Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Յետ մահուն Խոսրովու երկրորդի` որդւոյ Տրդատայ` ժողովեալ սրբոյն Վրթանիսի զամենայն նախարարս հայոց եւ զամենայն զօրավարս, խորհեցաւ ընդ նոսա, զի ՚ի ձեռն կայսեր թագաւորեցուսցեն զորդի Խոսրովու զՏիրան:
       Ապա հաւանութեամբ ամենեցուն յանձն արարեալ զաշխարհն Հայոց ՚ի ձեռս Արշաւրայ Կամսարականի` առ ՚ի պաշտպանելոյ զայն յերեսաց պարսից, էառ ընդ իւր զՏիրան, եւ գնաց ինքնին սուրբ հայրապետն առ կայսրն ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Իբրեւ լուաւ Շապուհ զմահն Խոսրովու, եւ զգնալ Տիրանայ որդւոյ նորա ընդ Վրթանեսի առ կայսր , գումարեաց զօր բազում, եւ ետ ՚ի ձեռս խորթ եղբօր իւրոյ Ներսեհի, եւ առաքեաց ՚ի Հայս. ՚ի մտի եդեալ թագաւորեցուցանել զնա ինքն զՆերսէհ փոխանակ Տիրանայ ՚ի վերայ հայոց: Զայս լուեալ Արշաւրի` էառ զամենայն զօրս հայոց հանդերձ նախարարօք, եւ ել ընդդէմ Ներսեհի. եւ պատահեալ նմա ՚ի դաշտն Մռուղ` ետ պատերազմ ընդ նմա սաստիկ յոյժ. յորում բազումք կոտորեցան յերկուց կողմանց: Եւ որչափ միաբա նութիւն նախարարացն հայոց յաղթօղ գտաւ յարձակման թշնամեացն, այնչափ անմիաբա նութիւն նոցա ընդ միմեանս` եղեւ պատճառ, որով բազումք ՚ի նոցանէ մեծամեծք եւ պատուականք անկան սրով թշնամեաց: Այլ ՚ի վախճանի զօրացեալ` յաղթեցին պարսից, եւ արարին զնոսա փախստական:
       ՚Ի վճարիլ այսր պատերազմի` հիւսիսականք առ հասարակ ալանք եւ հօնք, ընդ որս եւ Կովկասեանք, միաբանեալ եւ անցեալ ընդ Կապանն Ճարայ` այն է Դուռն Ալանաց, մտին յԱղուանս, եւ բանակեցան անդ. եւ բազում անգամ ելեալ անտի` ասպատակէին յաշխարհս Հայոց: Այլ քաջն Արշաւիր հզօր պաշտպանութեամբ զգուշացեալ ընդդէմ նոցա` պահէր զնա յասպատակութեանց նոցին:
       Իսկ Տիրան որդի Խոսրովու թագաւորեալ հաճութեամբ եւ հաւանութեամբ Կոստանդեայ կայսեր որդւոյ Կոստանդիանոսի յեօթն եւ տասներորդ ամի ինքնակալութեան նորա` եկն ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի Հայս: Եւ հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ Շապհոյ` սկսաւ տալ եւ նմա հարկս, որպէս եւ կայսերն. եւ եկաց ՚ի հանդարտութեան մանաւանդ թէ ՚ի թուլամորթութեան, ծառայելով անարժան գործոց, այլ ՚ի ծածուկ. քանզի ակնածելով ՚ի Մեծէն Վրթանիսէ` ոչ համարձակէր յայտնի պաշտել զախտ իւր: Եւ էին սորա երեք որդիք յիշատակեալք ՚ի գիրս մեր. առաջինն` Արտաշէս, յորմէ ծնաւ Տիրիթ, երկրորդն` Արշակ, որ յետոյ թագաւորեաց. եւ երրորդն Տրդատ, որ ծնաւ զԳնել, եւ սպանաւ ՚ի Բիւզանդիա. որպէս ունիմք գրել ՚ի ստորեւ:
       բ. Իսկ Մեծն Վրթանէս լցեալ զաւուրս կենաց իւրոց ամենայն սրբութեամբ, յետ վարելոյ զիշխա նութիւն հայրապետութեան ամս. ժե. եւ փոքր ինչ աւելի, փոխեցաւ յաշխարհէ յերրորդ ամի Տիրանայ. հրաման տուեալ վասն մարմնոյ իւրոյ` թաղել ՚ի գեօղն Թորդան, իբր մարգարէանալով յառաջագոյն, թէ` եւ մարմին հօր իւրոյ փոխադրելոյ իցէ անդր, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն . գ. 11:
       Էր նորա կրտսեր որդի Յուսիկ անուն` եղբայր Գրիգորիսի Աղուանից կաթուղիկոսի, որում ըստ պատմելոյ Բուզանդայ գ. 5. Տիրան արքայ յառաջ քան զթագաւորելն տուեալ էր ՚ի կ նութիւն զդուստր իւր. յորմէ եւ ծնել էին երկու որդիք` Պապ եւ Աթանագինէ: Եւ յետոյ ինքն Յուսիկ հրաժարել էր յաշխարհէ, եւ կայր պարապել յաղօթս եւ ՚ի ճգնութիւնս. եւ էր նա սքանչելի ՚ի վարս սրբութեան, եւ յիմաստս աստուածային գրոց. որոյ աղագաւ յետ մահու սրբոյն Վրթանիսի ընտրեցաւ եւ կարգեցաւ արժանաւոր կաթուղիկոս հայոց, յամի Տեառն 356. այն է չորրորդ ամենայն Տիրանայ:
       Այլ ՚ի հանդարտիլ երկիրս հայոց, յետ իբր երից ամաց վերստին դիմեցին հիւսիսականք ՚ի Հայս: Աճապարեալ յայնժամ Տիրանայ` խնդրեաց օգ նութիւն ՚ի Շապհոյ, եւ քանզի Շապուհ արքայ նորոգ վանեալ է զբազում ազգս հարաւային կողմանն, եւ դեռ յոտին ունէր զզօրսն, եկն վաղվաղակի յօգնութիւն Տիրանայ. եւ հալածեաց յաշխարհէն հայոց զհիւսիսականսն. եւ ապա առեալ զայլ եւ զօրս այլեւայլ ազգաց` խաղաց ՚ի Միջերկրեայս եւ ՚ի Պաղեստին կամելով տիրել առ հասարակ այնոցիկ կողմանց: Զայս լուեալ Կոստանդեայ կայսեր առաքեաց ընդդէմ նորա զՅուլիանոս կեսար զօրօք բազմօք: Եւ ՚ի պատերազմիլ նոցա ընդ միմեանս` երկոքին կողմանքն միապէս պարտեցան ՚ի միմեանց. եւ յերկարիլ պատերազմին ՚ի հաւա նութիւն եկեալ` հաշտութիւն խօսեցան ընդ միմեանս առ ժամանակ մի. եւ Շապուհ դարձաւ յետս: Եւ եղեւ իբրեւ մեռաւ Կոստանդոս կայսր, յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա նա ինքն Յուլիանոս. որ ուրացեալ զաստուած` յարոյց հալածանս, եւ ջանաց ջնջել զհաւատսն Քրիստոսի:
       Էր ՚ի սմին ժամանակի Ստեփաննոս ուլնեցի այր իշխանաւոր Կոկիսոն քաղաքի. որոյ հօր անուն անուն էր Ղազար, եւ մօրն Մարիամ` յազգէ հայոց: Տեսեալ սորա զսաստ կութիւն հալածանացն Յուլիանոսի, էառ յիւրոց անտի ոգիս երեսուն չորս ընդ այր եւ ընդ կին, եւ գնաց ՚ի լեառն մի , եւ եկաց անդ ամիսս երեք. ուր եւ քաջալերեալ սրտապնդէր` զորս ընդ իւր էին. Այլ ՚ի գալ նորա ՚ի յայտ` թէ քրիստոնեայ է, տարան զնա արբանեակք ուրացօղ կայսերն հանդերձ ընկերօք նորին ՚ի բերդն` որ կոչի Կանչի: Եւ անդ դատաւոր տեղւոյն Սոկրատ անուն` յետ յորդորելոյ զնոսա թողուլ զհաւատսն, հրամայեաց գանել զնոսին:
       Հարին զամսին արջառաջլօք ժամս չորս, եւ արկին ՚ի բանտ. քերեցին ապա զամենայն մարմինս նոցա. եւ յետ բազում տանջանաց հատին զգլուխսն ՚ի խորաձորի միում: Այլ դահճացն դիւահարեալ` դիմեցին առ մարմինս սրբոյց. եւ նոյն ժամայն առողջացեալ` հաւատացին ՚ի Քրիստոս, եւ թաղեցին զմարմինս նոցա ՚ի քաղաքն Ուլնեայ, այն է Զէյթունի, յորմէ եւ Ուլնեցի կոչեցաւ սուրբն Ստեփաննոս. եւ ապա շինեցին զերկուս եկեղեցիս, զմին յատուկ վասն նորին սրբոյն Ստեփաննոսի, եւ զմիւսն վասն ամենեցուն միանգամայն:
       գ. Իսկ Յուլիանոս կայսրն միւսանգամ պատերազմ յարուցեալ ընդդէմ պարսից` խաղաց զօրու ծանու ՚ի վերայ նոցա. եւ իբրեւ մօտ եղեւ յԵփրատ գետ, աճապարեալ զօրացն պարսից` որք պահէին զայնոսիկ կողմանս, վաղվաղակի հատին զչուան նաւակամրջին Եփրատայ, եւ ոչ տային նմա անցս: Զայն տեսեալ Յուլիանոսի` առաքեաց թուղթ առ Տիրան արքայ հայոց, ընդ Սողոմոնեայ . զ. 11. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ օգնութիւն: Իսկ Տիրան ընդդէմ դաշինն` զոր եդեալ էր ընդ Շապհոյ, դիմեալ ՚ի վերայ զօրաց նորա` որք արգելուին զանցս Յուլիանոսի, հալածական արար զնոսա ՚ի սահմանաց անտի Եփրատայ: Եւ կարգեալ վերստին զկամուրջսն բազում պատուով անցոյց զՅուլիանոս հանդերձ ամենայն բազմութեամբն, կամելով այսու շնորհս գտանել յանշնորհաւօրէն: Եւ ՚ի ստիպել զնա Յուլիանոսի գնալ ընդ իւր ՚ի վերայ պարսից, նա պատճառս եդեալ` իբր թէ չիցէ ինքեան դիւրին ձիով ընթանալ զայնչափ տեղի, ոչ էառ յանձս:
       Ընդ որ կասկածեալ Յուլիանոսի` խնդրեաց ՚ի նմանէ զօրս եւ պատանդս: Ետ նմա Տիրան զգունդն հարաւային, որոյ զօրավար էր Զուրա նահապետ Ռշտունեաց, ետ եւս պատանդ զերրորդ որդի իւր զՏրդատ` հանդերձ կնաւ եւ որդւովք նորին, եւ զՏիրիթ զթոռն իւր` զորդի անդրանկան իւրոյ իւր զԱրշակ վասն յաջորդելոյ ՚ի թագաւորութեան:
       Առեալ Յուլիանոսի զպատանդսն առաքեաց զնոսա ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ ապա ետ Տիրանայ զգարշ պատկեր իւր նկարեալ ՚ի տախտակի, յորում կային եւ նմանուիք ինչ դիւական կերպարանաց. եւ հրամայեաց նմա կանգնել զայն յեկեղեցւոջ` յարեւելից կուսէ, ասելով. որք միանգամ ընդ իշխանութեամբ հռովմայեցւոց հարկատու իցեն, այդպէս պարտ է նոցա առնել: Զայս պատուէր տուեալ Յուլիանոսի` խաղաց ՚ի Պարսս, ընդ նմին եւ Զուրա հարաւային գնդաւն:
       Իսկ Տիրանայ առեալ զդիւրանկար պատկերն Յուլիանոսի` եբեր ՚ի գաւառն Ծոփաց. եւ մտեալ յիւր արքայական եկեղեցի` ինքնին կամէր կանգնել զնա անդ: Այլ հասեալ առ նա սրբոյ Յուսկանն` յորդորեաց զնա մի ' անիրաւիլ ընդդէմ սուրբ եկեղեցւոյ. ցուցեալ նմա` թէ այնու պատրուակաւ պաշտօն մատուցանէ նա դիւաց. որովհետեւ կերպարանք դիւաց եւս նկարեալ էին ՚ի պատկերի: Եւ իբրեւ ոչինչ անսաց նմա արքայ, յափշտակեալ սրբոյն ՚ի ձեռաց նորա զպատկերն` ընկէց յերկիր, եւ կոխեալ խորտակեաց զնա:
       Երկուցեալ Տիրանայ, թէ գուցէ վասն այնորիկ պատուհաս ինչ կրեսցէ ՚ի Յուլիանոսէ, շարժեցաւ ՚ի բարկութիւն ընդդէմ սրբոյն. եւ յիշեալ զբազմադիմի յանդիմանութիւնս նորա, որովք կշտամբեալ լինէր ՚ի նմէ վասն անօրէն գործոց իւրոց, առաւել եւս բորբոքեցաւ. եւ հրամայեաց հարկանել զնա ջայլոտիւք յերկար. մինչեւ անդէն իսկ աւանդեաց երանելին զհոգի իւր սուրբ, կեցեալ ՚ի հայրապետութեան ամս. զ: Եւ զմարմին նորա առեալ սարկաւագաց նորին` տարեալ թաղեցին ՚ի գեօղն Թորդան առ հօր իւրում:
       Էին նորա երկու որդիք, որպէս եւ յիշեցաք ՚ի վերոյ, Պապ եւ Աթանագինէ. որոց կեանք ամեն՚ին աննման էին կենաց նորին, ՚ի բարի տնկոյ ոստք անպիտանք լի դառնութեամբ: Բայց որդի Աթանագինեայ Ներսէս` բարի հաւուն բարի շառաւիղ` ՚ի մանկութենէ առաքեալ ՚ի Կեսարիա, վարժեցաւ անդ ՚ի հելլենական գիտութիւնս, եւ յաւէտ ՚ի հրահանգս աստուածապաշտութեան. եւ անտի գնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` առաւել զարգացաւ յիմաստս. եւ էառ իւր կին զդուստր ուրումն մեծի իշխանի` որ կոչիւր Ասպիոնէս. եւ եկաց անդ զժամանակ ինչ:
       դ. Երեւելի էր յոյժ սրբութեամբ ՚ի սմին ժամանակի երանելին Դանիէլ ծերունի` ազգաւ ասորի, որ եւ էր աշակերտ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին. եւ էր ձեռնադրեալ ՚ի նմանէ քահանայ, եւ կարգեալ քորեպիսկոպոս. եւ ինքն բնակէր ՚ի կողմանս Տարոնոյ ՚ի վանսն կոչեցեալ Հացեաց դրախտ: Զսա կամեցան նախարարք հայոց նստուցանել յաթոռ հայրապետութեան ՚ի տեղի սրբոյ Յուսկանն. որոյ վասն հաւա նութիւն առեալ ՚ի Տիրանայ ` կոչեցին զնա ՚ի Տարոնոյ: Եւ իբրեւ եմուտ նա առաջի թագաւորին` սկսաւ յանդիմանել զնա վասն անօրէնութեանն, որով անօրինեցաւ ՚ի սուրբն Յուսիկ. եւ յորդորեաց զնա յապաշխարութիւն: Եւ յարհամարհել նորա զբանս երանելւոյն` ելաց ՚ի վերայ նորա եւ անէծ զնա. որոյ վասն բարկացեալ արքային` հրամայեաց խեղդամահ առնել զնա. զոր բարձեալ աշակերտաց նորին Շաղիտայ եւ Եպիփանեայ թաղեցին ՚ի վանսն իւրում ՚ի Հացեաց դրախտ, ուր նստէր նա ՚ի կենդանութեանն:
       Եւ քանի փափաքէին նախարարք յազգէ Լուսաւորչին նստուցանել զօք յաթոռ հայրապետութեան, խորհեցան զմի յորդւոց Յուսկան կոչել յայն պատիւ, ըստ գրելոյ Բուզանդայ եւ Կիրակոսի: Եւ թէպէտ նոքա ոչ կամէին, զի էին ասէրք եւ խառնակեացք, եւ չունէին զսուրբ աստիճան, բայց բռնադատեալ զնոսա ` ետուն ձեռնադրել սարկաւագ: Այլ նոցա մերժեալ զկարգն սուրբ` առաւել եւս անկարգացան. որոյ վասն եւ երկնառաք հրով ահագինս պատուհասել կորեան ՚ի նմին ամսեան:
       Յայնժամ ժողովեալ նախարարացն հայոց առ Տիրան` յորդորեցին զնա կացուցանել զայլ սոքա քահանայապետ . ապա թէ ո'չ ասեն, խռովութիւն մեծ ծագի ՚ի մէջ ժողովրդոց: Եւ զի ոչ գայր յայնժամ ոք յազգէ սրբոյն Գրիգորի` բաց ՚ի Ներսիսէ, որ դեռեւս նորոգ էր ամուսնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ընտրեցին զոմն Փառներսեհ կամ Փառէն անուն յԱշտիշատ քաղաքէ ՚ի վանաց Յովհաննու Կարապետի` որ ՚ի Տարոն եւ եդին զնա հայրապետ հայոց ՚ի տասներորդ ամի Տիրանայ:
       Ե. լուր այսր ամի` զոր արար Տիրան, հասեալ յականջս Զուրայ զօրավարի հարաւային գնդին, որ հրամանաւ Տիրանայ գնացեալ էր ընդ Յուլիանոսի, տխրեցոյց զնա յոյժ. խօսեցաւ ապա ընդ զօրս իւր, եւ ասէ մի վարեսցուք հրամանաւ այնորիկ (այսինքն Տիրանայ ) որ գայթակղութիւն արկանէ յերկրպագութիւն Քրիստոսի, եւ սպանանէ զսուրբս նորա եւ մի ճանապարհակցեսցուք այսմ ամպարիշտ (Յուլիանոսի ) թագաւորի: Զայսպիսի բանս ասացեալ նորա, եւ հաճեցուցեալ զզօրսն` դարձաւ յետս. եւ խոյս տուեալ յերեսաց Տիրանայ` գնաց ՚ի գաւառն Տմորիս, եւ անդ ամրացեալ սպասէր տեսանել, թէ զի՞նչ ունիցին առնել նախարարք հայոց: Իբրեւ ազդ եղեւ Յուլիանոսի դարձն Զուրայի` սուրհանդակ առաքեաց առ Տիրան արքայ հանդերձ թղթով, եւ ասէ. եթէ առանց դիտելոյ քո դարձաւ Զուրա, սպանցե'ս զնա ազգովին. ապաթէ ոչ` ՚ի դառնալ իմում վանեցից զքեզ եւ զաշխարհ քոյ: Իսկ օրինակ թղթոյն էր այս, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. գ. 15. Ինքնակալ Յուլիանոս, ծնունդ ՚ի նաքայ, Արամազդայ որդի, եւ ճակատագրեալ յանմահուի. Տիրանայ մերում գործակայի, խնդալ: Զզօրս` զոր արձակեցեր ընդ մեզ, առեալ զօրագլխի նոցին, ՚ի բաց դարձաւ. եւ մեք բաւական էաք յանթիւ գնդացս մերոց զհետ առաքել` ունել զնոսա. այլ թոյլ տուաք վասն երկու պատճառաց. առաջին` զի մի ասիցեն զմէջ պարսիկք, եթէ բռնութեամբ եւ ոչ կամաւ ածէ զզօրսն . երկրորդ` փորձել զՔրիստոս միամտութիւնդ: Արդ` եթէ ո'չ ՚ի քոյ կամացդ արար նա զայն, սատակեսցե'ս զնա ազգաւ ամեն՚իմբ` առ ՚ի չթողուլ նմա մնացորդ. ապա եթէ ոչ, երդուեալ ՚ի Ռաս` որ զթագաւորութիւնս շնորհեաց մեզ, եւ յԱթենաս` որ զյաղթութիւնն, զի ՚ի դառնալն մերում անպարտելի զօրութեամբս վանեսցուք զքեզ եւ զաշխարհդ:
       Զայսպիսի լուր առեալ Տիրանայ` զարհուրեցաւ յոյժ. առաքեաց փութանակի զմարդպետ իւր` այսինքն զներքինապետն` զօր Հայր կարդային, առ Զուրա , եւ կոչեաց զնա գալ առ ինքն, երդուեալ թէ չունի ինչ վնասել նմա: Եւ զուրայի տեսեալ` թէ նախարարք լռեալ կան, եւ զօրք իւր եւս ցրուեցան անճարացեալ գնաց ակամայ առ արքայ. եւ նա ընդդէմ երդման իւրոյ հրամայեաց սպանանել զնա, եւ կոտորել զամենայն տուն նորա, որք գտան յամուրն Աղթամարայ, յորոց միջի միայն մանուկ մի որդի եղբօր նորա Մեհենդակայ ապրեցաւ ՚ի ձեռն դայեկաց իւրոց: Եւ արքայ կացոյց փոխանակ զուրայի զօրավար հարաւային գնդին զՍաղամուտ իշխանն Անձտայ գաւառին: