Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Համբաւ մահու սրբոյն Տրդատայ հասեալ ՚ի Փայտակարան եւ յաղուանս հայոց, փոխանակ առիթ սգոյ լինելոյ բնակչաց տեղւոյն` եղեւ նոցա այն պատճառ ուրախութեան. քանզի ՚ի կենդա նութեան երանելւոյն ոչ կարէին նոքա համարձակ կատարել զհաճոյս կամաց իւրեանց. նաեւ զի հանապազ յանդիմանեալք ՚ի սրբոյն Գրիգորիսէ որդւոյ սրբոյն Վրթանիսի` նեղեալ էին ՚ի բանից նորա եւ ոչ համարձակէին մխել ՚ի նա ձեռն` ակն ածելով ՚ի մեծէն Տրդատայ:
       Ապա իբրեւ լուան զմահ նորա, ուրախ լինէին ընդ այն, մանաւանդ իշխանք տեղւոյն, իբրեւ թէ ազատացեալք իցեն ՚ի լծոյ օրինաց. եւ որպէս թէ դիպօղ ժամ համարելով զայն ՚ի խնդիր զվրէժ քինու` դիմեցին ՚ի վերայ հայրապետին իւրեանց երանելւոյն Գրիգորիսի` ընդ յորդորելով Սանատրկոյ Արշակունւոյ. եւ կալեալ զնա` կապեցին առ ժամայն ընդ ագի ձիոյ. եւ վարեալ ՚ի դաշտն Վատնեան` սպանին զերանելին մերձ ՚ի ծովն Կասպից: Իսկ զմարմին նորա բարձեալ սարկաւագաց նորուն` բերին ՚ի Փոքրն Սիւնիս, եւ թաղեցին յաւանն Ամարաս կամ Ամարէն` յեկեղեցւոյն, զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի. որ եւ յետ ժամանակաց յայտնեցաւ այն ՚ի յաւուրս Վաչագանայ արքային Աղուանից:
       Յետ այսր գործոյ` իշխանն Սանատրուկ յանկուցեալ յինքն զսիրտս մեծամեծաց Փայտակարանու եւ Աղուանից` եդ թագ ՚ի գլուխ իւր. եւ խորհեցաւ օգնութեամբ Աղուանից եւ օտար ազգաց` տիրել համօրէն հայոց` վասն լինելոյն Արշակունի: Զայս լուեալ մեծի իշխանին ԲաԿուրայ, որ բդեշխն էր աշխարհին Աղձնեաց, նա ' եւս ապստամբեալ ՚ի հայոց` եկաց իբր ինքնագլուխ յիւրում աշխարհի, եւ արար իւր օգնական զպարսիկս: Սոյնպէս եւ այլ բազում մեծամեծ իշխանք եւ տանուտեարք վտարանջեալք` արկին աղմուկ շփոթի ՚ի Հայս. ընդ որս եւ երեքին նախարարութիւնք, այսինքն են Բզնունիք, Մանաւազեանք եւ Դունիք կամ Որդունիք յարուցեալ ՚ի վերայ միմեանց` կոտորեցին զիրեարս. եւ ջնջեցան նոցա ՚ի միջոյ իսպառ. զորոց այլազգ իմն գրէ Բուզանդ. գ. 4. եւ 8:
       բ. Զայս տեսեալ այլոց նախարարաց` ժողովեցան առ սուրբն Վրթանէս. եւ խորհուրդ արարեալ ընդ նմա` հաստատեցին թագաւորեցուցանել զԽոսրով զորդի Տրդատայ: Եւ որպէս զի անկասկած մնասցէ թագաւորութիւն նորա յերեսաց ապստամբացն, եւ ինքեանք աներկիւղ կացցեն յարքայէն պարսից, կամեցան ՚ի ձեռն Կոստանդեայ կայսեր` որդւոյ մեծին Կոստանդիանոսի ՚ի գլուխ տանիլ զիրսն: Սմին իրի ընտրեցին զերկուս նախարարս ՚ի պատուականաց , որոց մին կոչիւր Մար` իշխան Ծոփաց, եւ միւսն Դատ` իշխան Հաշտենից. եւ առաքեցին զնոսա առ Կոստանդոս հանդերձ պատարագօք եւ թղթով. յորում գրեալ էին այսպէս: Եպիսկոպոսապետ Վրթանէս, եւ որք ընդ նովաւ եպիսկոպոսունք, եւ ամենայն նախարարք հայոց մեծաց, տեառն մերոյ Կոստանդեայ կայսեր ինքնակալի` խնդալ: Յու'շ լիցի քեզ պայման ուխտի հօրն քոյ Կոստանդիանոսի, որ առ մերում թագաւորին Տրդատայ. եւ մի տայցես զաշխարհ քո պարսից անաստուածից. այլ` օգնեսցես մեզ զօրօք` թագաւորեցուցանել զորդի Տրդատայ զԽոսրով. քանզի Աստուած զձեզ ոչ միայն Եւրոպիայ, այլեւ ամենայն Միջերկրեայցս տիրացոյց. եւ ահ զօրութեան ձերոյ եհաս մինչեւ ՚ի ծագս երկրի. եւ մեք խնդրեմք` առաւել քան զառաւել տիրել ձեզ. ո'ղջ լերուք:
       Հաճեալ Կոստանդեայ ընդ խնդիր նոցա` առաքեաց առ նոսա զԱնտիոքոս զհօգաբարձու տան իւրոյ զօրու ծանու. ընդ նմին եւ ծիրանիս եւ պսակ թագաւորական. գրեալ միանգամայն եւ թուղթ առնս այսպիսի օրինակաւ. Օգոստոս ինքնակալ կայսր կոստանդոս, Մեծիդ Վրթանիսի եւ ամենայն համօրէն աշխարհականաց քոց` խնդալ: Առաքեցի ձեզ զօր զօգնականութիւն. եւ հրաման` թագաւորեցուցանել ձեզ զԽոսրով որդի արքայի ձերոյ Տրդատայ. որպէս զի բարեկարգութիւն հաստատեալ` մեզ ծառայեսջիք միամտութեամբ. ո'ղջ լերուք:
       գ. Եկեալ անտի Քրիստոսի ՚ի Հայս` թագաւորեցոյց զԽոսրով յութերորդ ամի ինքնակալութեան Կոստանդեայ, այն է հինգերորդ ամն քահանայապետութեան սրբոյն Վրթանիսի. յամի Տեառն 344: Եւ կարգեալ հաստատեաց վերստին զչորեսին զօրավարան, զորս կացուցեալ էր Տրդատ, ընդ որում եդաք ՚ի գլ . լթ. 415. այսինքն են` Միհրան արքայ վրաց Մանաճիհր նահապետ Ռշտունեաց, Բագրատ ասպետ Բագրատունի, եւ Վահան նահապետ Ամատունեաց. եւ բաժանեալ ետ ՚ի ձեռս նոցա զզօրս հայոց ըստ իւրաքանչիւր կարգի: Զայս արարեալ` առաքեաց զՄանաճիհր հարաւային զօրօք ՚ի կողմանս Ասորեստանի եւ Միջագետաց ՚ի վերայ Բակուրայ Աղձնեաց բդեշխի, տուեալ ՚ի ձեռս նորա եւ զզօրս Կիւլիկիոյ` զորս բերեալէր ընդ իւր: Առաքեաց եւ զՎահան արեւելեայ զնդաւն ՚ի վերայ Ատրպատականի, տուեալ ՚ի ձեռս նորա զզօրսն գաղատիոյ : Յետ արձակելոյ զնոսա Անտիոքոսի` տարաւ եւ նստոյց զարքայն Խոսրով ՚ի քաղաքն Արտաշատ` իբր յաթոռ թագաւորութեան. եւ առեալ ընդ իւր զՄիհրան հիւսիսային զօրօք. եւ զԲագարատ արեւմտեայց զօրօք` խաղաց ՚ի վերայ Սանատրկոյ հանդերձ յունական գնդովքն: Այլ Սանատրուկ ամրացուցեալ զօրօք պարսից զՓայտակարան քաղաք` որ յաշխարհին Փայտակարանու, գնաց եւ անկաւ ՚ի պարսս` ընդ նախարարս Աղուանից` առ Շապուհ արքայ Որմզդեան: Իմացեալ զայս Անտիոքայ` ոչ եւս պնդեցաւ զհետ նորա այլ` թողեալ անդ առ սահմանօք Փայտակարանու զբազում զօրս ՚ի հայոց` դարձաւ յետս. եւ առեալ զհարկ աշխարհին` չոքաւ առ կայսրն ՚ի Կոստանդինուպօլիս իւրովքն հանդերձ:
       դ. Իսկ Մանաճիհք գնացեալ հարաւային գնդաւ եւ կիւլկեցի զօրօք ՚ի կողմանս Ասորեստանի` էջ յաշխարհն Աղձնեաց. եւ պատերազմ տուեալ ընդ ԲաԿուրայ սաստիկ` սպան զնա եւ զզօրս նորա, եւ արար հալածական զպարսիկս որք յօգնական ութիւն եկեալ էին նմա. եւ ձերբակալ արարեալ զորդի Բակուրայ զՀեշա` կապեաց յերկաթի կապանս, եւ առաքեաց առ Խոսրով . ընդ նմին եւ զաղջիկ մի զքոյրն Հեշեայ. եւ զամենայն գաւառսն` Բակուրայ կոխան արարեալ երիվարաց կոտորեաց զանհամար բազմութիւն մարտիկ զօրաց, եւ եհար ՚ի սուր սուսերի զանձինս ողորմելի ռամկաց եւ շինականաց:
       Յարձակեցաւ արս եւ ՚ի սահմանս Մծբնայ , եւ սկսաւ յաւարի առնուլ զաշխարհն. եւ գերեաց զբազում անմեղ անձինս ՚ի ժողովրդոց. ընդ որս եւ զութն սարկաւագունս սրբոյն Յակոբայ հայրապետին Մծբնայ: Եկն առ նա երանելին, եւ աղաչեաց զնա` արձակեալ զսարկաւագունսն եւ զռամիկսն. զի չեն ինչ ասէ նոքա մեղուցեալ քեզ. բայց ոչ հաւանեցաւ` Մանաճիհր. պատճառս պատճառելով` թէ այս է կամք թագաւորին. սմին իրի եւ սուրբն Յակոբ դիմեալ գնաց ՚ի Հայս առ Խոսրով արքայ` հաճեցուցանել զնա վասն արձակելոյ զգերիսն:
       Այլ Մանաճիհր զչարեալ ՚ի սուրբն վասն գնալոյ նորա առ արքայ, եւ գրգռեալ եւս ՚ի գաւառականացն, հրամայեաց զսարկաւագունս նորա զկալեալսն յիւրմէ ընկենուլ ՚ի ծով: Իբրեւ ազդ եղեւ այս սրբոյն, դարձաւ յետս տրտմագին. եւ ելեալ՚ի լեառն մի բարձր` որ կոչիր Ընձաքիարս, ուստի մարթ էր նշմարել զսահմանս գաւառին Ռշտունեաց, անէծ անտի զերկիրն, եւ զՄանաճիհր` որ էր իշխան նահապետութեան երկրին: Իբրեւ լուան թագաւորն եւ սուրբն Վրթանէս զոր արարեալ էր Մանաճիհր, հրամայեցին արձակել զգերեալսն. եւ աղաչեցին զսուրբն Յակոբ` աղօթել առ աստուած, զի դարձցի սրտմտութիւն նորա։ Եւ սակայն ոչինչ յամեցին դատաստանքն Աստուծոյ, ասէ Խորենացին. զի Մանաճիհր ՚ի պէսպէս ցաւս ըմբռնեալ մեռաւ. եւ պտղաբերութիւն գաւառի նորա դարձաւ յաղտաղտուկս. նաեւ ջուր ծովուն Աղթամարայ բարձրացեալ արտաքոյ սովորութեան` ծածկեաց զմերձակայ անդաստանս տեղւոյն: Եւ յետ վախճանի սրբոյն` որդի Մանաճհրի Զուրա ըմբռնեալ յախտ չար` գնաց արտասուօք ՚ի գերեզմանս նորա եւ բարեխօս կալեալ զնա` եգիտ բժշ կութիւն անձին իւրոյ եւ գաւառին:
       ե. Իսկ Խոսրով արքայ հայոց գոլով այր անհոգ եւ անարի, եւ ընդ փոքրահասակութեան մարմնոյն` փոքրահոգի, անփոյթ լեալ առնուլ պատերազմաւ ՚ի ձեռաց Շապհոյ զմասն աշխարհին իւրոյ` զոր նա կալեալ էր, խաղաղութիւն խօսեցաւ ընդ նմա խոստացեալ վճարել եւ հարկս. եւ ինքն ետ զանձն իւր ՚ի զբոսանս որսոց հաւուց եւ էրէոց: Եւ վասն այսր պատճառի տնկեաց անտառ մեծ առ ազատ գետով. որ եւ կոչեցաւ անտառ Խոսրովու եւ Խոսրովակերտ: Հաճեալ եւս նորա ընդ տեղին ընդ այն` շինեաց անդ մերձ յանտառն քաղաք ՚ի վերայ բլրոյ միոյ, պարսկերէն Դուին անուանեալ, այս է բլուր. եւ անդ փոխեաց զարքունիսն` յԱրտաշատայ. քանզի չէր բնաւ հաւան ընդ Արտաշատ` ոչ ինքն եւ ոչ ժողովուրդ քաղաքին. վասն զի ծանրացեալ էր յայնժամ յոյժ օդ տեղւոյն:
       Այլ մինչդեռ Խոսրով արքայ ՚ի շինութիւնս ապարանից եւ արքունեաց պարապէր Շապուհ արքայ պարսից գրգռեալ ՚ի Սանատրկոյ Արշակունւոյ առաքեաց գաղտ պատգամաւորս առ բնակիչս Կովկասու հիւսիսային կողմանց, եւ յորդորեաց զնոսա ասպատակել ՚ի Հայս: Եւ քանզի նոքա յառաջագոյն իսկ գիտացեալ զթուլատրութիւն Խոսրովու` յօժարեալ էին ՚ի սոյն, ՚ի հրապուրիլ անդ յարքայէն պարսից` վաղվաղակի գունդ կազմել պատրաստեցան եւ արշաւեցին յաշխարհն Հայոց` քսան հազար զօրօք. որոց զօրագլուխ էր այր ոմն հսկայ ահագին եւ կորովի յոյժ:
       Լուեալ Խոսրովու զարշաւանս թշնամեաց` խռովեցաւ. եւ իսկոյն հրաման ետ երից իւրոց զօրավարաց պատրատիլ ՚ի պատերազմ. ինքն էառ զհարաւային գունդն Մանաճհիր մեռելոյ, եւս եւ զՄիհրան վրացի հանդերձ հիւսիսային գնդաւն. եւ անցեալ ընդ Երասխ գետ` գնաց ՚ի կողմն արեւմտից. իսկ Բագարատ եւ Վահան արեւմտեայ եւ արեւելեայ գնդօք խաղացին ՚ի կողմն հիւսիսոյ. զի ընդ որ կողմն եկեսցեն թշնամիք, ընդ առաջ ելեալ նոցա` հարցեն զնոսա:
       Տեղեկացեալ թշնամեացն` թէ յորո'ւմ վայրի իցէ արքայ, յարձակեցան ՚ի վերայ նորա եւ պատերազմեալ ընդ նմա հարին չարաչար զհիւսիսային գունդն Միհրանայ, եւ սպանին զՄիհրան. սոյնպէս եւ զգունդն հարաւային հանդերձ թագաւորաւն փախստական արկին յաշխարհն Ծոփաց. եւ ինքեանք դիմեալ հասին յաշխարհն Արարատեան ՚ի քաղաքն Վաղարշապատ, եւ պաշարեցին զնա:
       Այն ինչ ՚ի պատրաստի էին մարտ դնել ընդ քաղաքին, յանկարծակի հասին անդր Բագարատ եւ Վահան զօրօք իւրեանց. եւ երագեալ սաստկապէս վանեցին անտի զթշնամիսն. եւ բռնութեամբ վարեալ զնոսա անդր քան զամուրն Օշական` արկին զնոսա ՚ի վիմուտ տեղիս եւ ՚ի դժուարս քարանց. ուր վտանգ մեծ էր նոցա արշաւել. վասնորոյ եւ ստիպեալք` մանաւանդ թէ եւ կատաղեալք` ճակատ յօրինեցին, եւ սկսան պատերազմիլ ընդ զօրս հայոց:
       Յայնմ վայրի զօրագլուխն հիւսիսականաց, որ պատեալ էր ողջոյն զմարմին իւր անգծելի զրահիւք, մեծամեծ հարուածս հասուցանէր զօրացն Վահանայ, եւ կոխան ոտից առնէր զգունդն Բագարատայ. եւ ինքն յայնչափ հարուածոց միջի ոչինչ վտանգէր, պաշտպանեալ ՚ի զրահիցն` զոր զգեցեալն էր:
       Յայնժամ քաջն Վահան լցեալ աստուածային զօրութեամբ, եւ հայացեալ ՚ի կողմն եկեղեցւոյն էջմիածնայ` զոր կանգնեալ էր Լուսաւորչին, աղաղակեաց եւ ասէ. օգնեա ' ինձ Աստուած, որ զդաւութեան պարսաքարն դիպեցուցեր ճակատու այլազգւոյ խրոխտացելոցն Գողիադու, ուղղեա ' եւ զնիզակս իմ ական հզօրիս այսմիկ: Եւ զայս ասացեալ` արձակեաց զնիզակ իւր. եւ հարեալ կործանեաց զայրն հսկայ ընդ դաւակ ձիոյն յերկիր:
       Զայն տեսեալ զօրացն հայոց` քաջալերեցան եւ հարին ՚ի բերան սրոյ զթշնամիսն. եւ զմնացեալսն փախստական արարեալ` դարձան ուրախութեամբ յաշխարհն Ծոփաց. եւ պատմեցին արքայի` որ ինչ պատահեաց նոցա, մանաւանդ զգործ քաջութեան մեծին Վահանայ Ամատունւոյ. զորմէ աննախանձ վկայեաց անդէն եւ Բագարատ ասպետ: Ընդ որ զուարճացեալ արքայի` ետ Վահանայ ՚ի պարգեւս զտեղի ճակատուն եւ զամուրն Օշական:
       Իսկ փոխանակ Միհրանայ վրացւոյ` որ անկաւ ՚ի պատերազմի, կարգեաց արքայն զօրավար ՚ի վերայ հիւսիսային գնդի զԳարջոյլ Մաղխազունի, որ էր նահապետ Խորխոռունեաց. եւ փոխանակ Մանաճհրի կարգեաց զօրավար ՚ի վերայ հարաւային գնդին զօրդի նորա զԶուրտ Նահապետ Ռըշտունեաց. իսկ զպատիւ հազարապետութեանն, այսինքն գործակալութեանն աշխարհին` ետ Արշաւրայ Կամսարականի, որ երեւելի էր եւ պատուական ՚ի նախարարս:
       Ապա գիտացեալ Խոսրովու, թէ ձեռն Շապհոյ պարսից արքայի է ընդ հիւսիսային թշնամիսն, քակեաց զառաջին հաշտութիւնն` զոր եդեալ էր ընդ նմա, եւ զհարկն` զոր տայր նմա յառաջն, ետ կայսեր, եւ էառ ՚ի նմանէ զօրս յօգնականութիւն` առ ՚ի ընդդիմանալոյ պարսից: Բայց կանխեալ օրհաս մահուն իւրոյ` վճարեցաւ ՚ի կենաց , թագաւորեալ ամս. թ. զոր բարձեալ տարան ՚ի Դարանաղեաց գաւառ, եւ թաղեցին առ հօր իւրում յամուրն Անի, այն է Կամախ, որ եւ էր տեղի հանգստարանի թագաւորացն հայոց: Զայս պատմութիւն` որպէս եւ զյաջորդ սորա այլազգ գրէ Բուզանդ. գ. 7. 8. եւ 11: