ա.
Բօթալից
լուր
աղետից
աշխարհին
Հայոց
հասել
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
առ
Մեծն
Ներսէս,
բազում
տխրութեամբ
եւ
հոգովք
լնոյր
զնա,
եւ
զամենին`
որք
կային
անդ
՚ի
հայոց,
եւս
եւ
զնախարարս
փախուցեալս
յաշխարհն
Յունաց:
Եւ
չգտեալ
երանելւոյն
զայլ
հնարս`
յաղթօղ
եղեւ
ապաստան.
եւ
յետ
բազում
աղօթից`
բազում
աղաչանօք
մատուցեալ
խնդրեաց
յինքնակալէն
Թէոդոսէ
Մեծէ
թագաւորեցուցանել
զՊապ
զորդի
Արշակայ
՚ի
վերայ
հայոց,
եւ
առաքել
՚ի
Հայս
հանդերձ
այլովք
պատանդօք.
եւ
թափել
զաշխարհն
՚ի
ձեռաց
պարսից`
գո'նէ
վասն
պաշտպա
նութեան
քրիստոնէական
հաւատոյ:
Եւ
մեծն
Թէոդոս
իջեալ
յաղաչանս
երանելւոյն`
արար
եւ
կատարեաց
զամենայն,
զոր
խնդրեաց
նա.
եւ
թագ
կապել
թագաւորեցոյց
զՊապ:
Հրամայեաց
եւ
Տերենտիանոսի
ստրատելատին
իւրոյ`
գումարել
զօր
բազում,
եւ
նոքօք
տանիլ
զՊապ
՚ի
Հայս.
պահեալ
առ
իւր
իբր
՚ի
պատանդի
զկինն
Պապայ
զԶարմանդուխտ,
եւ
զերկու
որդիս
նորա
զԱրշակ
եւ
զՎաղարշակ:
Յայնժամ
եւ
նախարարք
հայոց,
որք
խոյս
տուել
էին
յերեսաց
Շապհոյ
՚ի
սահմանս
յունաց,
եկեալ
միաբանեցան
ընդ
Պապայ.
սոյնպէս
եւ
Կամսարականն
Սպանդարատ`
որ
ապրեալ
էր
՚ի
կոտորածէ
Կամսարականաց,
եւ
փախուցեալ
էր
՚ի
Յոյնս,
եկեալ
յարեցաւ
՚ի
նոսա.
առ
որս
եհաս
եւ
որդի
Բագարատայ
ասպետն
Սմբատ
Բագրատունի,
զոր
Տերենտիանոս
կացոյց
սպարապետ
հայոց:
Սոքա
ամենեքին
միաբան,
ընդ
որս
եւ
Մեծն
Ներսէս,
առեալ
զՊապ
թագաւոր`
ածէին
յաշխարհս
Հայոց:
Լուեալ
Մերուժանայ
զգալուստ
Պապայ
բազ
մութեամբ
զօրաց`
խոյս
ետ
յաշխարհէն
Հայոց,
պատուէր
տուեալ
վերակացուաց
բերդիցն,
յորս
արգելեալ
էր
զկանայս
նախարարաց,
զի
կախեսցեն
զնոսա
զպարապաց
՚ի
ցոյց
անցաւորաց,
եւ
՚ի
նախատինս
արանց
նոցին.
եւ
մի
'
բարձցեն
զնոսա,
մինչեւ
ինքնին
լուծցին
եւ
քայքայեսցին`
եւ
լիցին
կերակուր
թռչնոց:
Զայս
զգացեալ
նախարարաց`
զառաջինն
անդ
յարձակեցան
՚ի
վերայ
բերդից,
եւ
հարին
զպահապանսն,
եւ
սատակեցին
զվերակացուս
նոցա.
եւ
իջուցին
զդիակունս
կանանց`
թաղեցին
զնոսա:
Սոյնպէս
եւ
զայլ
ազգականս
իւրեանց,
զորս
կալեալ
էր
ամպարիշտն,
լուծեալ
՚ի
կապանաց`
արձակեցին
՚ի
քաղաքս
իւրեանց:
բ .
Իսկ
Մերուժան
՚ի
փախչիլ
իւրում
՚ի
սահմանաց
անտի
հայոց`
առաքեաց
վաղվաղակի
հրեշտակս
առ
Շապուհ,
որ
յայնմ
ժամանակի
յերկրին
Խորասանայ
էր.
եւ
ծանոյց
նմա`
թէ
զիա'րդ
Թէոդոս
թագաւորեցուցեալ
զՊապ`
առաքեաց
՚ի
Հայս.
եւ
օգնական
լեալ
նմա
՚ի
ձեռն
Տերենտիանոսի`
հալածեաց
զպարսիկս
յաշխարհէն
Հայոց:
Զայս
լուեալ
Շապհոյ
բարկացաւ
յոյժ.
եւ
յղեաց
պատգամ
առ
որդի
իւր
Արտաշիր,
զի
ժողովեսցէ
զամենայն
զօրս
պարսից,
ընդ
որս
եւ
զՂեկաց
եւ
զԱղուանից
եւ
զայլոց
ազգաց
եղելոց
ընդ
իւրով
իշխանութեամբ,
եւ
առաքեսցէ
ընդ
Մերուժանայ
՚ի
պատերազմ
ընդդէմ
հայոց
եւ
յունաց
միաբանելոց
ընդ
Հայս:
Իբրեւ
լուան
զայս
Պապ
եւ
Տերենտիանոս,
փութանակի
ազդ
արարին
ինքնակալին
Թէոդոսի.
եւ
Թէոդոս
հրամայեաց
Ադդէի
կամ
Արինդեայ
կոմսի`
ժողովել
զայլ
եւս
բազմ
ութիւն
յունական
զօրուն,
եւ
առնուլ
զամենայն
պատերազմական
մեքենայս,
եւ
գնալ
ամենայն
զօր
ութեամբ
հռովմայեցւոց
յօգնութիւն
Պապայ
ընդդէմ
պարսից:
՚Ի
ժամանել
անդ
զօրացն
պարսից
յաշխարհս
Հայոց`
հասին
եւ
զօրք
կայսերն.
եւ
իջեալ
՚ի
դաշտն
`
որ
կոչիւր
Ձիրաւ,
բանակեցան
անդ
առ
Նպատ
լերին:
Եկեալ
եւ
պարսիկք`
հարին
զբանակ
իւրեանց
յարեւելս
կոյս
հանդէպ
նոցա`
ճակատ
առ
ճակատ
՚ի
հեռուստ:
Յայնմ
վայրի
իշխան
հետեւակ
զօրուն
յունաց
Գորգիանոս
կամ
Գորգոնոս`
ըստ
հրամայելոց
Տերենտիանոսի`
կարգեաց
վաղվաղակի
զվահանաւոր
հետեւակսն
ընդ
նմանու
թեան
հզօր
պարսպի.
եւ
ամրացոյց
՚ի
ներքս
զճակատն
Պապայ:
Եւ
ինքն
Տերենտիանոս
կարգեալ
զզօրսն
ընդ
հռովմայեցւոց
օրինի`
ահեղ
իմն
երեւեցոյց
զայն
իբրեւ
զլեառն
Անդամանդեայ.
զի
զօրք
նորա
առ
հասարակ
վառեալ
էին
՚ի
զէնս
ոսկւոյ
եւ
արծաթոյ.
եւ
երիվարք
նոցա
նոյնպէս
զարդարեալ
ոսկեղէն
եւ
արծաթեղէն
զրահիւք:
Եւ
կաշեայ
պահպանակք
նոցա
ոսկենկարք
եւ
ոսկեփունջք.
որք
եւ
այնչափ
կարծրանիւթ
էին,
մինչեւ
ոչ
տալ
նետից
եւ
նիզակաց:
Սոյնպէս
էր
տեսանել
իբրեւ
զծով
իմն
ահեղ
եւ
զճակատն
պարսից`
առ
հասարակ
զրահաւորեալ
պղնձապատ
եւ
երկաթապատ
զգեստուք:
Ընդ
որս
էին
կարգեալ
եւ
դասք
դասք
քաջացն
Աղուանից
եւ
Ղեկաց
եւ
այլոց
ազգաց
հանդերձ
իւրեանց
հզօր
թագաւորօք:
Յայսպիսի
ահաւոր
պարաստութեան
յարդարեալ
երկուց
ճակատուցն`
՚ի
վերայ
միմեանց
հայեցել`
առատանային
՚ի
սիրտս
իւրեանց.
եւ
կազմ
ունելով
զսրտմտութիւն
բարկութեանն`
ժամէ
՚ի
ժամ
սպասեալ
մնային
զովացուցանել
յարենէ
զբոց
ծարաւոյ
սուսերաց,
նետից
եւ
նիզակաց
իւրեանց:
գ.
Յայնմ
վայրի
սպարապետն
հայոց
Սմբատ
ասպետ
գրգռեալ
զխաղ
սկզբնամարտութեան`
եմուտ
՚ի
մէջ
երկուց
ճակատուցն.
ընդ
նմին
եւ
քաջ
մանկունք
նախարարացն
յօժարամիտք
՚ի
մարտ:
Ելին
եւ
՚ի
ճակատէ
պարսից
մանկունք
համամիտք
եւ
նոյնահասակք.
եւ
սկսան
խաղալ
ընդ
միմեանս
արշաւանօք
ձիոց
զխաղ
պատերազմի .
որպէս
օրէն
էր
առ
նոսա
յառաջին
ժամանակսն
անդ:
Իսկ
՚ի
ջերանիլ
խաղուն`
իբրեւ
խոյս
տային
մանկունք
պարսից
՚ի
հայոց,
ոք
յառաջ
քան
զանկանիլ
նոցա
՚ի
ճակատ
իւրեանց`
իբրեւ
փոթորիկք
յածել
զնոքօք`
բնովք
նիզակացն
զնոսա
յերկիր
գլորէին :
Եւ
յորժամ
նոքա
յածիլ
զսոքօք
փութային,
սոքա
՚ի
վահանափակ
իւրեանց
անկեալ
ամրանային.
եւ
յայսպիսի
խաղս
զայն
օր
հանեալ
՚ի
գլուխ`
կամակար
անձկային,
եւ
իբր
ծարաւի
տոչորէին
անցուանել
զգիշերն,
եւ
քաջութեամբ
հանդիսանալ
՚ի
վաղիւ
ո'չ
՚ի
խաղ,
այլ`
՚ի
մարտ:
Եւ
եղեւ
՚ի
ծագել
առաւօտու,
իբրեւ
ճառագայթք
արեգականն
հանդէպ
զօրաց
մերոց
սփռէին,
յոսկիապատ
զինուց
նոցա,
եւ
՚ի
պղնձապատ
վահանացն
նշոյլք
ցոլացեալ
ընդդէմ
զօրացն
պարսից`
զսիրտս
նոցա
ահաբեկ
առնէին:
Բայց
վտանկ
եւս
կայր
մերոցն.
զի
արեգական
հանդիպակա
յութիւն
խտտղեալ
զաչս
նոցա`
ոչ
թոյլ
տայր
հայիլ
համարձակ:
Այն
ինչ
ժամ
էր
գրգռ
ութեան
մարտի,
երանելին
Ներսէս`
որ
էր
՚ի
բանակին
հայոց,
ելեալ
՚ի
կատար
լերինն
Նպատայ`
ամբարձ
զձեռս
իւր
յերկինս.
եւ
եկաց
յաղթօղս
առ
տէր`
բազկատարած
հայցմամբ
խնդրելով
՚ի
նմանէ
հայիլ
՚ի
խաչակիր
դրօշակ
իւրոյ
ժողովրդեան,
եւ
վանել
զթշնամին
առաջի
երեսաց
նոցա:
Եւ
՚ի
սկսանիլ
զսրբոյն
զաղօթս`
սկիզբն
եղեւ
եւ
մարտին:
դ .
Անդ
երկոքին
ճատակք
դիմեալ
՚ի
վերայ
միմեանց`
հանգոյն
ահեղասաստ
լերանց
բաղխէին,
եւ
չկահիւնք
ձայնի
նետից
եւ
նիզակաց
նոցա
՚ի
վեր
ելանէին:
Երեւեցան
յայնժամ
՚ի
վերուստ
սքանչելիք
բարձրելոյն.
քանզի
՚ի
տագնապիլ
մերոցն
՚ի
հանդիպածագ
ճառագայթից
արեգականն`
ամպ
մի
մեծ
հովանի
եղեւ
յանդիման
նոցա.
եւ
շնչեաց
հողմ
սաստիկ
ընդդէմ
պարսից
՚ի
մեր
կուսէ.
եւ
զնետս
նոցա
դարձոյց
՚ի
նոսա:
Յայնմ
անակնունելի
դիպուածոյ
փոխանակ
զանգիտելոյ
զօրացն
պարսից`
առաւել
եւս
կատաղեալ`
գաղտնաբար
յարձակեցան
յառաջադէմ
՚ի
վերայ
մերոցն.
եւ
սոքա
ընդդէմ
հարան
նոցա
արիաբար
շահատակելով.
որով
եւ
խառնեցաւ
պատերազմն
իբրեւ
զպտպտս
յորձանաց
ջուրց.
եւ
շփոթեցաւ
կարգ
սոցա
եւ
նոցա.
եւ
գոչիւն
աղաղակի
երկուց
կողմանց
բարձրացաւ
եւ
զօրացաւ
յոյժ:
Եւ
քանզի
խստաշունչ
հողմն
այն
`
որ
յարեւմտից
շնչէր,
առաւել
սաստկանայր,
եւ
դեռեւս
՚ի
թիկնաց
մերայոց
էր,
եւ
՚ի
դէմս
պարսից
հարկանէր,
յայտնի
տեսեալ
մերոցն
զօգ
նութիւն
այ
՚ի
վերայ
իւրեանց`
յաւէտ
եւս
արիացան.
եւ
թշնամիք
՚ի
վտանգի
լեալ`
կարի
իմն
տկարացան.
մինչեւ
սկսիլ
նոցա
զեռալ
եւ
խռնիլ
զմիմեանբք,
եւ
՚ի
միմեանց
կոխոտիլ:
Իսկ
արքայն
Ղեկաց
Շերգիր`
այր
ահաւոր
եւ
հզօր`
քաջութեամբ
՚ի
տեղի
ճակատուն
կացեալ,
եւ
զերկրորդ
գունդն
զգուշութեամբ
եւ
պնդութեամբ
պահեալ`
հակառակ
փչման
հողմոյն
հողմակոծեալ
շնչէր
եւ
գոռայր.
եւ
ընդդէմ
մերոցն
իբրեւ
զփրփրեալ
ալիս
ուռուցեալ
խաղայր`
շուրջ
ունելով
զիւրսն
իբրեւ
զվահանափակս:
Յայնմ
վայրի
Կամսարականն
Սպանդարատ
ահագին
իմն
սակաւութեամբ
փոթորկեալ
՚ի
գունդն
շերգեայ,
եւ
իբրեւ
զշանթ
կայծական
զթանձրութիւն
զօրացն
յերկուս
հերձեալ,
եհաս
՚ի
շերդիր,
եհար
եւ
կարծանեաց
զնա
յերկիր.
եւ
անդէն
պտուտեալ`
՚ի
փախուստ
դարձոյց
զգունդ
նորա
բոլոր.
որոց
ընդ
առաջ
լեալ
զօրքն
յունաց`
սրախողխող
սատակեցին
զնոսա:
Անդ
եւ
քաջն
Մուշեղ
Մամիկոնեան
հասեալ
՚ի
սպարապետն
պարսից
՚ի
կարէն,
թաւալագլոր
յերկիր
տապալեաց
զնա
հանդերձ
երիվարաւն,
եւ
առ
ետեղ
սպան.
եւ
հասոյց
անհնարին
հարուածս
զօրացն
շփոթելոց:
Եւ
շրջեալ
անտի
առ
՚ի
կողմն`
յարձակեցաւ
իբրեւ
զնետ
յարքայն
Աղուանից
յՈւռնայր,
եւ
վիրաւորեաց
զնա.
բայց
խնայելով
կրկնել
՚ի
նա
զսուրն`
վարեաց
զնա
յառաջոյ
սակաւ
մի,
եւ
դարձաւ:
Անդանօր
եւ
սպարապետն
հայոց
Սմբատ
յաջմէ
գնդին
Մերուժանայ
իբրեւ
զբոց
քերեալ`
բազում
նախճիրս
գործէր.
եւ
յածեալ
զձախու
թեւօք
գնդին`
ոչ
թողոյր
բնաւ
ոգի
առնուլ
նոցա:
ե.
Եւ
եղեւ
հարուած
անհնարին
եւ
սաստիկ
յոյժ
՚ի
զօրս
պարսից,
մինչեւ
լնուլ
դիականց
նոցա
զլայ
նութիւն
դաշտին,
եւ
մնացելոցն
՚ի
փախուստ
դառնալ:
Այլ
քանզի
՚ի
հարկանել
Սմբատայ
զգունդն
Մերուժանայ`
երիվար
ուրացելոյն
վիրաւորեալ
էր
՚ի
խռան
անդ,
ոչ
կարացեալ
նորա
երազել
եւ
զերծանիլ
ընդ
փախստեայսն`
մնաց
յետս
հանդերձ
իւրայովքն:
Եւ
իբրեւ
իմացաւ
զայս
Սմբատ,
աճապարեալ
շտապաւ`
պնդեցաւ
զհետ
նորա
զօրօք
իւրովք.
եւ
եհաս
առ
նա
յեզր
շամբին
Կագայովտի.
եւ
կոտորեաց
անդ
զայնոսիկ`
որք
ընդ
նմա
էին.
եւ
կալեալ
զՄերուժան`
կապեաց
զձեռս
նորա
յետս.
եւ
կամէր
բերել
՚ի
բանակն.
բայց
զմտաւ
ածեալ`
թէ
գուցէ
մեծն
Ներսէս
խնայեսցէ
՚ի
նա,
եւ
ազատեսցէ,
ոչ
էած
զնա
անդր:
Տեսեալ
ապա
՚ի
հեռաստանէ
շուրջ
զտեղեաւն
զվրանս
բնակչաց`
եւ
զհուր
մեծ
վառեալ,
դիմեաց
անդր,
եւ
եգիտ
՚ի
վերայ
հրոյ
միս
՚ի
շամփուր
հարեալ.
զի
՚ի
կամիլ
նոցա
խորովել
զայն`
տեսել
զդիմել
Սմբատայ`
փախուցեալ
էին
անտի,
թողեալ
զմիսն
անդէն
հանդերձ
շամփրով
՚ի
վերայ
հրոյն:
Զայն
շամփուր
երկաթի
հանեալ
Սմբատայ
՚ի
մսոյն,
եւ
պսակաձեւ
բոլորել`
ջեռոյց
՚ի
հուր.
եւ
ասէ
ցուրացօղն .
՚ի
խնդիր
էին
դու
Մերուժան
թագ
կապել,
եւ
թագաւորել
՚ի
վերայ
հայոց.
արդ`
գոլով
իմ
ասպետ
Բագրատունի`
ինձ
տուեալ
է
իշխան
ութիւն
՚ի
սկզբանէ
հետէ
թագադիր
լինել
թագաւորացն
հայոց.
ապա
հարկ
՚ի
վերայ
կայ
այժմ
դնել
ինձ
թագ
՚ի
գլուխ
քոյ,
եւ
կացուցանել
զքեզ
թագաւոր
հայոց:
Եւ
յորժամ
կարմրացեալ
էր
իբրեւ
զհուր
շամփրեղէն
թագն,
առեալ
զայն
ունելեօք`
եդ
՚ի
գլուխ
նորա
եւ
՚ի
նմին
ժամու
սատկացաւ
անօրէնն.
եւ
Սմբատ
դարձաւ
՚ի
բանակն.
եւ
դադարեցաւ
պատերազմն:
Եւ
այնուհետեւ
խաղաղացաւ
հայոց
ընդ
թագաւորութեամբ
Պապայ
եւ
ընդ
սպարապետութեամբ
Սմբատայ
առ
ժամանակ
մի:
