրեալք առ հասարակ ՚ի փախուստ դարձան. բայց Տրդատ զհետ մտեալ` վարեաց զնոսա մինչեւ յաշխարհն Հոնաց, եւ ՚ի նեղ էարկ զնոսա. մինչեւ խնդրել նոցա զհաշտութիւն: Ընդ որ զիջեալ Տրդատայ` էառ ՚ի նոցանէ պատանդս բազումս, եւ դարձաւ յետս. բայց ոչ այնչափ ուրախ. զի բազումք ՚ի զօրաց նորա եւս կոտորեցան ՚ի պատերազմի անդ, որպէս ասացաք, ընդ որս եւ իշխանք մեծամեծք ոչ սակաւ:
       դ. Իսկ Մամգուն` որ ընտանացաւ Ալուկայ յաւուր միում ՚ի գնալ նորա յորս էրէոց, իբրեւ ձիընթաց լինէին ՚ի վերայ որսոց, լարեալ զաղեղն իւր` եհար նետիւ զսիրտ Սղուկայ ընդ մէջ թիկնացն, եւ կործանեաց զնա յերկիր: Եւ անդէն աճապարեալ արամբք իւրովք` կալաւ զամրոցն Ողկան. եւ ապա սուր ՚ի վերայ եդեալ` կոտորեաց գրեթէ զամենայն արու զաւակ ազգին Սղկունեաց, ո'չ միայն զորս էին յամրոցի անդ այլեւ զորս արտաքոյ, բաց ՚ի սակաւուց` որք փախեան յերկիրն Ծոփաց: Զայս արարեալ Մամգունայ` վաղվաղակի առաքեաց աւետաւորս առ Տրդատ ՚ի կողմանս Աղուանից. եւ ծանոյց նմա զամենայն զոր արար: Եւ Տրդատ գրեաց առ նա հրովարտակ, եւ ետ նմա` զոր խոստացեալն էր. եւ կարգեաց զնա ՚ի տեղի Սղուկայ. բայց պատուիրեաց չվնասեալ մնացելոցն ՚ի Սղկունեաց անտի: Իսկ թէ ո'վ եւ ուստի էր այս Մամգուն, զանց արարաք պատմել ՚ի վերոյ, զի մի կարգ պատմութեան մերոյ զարտուղեսցի. որոյ վասն աստանօր ՚ի դէպ համարիմք համառօտիւ դնել առաջի:
       Աւանդէ Խորենացին, թէ Ճենբակուր այսինքն թագաւորն Ճենաց Արբոկ` ունէր զերկուս դայեկորդիս. որոց մին կոչիւր Բղդոխ, եւ միւսն Մամգուն` կամ Մամգոն. Բղդոխ չարախօսեալ զՄամգունայ առ արքայ` հաւանեցոյց սպանանել զնա: Զայս զգացեալ Մամգունայ` փախեաւ տամբ իւրով առ Սասանեանն Արտաշիր թագաւոր պարսից` ՚ի ժամանակի անդ` յորում աշխարհ մեր կայր ՚ի ձեռս նորա: Առաքեաց Արբոկ հրեշտակս առ Արտաշիր, եւ խնդրեաց ՚ի նմէ զՄամգուն. եւ յոչ անսալ Արտաշրի` յարոյց Արբոկ պատերազմ ՚ի վերայ նորա:
       Իբրեւ մեռաւ Արտաշիր, եւ թագաւորեաց որդի նորա Շապուհ առաջին, ոչ կամելով նորա տալ զՄամգուն ՚ի ձեռս Արբոկայ` յղեաց զնա ՚ի Հայս. եւ հրեշտակս արձակեաց առ Արբոկ` ասելով. հայր իմ երդուեալ էր Մամգունայ ՚ի լոյս արեգական` ոչ մտանել զնա ՚ի ձեռս քո. յայս երգումն եւ իմ զգուշացեալ` ոչ առաքեցի զնա առ քեզ. բայց վասն հաճոյ եւ զկամս քոյ` հալածեցի զնա յաշխարհէ իմմէ յարեւմուտս. ապա մի ' եւս վասն այսր լիցի ՚ի մէջ մեր պատերազմ: Հաւանեալ ընդ այս Արբակայ` դադարեցաւ ՚ի կռուոյն:
       Իսկ մամգուն եկեալ յաշխարհս Հայոց` մնաց անդ. եւ ՚ի գալ Տրդատայ ՚ի Հայաստան պսակեալ ՚ի Դիոկղետիանոսէ, ել ընդ առաջ նորա ընդ այլ նախարարս ընծայիւք. եւ պատուեցաւ ՚ի նմանէ տեղեաւ եւ ռոճկօք. եւ եղեւ նմա սիրելի. յորմէ եւ սերեցան ազգ Մամգունեան յերկրին Տարոնոյ. որք յամի գտան հզօր եւ հաւատարիմ. եւ կոչին հասարակօրէն Մամիկոնեան: Զայս համառօտիւ ծանուցեալ` դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեանս:
       ե. Տրդատ արքայ յետ նուաճելոյ զհիւսիսային ազգս բասլաց եւ հոնաց, եւ հաշտութիւն խօսելոյ ընդ նոսա, պատրաստեցաւ յարձակիլ եւ ՚ի վերայ Շապհոյ Որմզդեան. վասն որոյ ժողովեաց նաեւ ՚ի հիւսիսականաց անտի բազում զօրս հանդերձ իւրեանց հաւատարիմ զօրապետօք: Եւ զի մեռեալ էր մեծ սպարապետն հայոց Արտաւազդ, կացոյց ՚ի վերայ զօրաց իւրոց զչորս զօրավարս. որոց առաջին էր արքայ վրաց Միհրան, որ միանգամայն բդեշխ էր եւ գուգարացւոց, զոր եւ եդ զօրավար հիւսիսային գնդի զօրուն հայոց. երկրորդն էր Բագրատ Ասպետ` որդի Սմբատայ Բագրատունւոյ, զոր եւ կարգեաց զօրավար արեւմտեայ գնդի զօրուն. երգն էր Մանաճիհր նահապետ Ռշտունեաց, եւ արար զնա զօրավար հարաւային զօրուն. եւ չորրորդն էր Վահան նահապետ Ամատունեաց, զոր կացոյց զօրավար արեւելեայց զօրուն:
       Եւ ՚ի պատրաստել Տրդատայ զզօրս իւր այսպէս, դիմեցին եւ զօրք կայսեր յայն աւուրսն ՚ի յԱսորեստան, եւ յաւարի առնուին զսահմանս տէրութեանն Պարսից: Ապա ՚ի խաղալ Շապհոյ ՚ի վերայ նոցա` յարձակեցաւ եւ Տրդատ զօրօք իւրովք ՚ի կողմն արեւելից հիւսիսոյ. եւ էառ ՚ի ձեռաց պարսից զայնոսիկ տեղիս, որք յառաջն ընդ իշխանութեամբ հայոց էին, եւ ապա անկեալ էին ընդ ձեռամբ պարսից: Դիմեաց եւ յաշխարհն Ատրպատական, եւ էառ զԴավրէժ, եւ նորոգեալ ամրացոյց զայն:
       Այլ քանզի ՚ի նմին ժամանակի հաշտութիւն խօսեցաւ Շապուհ ընդ Կոստանդիանոսի, ընդ որում գրէ եւ Եւսեբիոս ՚ի վարս Կոստ. դ. 57. ոչ կամեցաւ Տրդատ խաղալ յառաջ. այլ թողեալ վերակացուս ՚ի վերայ սահմանացն` զորս էառ, ինքն եւս եդ դաշն խաղաղութեան ընդ Շապհոյ, եւ դարձաւ յաշխարհ իւր ՚ի Հայս:
       Գրէ Խորենացին, թէ ՚ի գնալ Տրդատայ ՚ի հիւսիսակողմն արեւելից ՚ի վերայ պարսից, եկն առ նա Կամսար որդի Պերոզամատայ` որդւոյ Վեհսաճանայ: Այս Պերոզամատ ասէ է այն տղայն. զոր Բուրզ ոմն յափշտակեալ տարաւ յերկիրն Արեաց կամ Քուշանաց` ՚ի կոտորել Արտաշրի զցեղն Կարենեան Պահլաւի. որպէս յիշեցաք եւ մեք ՚ի գլ. լա. երես. 363: Եւ իբրեւ ժամանեաց նա ՚ի չափ հասակի երիտասարդութեան եւ յայտնեցաւ` թէ որոյ որդի է, Արտաշիր թագաւոր պարսից` հայրն Շապհոյ առաջնոյ` կամեցաւ սպանանել զնա. բայց ակնածելով ՚ի բազմաց` ոչ համարձակեցաւ առնել զայս, այլ կացոյց զնա ՚ի վերայ զօրաց. դիտելով զՍաւուղայն գործ առ Դաւիթ, իբր թէ ՚ի պատերազմիլ նորա ընդ խուժադուժ ազգսն` կորիցէ:
       Եւ սակայն Պերոզամատ ամի քաջ գտեալ եւ հաւատարիմ եգիտ շնորհս առաջի նորին իսկ Արտաշրի, եւ մտեալ ՚ի բազում մարտս յաղթող գտաւ ՚ի նոսին. եւ յաւէտ եւս նկուն արարեալ զՎզրիկն Խաքան` այն է արքայն խազրաց, եղեւ սիրելի յոյժ Արտաշրի, եւ էառ զդուստր նորա իւր ՚ի կնութիւն. եւ եղեն նմա որդիք բազումք. որոց մի էր Կամսար: Իբրեւ մեռաւ Արտաշիր, ոչ կամելով Պերոզամատայ հնազանդիլ որդւոյ նորա Շապհոյ` ապստամբեցաւ ՚ի նմանէ. եւ բազում անգամ պատերազմեալ ընդ նմա` երեւեցաւ յաղթող: Հանգոյն նմին եւ որդի նորուն Կամսար մտեալ ընդ նմա ՚ի բազում պատերազմունս` արար մեծամեծ քաջութիւնս. այլ` ՚ի միում նուագի հարաւ գլուխ նորա ոսկերբ, եւ հատաւ մասն ինչ յոսկերաց սկաւառակին. եւ թէպէտ բազում գեղովք բժշկեալ եղեւ, բայց մի կողմն գլխոյ նորա մնաց պակասեալ որոյ վասն իսկ կոչեցաւ Կամսար. այսինքն պակաս գլուխ:
       Եւ յորժամ հայր նորա Պերոզամատ սպանաւ թունով` զոր ետուն նմա մտերիմք Շապհոյ, այնու հետեւ բազում կասկածանօք եւ զգուշութեամբ կայր Կամսար յաշխարհին Պարսից ամս ոչ սակաւ: Եւ ապա ոչ եւս կարացեալ մնալ յայնոսիկ կողմանս` եկն առ Տրդատ թագաւոր մեր ՚ի գնալ նորա ՚ի կողմանս պարսից. եւ Տրդատ պատուով ընկալաւ զնա իբրեւ զազգական իւր, ընդ որում էր Արշակունի Կարենեան. եւ ածել զնա ընդ իւր ՚ի Հայս` ետ նմա զարգաւանդ գաւառն Շիրակ, եւ զդաստակերտն Արտաշրի զԴրասխանակերտ կամ զԴասհոնակերտ: Սա յետ իբր չորից ամաց ընկալեալ զհաւատս Քրիստոսի` եղեւ քրիստոնեայ, եւ մկրտեցաւ եւ սրբոյն Գրիգորէ. որում եւ կնքահայր եղեւ Տրդատ. եւ զկնի եօթն աւուր մկրտութեանն փոխեցաւ յաստեացս: Եւ արքայ Տրդատ զանդրանիկ զորդի նորա զանուանեալն Արշաւիր կամ Արշովր` իբր որդեգիր ինքեան արարեալ, կարգեաց զազգ նորա ՚ի նախարարութիւն մեծ` յանուն հօր նորա անուանեալ Կամսարական. եւ յաւել տալ նմա զգաւառն Երասխաձոր` հանդերձ քաղաքօք նորին. զոր նա յետոյ կոչեաց յիւր անուն Արշարունիս. որով եւ տոհմ Կամսարականաց Արշարունիք եւս կոչեցան: Իսկ արքունի ամուրն Երուանդաշատ` որ էր յԵրասխաձոր, կարգեցաւ նոցա Ոստան քաղաք` ազատ տեղի: