Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ե. Ծագեալ էր ընդ այն աւուրս խռովութիւն մարտի ՚ի մէջ յունաց եւ պարսից ՚ի կողմանս Միջագետաց, եւ ոչ ժամանեալ արքային պարսից Վռամ կրմանայ գնալ անդր` հրեշտակս առաքեաց առ Վռամշապուհ արքայ հայոց, եւ աղաչեաց զնա երթալ ինքնին ՚ի Միջագետս, եւ խաղացուցանել զխռովութիսն յերկուց կողմանց: Եւ նորա իջեալ անդր` ուղղեաց զամենայն ըստ իւրումն զգօնութեան, եւ հանդարտեցոյց զբոլոր զայն աշխարհ: Եւ զի ՚ի նոյն աւուրս մեռաւ Վռամ Կրման արքայ պարսից, եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա Յազկերտ առաջին, կասկածեալ Վռամշապհոյ` թէ ՚ի դառնալ իւր ՚ի Հայս` գուցէ վերստին գրգռեսցի այն խռովութիւն Միջագետաց, գրեաց թուղթ առ Յազկերտ, եւ ինքն դադարեաց անդ այլ եւս փոքր մի ժամանակ, եւ կալաւ ՚ի խաղաղութեան զաշխարհն: Այլ ըստ ասելոյ Խորենացւոյն` ոչ փոքր ինչ կրէր աշխատ ութիւն յաղագս քարտուղարի ՚ի գրելն զթուղթ պարսկերէն եւ յունարէն: ՚Ի կամիլ ապա Վռամշապհոյ անտի` ընտելացաւ նմա քահանայ ոմն Հաբէլ անուն` վանական յազգէ ասորւոց. եւ ՚ի լինել զրուցաց ՚ի վերայ գրոց` ազդ արար նմա Հաբէլ, թէ ասորի եպիսկոպոս տեղւոյն որ կոչիւր Դանիէլ` իւր մերձաւոր, յարմարեալ եւ յօրինեալ եւ յիւրմէ տառս ինչ հայոց. եւ աղաչէր զնա, զի տացէ հրաման տանելոյ զայն եւ ՚ի Հայս, եւ տարածելոյ անդ: Իսկ թագաւորն անտես արարեալ զբանս նորա` ոչինչ փոյթ կալաւ. եւ դարձ արար գալ ՚ի Հայս:
       Յայն աւուրսն ելեալ եւ սրբոյն Մեսրոպայ ՚ի Գողթան գաւառէ եկն միւսանգամ առ մեծն Սահակ . եւ յետ կալոյ առ նմա զժամանակ ինչ` վերստին խորհուրդ ընդ նմա վասն հնարելոյ զգիրս Հայկական լեզուի. եւ յորդորեաց զերանելի հայրապետն ժողով գումարեալ վասն այսր, եւ բազմ ութեամբ իմաստնոց զելս իրացն գտանել: Հաճեալ ընդ այս սրբոյն Սահակայ արար ժողով եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ՚ի Վաղարշապատ քաղաք յաթոռն հայրապետական: Ուր ՚ի լինել բազում բանից ՚ի վերայ գիւտի գրոց` զգացուցին զայնմանէ եւ առ արքայն հայոց Վռամշապուհ. եւ նա եւս եկն ՚ի ժողով անդր. եւ յիշեալ զոր ասացեալ էր նմա Հաբէլ քահանայ վասն նշանագրացն Դանիէլի` եպիսկոպոսի` պատմեաց զայն առաջի հարց ժողովոյն: Զայն իբրեւ լուան եպիսկոպոսքն, աղաչեցին միաբան զթագաւորն` առաքել զմի ոք առ քահանայն, զի տեղեկասցի զհանգամանաց այնց գրոց: Եւ ընտրեցին զայր ոմն պատուական եւ հաւատարիմ ՚ի տանէ արքայի` ուշադիր քննու թեան բանից` Վահրիճ անուն յազգէ Խադունեաց, որ եւ յամ յօժարութեամբ սրտի ցանկացող էր գտանելոյ զգիրս:
       Առեալ սուրբ զթուղթ ՚ի թագաւորէ եւ յեպիսկոպոսաց` գնաց ՚ի Միջագետս, եւ եգիտ զքահանայն Հաբէլ. եւ նովաւ հանդերձ գնացեալ առ եպիսկոպոսն Դանիէլ` մատոյց նմա զթուղթ թագաւորին եւ եպիսկոպոսացն հայոց: Եւ նորա ուրախացեալ ընդ այն յոյժ` առաջի եդ երկոցունց նոցա զնշանագիրսն, եւ ուսոյց զհեգենայսն. այսինքն զեղանակ հեգելոյ զտառսն, զորս ստեղծեալ էր ըստ նմանու թեան յունական տառից եւ գրոց: Եւ իբրեւ քաջ տեղեկացան նոքա ամի այնոցիկ, առիս թուղթ ՚ի նմանէ, եւ դարձան երկոքին ՚ի Հայս. եւ մատուցեալ զթուղթն առ արքայ` ծանուցին նմա, զոր ուսեալն էին. եւ աւանդեցին զամենայնս ընդ ամենայնի անվթար առաջի սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ:
       Յայնժամ երկոքին սուրբքն երանելին Սահակ եւ Մեսրոպ ջան եդեալ` աշխատեցան մեծապէս, զի մարթասցին ուղիղ յարմարել զհնչմունս այնոցիկ տառից ըստ մերումս լեզուի. եւ ժողովեցին զմանկունս` վարժել ՚ի նոսին: Յետ սակաւ մի մարզելոյ ոմանց` հրամայեաց թագաւորն` ամենայն ուրեք նովին նշանադրօք կրթել զմանկունս, վերակացու կարգեալ ՚ի սոյն զսուրբն Մեսրոպ. եւ զի նա դեռեւս չէր ընկալեալ զիշխանութիւն վարդապետական, սուրբն Սահակ այսու առթիւ ձեռնադրեաց զնա յայնժամ վարդապետ մեծ. որպէս գրէ Կորիւն:
       բ. Այլ սա ինքն սուրբն Մեսրոպ, ընդ նմին եւ սուրբն Սահակ, յետ երկուս ամս վաստակելոյ` տեսեալ, թէ ըստ աշխատանացն չկարէին քաղել հաւասար արդիւնս. վասն զի այն հնչմունք տառից` յորս մարզէին զմանկունսն, չէին բաւական մերումս լեզուին` յաղագս անյարմարութեան հեգիցն, եւ այլազա նութեան հանգամանացն. վասնորոյ վերստին ՚ի նոյն առաջին հոգս դառնային, եւ զելս նորուն խնդրէին: Եւ ապա հանդերձ թագաւորաւ խորհուրդ արարեալ ՚ի միասին` հաստատեցին, զի սուրբն Մեսրոպ ինքնին գնասցէ առ Դանիէլ. գուցէ ասեն առաւելագոյն ինչ տեղեկասցի ՚ի նմանէ:
       Առեալ յայնժամ ընդ իւր սրբոյն Մեսրոպայ զոմանս ՚ի մտավարժ մանկանց` ել յաշխարհէս Հայոց, հանդերձ քանի մի հասուն աշակերտօք. եւ էջ ՚ի Միջագետս առ նոյն ինքն Դանիէլ. եւ կացեալ առ նմա զժամանակ ինչ` ոչ եգիտ ՚ի նմանէ աւելի քան զոր տեղեկացեալ էր զառաջինն. որոց վասն տխրէր ոչ սակաւ եւ գրեթէ անյոյս լեալ` խորհէր դառնալ յետս. եւ յայս իսկ զբերեալ մանկունսն բաժանեալ յերկուս դասս` եդ զնոսա ՚ի դպրոցս, զոմանս ՚ի դպր ութիւն ասորւոց, եւ զոմանս` յունաց. եւ ինքն առեալ ընդ իւր զՅովհան եկեղեցացի, եւ զՅովսէփ Պաղնացի զձեռասուն աշակերտսն` պատրաստեցաւ անկանիլ ՚ի ճանապարհ:
       Մինչդեռ յայսմ պատրաստու թեան էր երանելին, լուաւ անդէն` թէ կայ հռետոր ոմն հեթանոս յԵդեսիա քաղաքի իշխան դիւանին` Պղատոս անուն` այր ճարտարամիտ եւ հանճարեղ, որ կարօղ է ասէին զայդպիսի իրսդ հնարել: Ուրախացեալ ընդ այս յոյժ երանելւոյն` վաղվաղակի գնաց առ նա, եւ ծանոյց նմա զխորհուրդս իւր. եւ նորա խնդ ութեամբ ընկալեալ` ուսաւ ՚ի նմէ զհանգամանս լեզուին հայոց, եւ ջանացաւ եւ աշխարտեցաւ յոյժ վասն այնորա եւ ոչինչ կարացեալ առնել` խոստովան եղեւ, թէ չե'մ ձեռնհաս առ այդ: Այլ յորդորեաց զերանելին` գտանել զԵպիփանիոս, որ յառաջագոյն լեալ էր իւր վարդապետ. (որ եւ երեւի լինիլ սուրբն Եպիփան եպիսկոպոս Սաղամինոյ ). նա ասէ կարէ լցուցանել զայդ փափաք քոյ: Յայնժամ առեալ սրբոյն Մեսրոպայ թուղթ յանձնարարական ՚ի նմանէ, եւ յԻրաբոսէ կամ ՚ի Բաբելոսէ եպիսկոպոսէ տեղւոյն` էջ ՚ի Փիւնիկէ. եւ լուեալ` եթէ սակաւ ինչ յառաջ վախճանեալ է Եպիփանիոս, տրտմեցաւ յոյժ. բայց գիտացեալ, թէ մի ոմն յաշակերտաց նորա Հռուփանոս անուն քաջ տեղեակ դպրու թեան յունաց միայնացեալ բնակի ՚ի Սամուսատ քաղաք, գնաց փութանակի առ նա. եւ նորա եւս ջանացել ոչինչ կարաց առնել:
       Եւ իբրեւ հատաւ իսպառ յոյս մարդկային հնարից, եթող զամ ջանս, եւ դիմեաց միայն առ աստուած յամենայն սրտէ. եւ ապաւինեցաւ յաղթողս հանապազորդեայ, ժտեալ ՚ի տեառնէ` լցուցանել զփափաք իւր` ո'չ ՚ի ձեռն ջանից մարդոյ, այլ` ՚ի ձեռն պարգեւաց առատու թեան իւրոյ: Եւ եղեւ նմա յափշտակիլ մտօք յաղթօղսն, եւ տեսանել յանդիման իւր վէմ. եւ ահա թաթ մի աջոյ ձեռին, որ գրէլ ՚ի վերայ վիմին. եւ իւրաքանչիւր գիր ըստ կարգի փորագրեալ լինէին ՚ի նմա, որպէս փորագրի տառ ՚ի կնիքս, կամ որպէս կերպարանի գիր մատամբ ՚ի վերայ ձեան. նաեւ տպաւորէին ՚ի գործարան սրտի նորա հանգամանք տառիցն ըստ ձեւոյ, եւ ըստ ամենայն բանի:
       Եւ իբրեւ յարեաւ յաղօթից երանելին, ծանեաւ յայտնապէս` զի յաստուծոյ էր այն. որովհետեւ անվրէպ իբր առաջի աչաց հոգւոյ ունէր նկարեալ` զորս տեսեալն էր, որպէս թէ ՚ի բազում ամաց հետէ կրթեալ եւ վարժեալ էր յուսումն այնպիսեաց:
       Վասնորոյ եւ բազում շնորհակալ ութեամբ գոհութիւնս մատոյց առ աստուած. եւ եկեալ առ Հռուփանոս պատմեաց նմա . եւ նկարագրեաց առաջի նորա զամենայն զտառսն. եւ նա ըստ իւրում արուեստի նպաստ եղեւ նմա ՚ի յօրինել զայնս ՚ի ձեւ վայելուլ եւ գեղեցկադիր: Եւ այս եղեւ ՚ի վախճան թուականութեանն Քրիստոսի. 406. ՚ի յեօթնեւտասներորդ ամի կաթողիկոսութեան սրբոյն Սահակայ , ՚ի հնգետասաներորդ ամի Վռամշապհոյ արքային հայոց, եւ ՚ի յութերորդ ամի Յազկերտի առաջնոյ պարսից արքայի, եւ յերկոտասաներորդ ամի առանձին կայսերութեան Արկադեայ, զկնի տասն ամաց գալստեան սրբոյն Մեսրոպայ յանապատէ ՚ի քարոզութիւն աշխարհին Հայոց, երեսունեւհինգ ամօք յառաջ քան զմահ նորա, ըստ անվրէպ հաշուի Կորեանն:
       գ. Արդ` ՚ի կատարիլ փափաքանաց երանելւոյն Մեսրոպայ, թէպէտ եւ կամէր նա դառնալ իսկոյն առ սուրբն Սահակ, բայց առ խնդութեան սրտին անդէն վաղվաղակի ձեռն էարկ ՚ի թարգմանութիւն. մանաւանդ զի եւ ժամանակն ձմեռն էր, եւ անյաջող ՚ի ճանապարհորդել: Եւ նախ սկսաւ երանելին թարգմանել ՚ի յունաց զգիրս առակացն Սողոմոնի. զոր եւ գեղեցիկ շարայարութեամբ գրեաց զառաջինն նա ինքն Հռուփանոս Սամոստացի. որպէս աւանդէ Կորիւն: Եւ ըստ գրելոյ Խորենացւոյն` անդ ձեռն էարկ սուրբն Մեսրոպ թարգմանել եւ զնոր կտակարանս ՚ի յունաց: Եւ ՚ի սոյն եղեն նմա ձեռնտու երկոքին աշակերտք իւր` Յովհան Եկեղեցացին, եւ Յովսէփ Պաղնացին. զի գոլով սոցա արագամիտք եւ ուշեղք` փութով ուսան զգիրսն եւ զհանգամանս նոցա. եւ եղեն նպաստ սրբոյն ՚ի թարգմանութեանն: Եկին անդր հրամանաւ երանելւոյն եւ այլ մանկունք` զորս թողեալ էր նորա ՚ի դպրոցս. եւ ինքնայոժ արփութով ուսանիլ զաստուածապարգեւ տառսն:
       Առեալ ապա սրբոյն Մեսրոպայ զթարգմանեալ գիրս իւր` գնաց փութանակի առ եպիսկոպոսն Դանիէլ եւ առ Իրաբոս. եւ եցոյց նոցա զեղեալսն. ընդ որ ոչ սակաւ ուրախացան եւ նոքա: Ելեալ յայնժամ սրբոյն ՚ի Միջագետաց աշակերտօքն հանդերձ եկն յաշխարհս հայոց ՚ի վեշտասաներորդ ամի Վռամշապհոյ: Եւ իբրեւ լուր եղեւ գալուստ երանելւոյն, եւ եհաս համբաւ առ թագաւորն Վռամշապուհ, թէ սուրբն Մեսրոպ գտեալ է զնշանագիրս. եւ աւասիկ գայ, լցաւ անպատում ուրախութեամբ. եւ վաղվաղակի ել ընդ առաջ նորա հանդիսիւ մեծաւ, եւ պաշտօնէիւք եկեղեցւոյ ՚ի միասին ընդ սրբոյն Սահակայ առ ափն Ռահ գետոյ. եւ առեալ զերանելիս Մեսրոպ` եմոյծ փառօք ՚ի քաղաքն. երդս օրհնութեան ՚ի բերան առեալ ամենեցուն ՚ի գով ութիւն փառացն աստուծոյ: Եւ իբրեւ պատմեաց սուրբն Մեսրոպ զամենայն, զոր արար ընդ նա աստուած , եւ եցոյց զնշանագիրսն, եւ զթարգմանեալսն յիւրմէ, խնդրութիւն մեծ եղեւ նոցա, եւ ամենեցուն` որք լուանն. եւ տօն մեծ կատարեցին զօրն զայն:
       Յայնժամ հրաման առեալ երանլւոյն ՚ի Վռամշապհոյ եւ ՚ի սուրբն Սահակայ` եբաց իսկոյն դպրոցս յամենայն գաւառս Հայոց որք էին ՚ի մասն բաժնի պարսից. եւ ժողովեաց ընտրանօք զբազում մանկունս ուշիմս եւ մտավարժս. եւ ուսոյց նոցա զդպրութիւնս Հայկական գրոց, եւ զարուեստ գրչութեան: Եւ որչափ ինչ գիրս եգիտ գրեալ յունաց կամ ասորւոց տառիւ յորս բանքն էին հայերէն, ետ գրել զայնս հայոց գրով, աշխատեալ ՚ի նոսին ոչ սակաւ ժամանակս. որով եւ բերկրեցաւ մեր համօրէն բազում հօգեշահ գրեամբք. եւ յայնմ հետէ ամենայն անձն (ասէ Ղազար Փարպեցին ) յորդորեալ փափաքէր յուսումն հայերէն գիտութեան. եւ որպէս թէ ՚ի խաւարէ յասորի տանջանացն զերծեալք ՚ի լոյս` այնպէս խնդային:
       Ջանաց սուրբն Մեսրոպ եւ ՚ի բաժնին յունաց բանալ զդպրոցս յուսումն Հայկական գրոց, այլ ոչ կարաց, վասն զի ՚ի թագաւորել Թէոդոսի Փոքու առին յոյնք ՚ի ձեռաց թագաւորին հայոց զայն իւրեանց մասն, եւ ետուն ՚ի ձեռս վերակացուաց իւրեանց. որոց ոմանք էին յազգէն հայոց, եւ ոմանք ՚ի յունաց. եւ սոքա ոչ թողուին Մեսրոպայ ուսուցանել անդ զՀայկական դպրութիւն:
       դ. Այլ իբրեւ լուր եղեւ յաշխարհն վրաց վասն գիւտի գրոյ հայոց, իշխանն վրաց Բակուր, եւ եպիսկոպոսապետ Մովսէս առաքեցին առ սուրբն Մեսրոպ, եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ, զի եւ ինքեանց հնարեսցէ գիրս: Եւ նորա առեալ ընդ իւր զմի ոմն թարգման Ջաղայ անուն, եւ զոմանս յաշակերտաց իւրոց, գնաց անդր. եւ ընդ շնորհելոյ նմա իմաստութեանն` ստեղծ եւ նոցա եւս զգիրս ըստ իւրեանց լեզուի, եւ բացեալ զդպրոցս` ժողովեաց զմանկունս յերկուս դասս. եւ եթող անդր զերկուս յաշակերտաց իւրոց` զտիրայր Խորենացի, եւ զՄուշն Տարոնեցի առաջնորդել նոցա ՚ի վարժութիւն գրոցն:
       Եւ յետ ժամանակաց գնացեալ յԱղուանս` ստեղծ եւ անդ գիրս ընդ լեզուի նոցա, նպաստ իւր ունելով զԲենիամին ոմն. եւ հրամանաւ թագաւորի նոցա Արսվաղենայ, եւ հաճութեամբ եպիսկոպոսապետի նոցա Երեմիոյ, ընդ օգնական լինելոյ նմա Վասակայ Սիւնեաց տեառն` ժողովեալ զբազում մանկունս եդ զնոսա ՚ի դպրոցս. եւ թողեալ նոցա վերակացուս յաշակերտաց իւրոց Զենովք եւ զԴանան, եւ ապա զՅովնաթան, դարձաւ ՚ի Հայս: Յայնժամ եւ եպիսկոպոսապետ Աղուանից փոյթ կալեալ թարգմանեաց զաստուածաշունչն: Որով եւ անդէն յաշխարհական թօթափել (ասէ Կորիւն ) վայրենամիտ եւ դատարկասուն եւ անասնաբարոյ Աղուանից մարգարէագէտք եւ առաքելածանօթք եւ աւետարանաժառանգ լինէին, եւ ամենայն աւանդելոցն աստուծոյ ոչ իւիք անտեղեակք: Եւ թէպէտ լեզու Աղուանից ո'չ էր ՚ի բնէ այլ ՚ի հայոց, բայց ամեն՚ին փոփոխեալ էր եւ օտարացեալ, որպէս եւ ազգն գլխովին` խառնեալ ընդ ալանս լեկզոց. վասնորոյ պիտոյ էր զայլ գիր եւ յաղագս նոցա կարգել, եւ զայլ թարգմանութիւնս առնել. զոր օրինակ է տեսանել ՚ի լեզու ասորւոց եւ եբրայեցւոց, եւս եւ ՚ի լեզու յունաց եւ լատինացւոց:
       ե. Այլ յորժամ գնաց սուրբն Մեսրոպ ՚ի վիրս, սուրբն Սահակ ձեռն էարկ թարգմանութեան, եւ եհեղ փութով ՚ի հայ լեզու զհին կտակարանս` սկիզբն արարեալ ՚ի գրոցն Մովսեսի` յասորի լեզուէ. վասն զի ոչ գոյին յայնժամ յազգի մերում ընտիր աստուածաշունչ գիրք յունաց լեզուաւ. զի նախ ուրացօղն Մերուժան այրեաց զամենայն յունական գիրս աշխարհիս. որպէս ասացաք ՚ի գլ. խը . եւ ապա դարձեալ ՚ի ժամանակի` յորժամ բաժանեցաւ մեր յերկուս, արգելին պարսիկք ուսանիլ հայոց զգիրս յունաց:
       Ապա ՚ի թարգմանիլ հին եւ նոր կտակարանաց ՚ի ձեռն երանելւոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ` լցաւ աշխարհ մեր աստուածային գիտութեամբ. զոր գեղեցիկ իմն նկարագրէ սքանչելին Կորիւն, վայելուչ յար մարել այսմ զբանս Ագաթանգեղոսի` որ ՚ի վերայ լուսաւորութեան ազգիս մերոյ առ Գրիգորիւ. Յայնմ ժամանակի ասէ երանելի եւ ցանկալի աշխարհս Հայոց անպայման սքանչելի լինէր. յորում անկարծ ուրեմն օրէնսուսոյց Մովսէս մարգարէական դասուն , եւ յառաջադէմն Պօղոս բովանդակ առաքելական գնդովն, հանդերձ աշխարհակեցոյց աւետարանաւն Քրիստոսի միանգամայն եկել հասեալ ՚ի ձեռն երկուց հաւասարելոցն` հայրաբարբառք հայերէնախօսք գտան: Ընդ էր այնուհետեւ սրտալիր ուրախութիւն, եւ ակնավայել` տեսիլ հայելւոյն, քանզի երկիր` որ համբաւուցն անգամ օտար էր կողմանցն այնոցիկ, յորում ամենայն աստուածագործ սքանչելագործութիւնքն գործեցան, առժամոյն վաղվաղակի ամենայն իրացն եղելոց խելամուտ լինէր. ոչ միայն ժամանակաւ պաշտելոյն, այլեւ յառաջագոյն յաւիտենիցն. եւ ապա եկելոցն. սկզբանն եւ կատարածի եւ ամենայն աստուածատուր աւանդութեանցն:
       Իսկ իբրեւ զչափ առեալ զիրացն հաստատութեան, եւ համարձակագոյն եւ առաւելագոյն զաշակերտութիւնն նորոգիւտ վարդապետութեանն խմբէին ուսուցանել եւ թեքել, եւ պատրաստական քարոզութեանն անգէտ մարդկան յօրինել. որոց եւ ինքեանք իսկ ՚ի կողմանց եւ ՚ի գաւառաց Հայաստան աշխարհին յորդեալք եւ դրդեալք հասէին ՚ի բացեալ աղբիւրն գիտութեանն Աստուծոյ, քանզի յԱյրարատեան գաւառին ՚ի կայս թագաւորացն եւ քահանայապետացն բղխեցին հայոց շնորհք պատուիրանացն աստուծոյ: Անդ էր յիշելի եւ մարգարէականն, եթէ եղիցի անդ աղբիւր բղխել ՚ի տան Դաւթի: Որ եւ սկսան իսկ սիւնք եկեղեցւոյ միաջամուխ ձեռամբ զգործ աւետարանչացն Քրիստոսի գործել, գումարել ՚ի կողմանս, ՚ի գաւառս, ՚ի տեղիս տեղիս Հայաստան ազգին դասս զաշակերտեալսն ճշմարտութեանն` զհասուցելոցս ՚ի կատարումն գիտութեան` բաւականս եւ առ ՚ի զայլսն զեկուցանելոյ. որոց կանոն եւ օրինակ զիւրեանց անձանց արգասիս եդեալ, եւ պատուիրեալ կալ ՚ի նմին կանոնի. եւ իւրեանց անդրէն զառընթերակաց արքունիսն հանդերձ ամենայն աղատագուդն բանակիւն` աստուածեղէն իմաստութեամբն վարդապետեալ: Զայսոսիկ գրէ Կորիւն` որ էր մի յերեւելի աշակերտաց անտի, եւ ականատես եղելոցն: