Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վռամշապուհ արքայ հայոց կեցեալ ՚ի թագաւորու թեան բարեպաշտ գնացիւք եւ խաղաղական կենօք` ամս. իա. եւ ամիսս ինչ, վախճանեցաւ ՚ի հնգետասաներդ ամի Յազկերտի առաջնոյ պարսից արքայի: Թողեալ յիշատակ բարի յազգի մերում զերախտութիւնս վաստակոց իւրոց , որով գործակից եղեւ սրբոյն Մեսրոպայ եւ Սահակայ ՚ի բանալ զդպրոցս եւ ՚ի տարածել յաշխարհս հայոց զնորագիւտ գիրսն. զորոյ եւ զպատմութիւնսն ետ գրել ՚ի դիւանն արքունի: Եւ մնաց Վռամշապհոյ որդի մի տասնամեայ` Արտաշէս անուն: Խորհուրդ արարեալ ապա նախարարաց ն վասն թագաւորութեան Հայոց, եւ տեսեալ` թէ դեռեւս մանուկ է արքայորդին Արտաշէս, աղաչեցին զսուրբն Սահակ` գնալ անձամբ առ արքայն պարսից Յազկերտ, եւ խնդրել ՚ի նմանէ, զի վերստին դարձուսցէ զԽոսրով ՚ի թագաւորութիւն իւր:
       Զիջեալ սրբոյն յաղաչանս նոցա` գնաց առ Յազկերտ հանդերձ թղթով նախարարացն. եւ մատուցեալ առաջի նորա` խօսեցաւ բազում ինչ. եւ նա հաճեալ եւ հաւանեալ ընդ բանս նորա` արձակեաց զԽոսրով: Խնդրեաց յայնժամ Խոսրով ՚ի Յազկերտէ, զի դարձուսցէ եւ զհրահատ Կամսարական զորդի գազաւոնի յաքսորանաց իւրոց ՚ի խորին Սագաստանէ. եւ նա կատարեաց զխնդրուածս նորա բայց ոչ կարաց Խոսրով տեսանել զՀրահատ. զի մինչչեւ էր հասեալ Հրահատայ ՚ի Հայս, վախճանեցաւ նա ինքն Խոսրով, թագաւորեալ յայս երկրորդ նուագ զամ մի միայն. կամ ըստ Փարպեցւոյն, ամիսս. 8: Յորում ամի մեռաւ եւ սպարապետն հայոց Համազասպ Մամիկոնեան փեսայ սրբոյն Սահակայ, թողեալ զերիս որդիս, զՎարդան եւ զՀմայեակ եւ զՀամազասպեան:
       Եւ արդ քանզի Յազկերտ արքայ պարսից հանապազ երկնէր խոտորեցուցանել զնախարարս հայոց ՚ի քրիստոնէական հաւատոց, եւ հեռացուցանել զնոսա ՚ի յունաց, ՚ի մեռանիլ Խոսրովու` ոչ եւս կամեցաւ կացուցանել թագաւոր զոք ՚ի հայոց ՚ի բաժնի իւրում. սմին իրի թագաւորեցուցեալ վաղվաղակի զորդի իւր զՇապուհ առաքեաց ՚ի Հայս հանդերձ Հրահատիւ եւ այլովք վտարանդեօք, պատուէր տուեալ նմա, զի ՚ի գրգանս խրախճանաց եւ խաղուց, եւ ՚ի զբոսանս որսոց զբաղեցուսցէ զնախարարսն, մինչեւ մարթասցի թուլացուցանել զմիտս եւ զկամս նոցա յօրինաց իւրեանց:
       բ. Զայս իբրեւ լուան նախարարք հայոց, անկան ՚ի մեծ վարանս. զի ընդունիլ զՇապուհ այլազգի իբրեւ զթագաւոր` ոչ կամէին ամեն՚ին. եւ մարտնչիլ ընդ Յազկերտի զանգիտէին. զի անառաջնորդ էին. եւ դեռեւս չէին զոք կացուցեալ սպարապետ, որ ժողովեսցէ զզօրս հայոց, եւ ճակատեսցի ընդդէմ պարսից . եւ ոչ ներէր նոցա կարճութիւն ժամանակին` պատրաստութիւն մարտի տեսանել: Վասնորոյ անճարացեալ` ակամայ կամօք ընկալան զՇապուհ. բայց ո'չ վարեցան ընդ նմա իբրեւ ընդ արքայի, այլ` իբրեւ ընդ ումեմն անարգ իշխանի. եւ նա որչափ եւ ջանաց, ոչ կարաց իւիք հաճել զմիտս նոցա, ո'չ ՚ի խրախճանս` եւ ոչ ՚ի խնջոյս խաղուց, ո'չ ՚ի զբօսանս որսոց` եւ ոչ յայլ ինչ. զի յամի արհամարհանօք վարէին նոքա ընդ նմա: Վասն զի գոլով նոցա որք մեծասիրտք եւ քաջք` իբրեւ փանաքի ոմն երեւէր օտարազգի Շապուհ յաչս նոցա. մանաւանդ համեմատութեամբ Արշակունի թագաւորաց մերոց, որոց հայեցուած եւեթ պատկառանս արկանէր ՚ի տեսօղսն:
       Դէպ եղեւ երբեմն գնալ սմին Շապհոյ թագաւորի յորս ընդ նախարարսն. ընդ որս էր եւ ատոմ նախարար Մոկաց. եւ տեսեալ ՚ի հեռուստ զերամակ ցռուց (այսինք վայրի իշոց ), պնդեցան զհետ նոցա. մինչեւ արկին զնոսա ՚ի խորտաբորտ եւ ՚ի վիմուտ տեղիս. եւ յարշաւել նախարարացն աննահանջելի ընթացիւք ընդ դժուարին տեղիսն, երկուցեալ Շապհոյ ` զկայ էառ: Եպերեաց զնա Ատոմ Մոկացի, եւ ասէ. արշաւեա ' եւ դու աստուածորդիդ պարսից. զի դու այր ես, եւ ոչ կին: Ասէ ցնա Շապուհ ցասմամբ. դո'ւ արշաւեա. զի դիւաց է յայսպիսի քարուտ տեղիս շահատակել: Ընդ այս բան նորա թէպէտ դժուարացաւ Ատոմ, զի այսու դիւաց նմանեցոյց զնա Շապուհ, բայց լուռ եղեւ. եւ սպասէր առթի` զբանս արհամարհանաց նորա անդրէն դարձուցանել ՚ի նա:
       Յետ սակաւ միոյ դարձեալ դիպաւ սոցա գնալ յորս վարազուց (այսինքն վայրի խոզից ) ՚ի շամբուտ տեղիս. եւ ՚ի մատուցանել զհուր ՚ի շամբսն վասն շրջափակելոյ անդէն զվարազս, ոչ կարելով Շապհոյ ընդ շամբոն անցանել` յամեաց փոքր մի. եւ հուրն տարածեալ պաշարեաց զնա շուրջանակի: Եւ մինչդեռ նա այսր անդր արշաւէր երիվարաւն, եւ զաչս իւր յածեալ` խնդրէր ելս փախստեան, Ատոմ Մոկացի առիթ գտեալ` եհաս առ նա, եւ ասէ ցնա. ահա հայր քոյ եւ աստուած, ընդէ՞ր զանգիտես. (զայս ասէր , զի պարսիկք իբրեւ զաստուած պաշտէին զհուր ): Ասէ ցնա Շապուհ. թո'ղ այժմ զկատակդ, եւ փութա ' անցանել ընդ հուրդ. զի եւ ես կարացից անցանել զկնի քո. վասն զի ձի իմ յառաջելն խրտնու:
       Յայնժամ ծաղր արարեալ զնա Ատոմայ` ասէ զնա արհամարհանօք. մի թէ այդ քարի՞նք իցեն, զի ես յառաջեցից. որպէս թէ ասէր. յորժամ էաք ՚ի յորս ցռուց, ասացի քեզ արշաւել ՚ի քարուտս. եւ դու ասացեր ցիս. դիւաց է ՚ի քարինս շահատակել. որով զմեզ զմոկացիս կոչեցեր դիւազգիս. իսկ զոր այժմ տեսանես` ո'չ են քարինք, այլ` հուր զոր դու իբրեւ զաստուած պաշտես. ապա ընդէ՞ր յարշաւել ՚ի նոյն երկնչիս, եւ զիս յորդորես յառաջել: Եւ ապա ասէ ցնա. արդ` եթէ դու զՄոկացիս կոչես դիւազգիս, ես զսասանեանսդ կոչեմ կնամարդիս: Եւ զայս ասացեալ` մարակեաց զերիվարն, եւ էանց ընդ հուր իբրեւ ընդ հովիտ ծաղկանց, եւ զերծոյց զՇապուհ: Եւ գիտացեալ` թէ ոչ ներէ նմա Շապուհ վասն նախատանացն, խոյս ետ եւ գնաց յաշխարհ իւր յերկիրն Մոկաց:
       Յայլում նուագի եւս դէպ եղեւ խաղաղ Շապհոյ ընդ նախարարսն զխաղ գնդակաց մականաւ ՚ի ձիարձակարանի, (որ է Աթ մէյտանը ). ուր Շաւասպ նախարար Արծրունեաց երկիցս եհան զգնդակն ՚ի Շապհոյ: Դժուարացեալ ընդ այս Շապհոյ, իբր թէ այսու արհամարհեալ եղեւ պատիւ իւր, էած նմա մականաւն, եւ ասէ. ծանի'ր զքեզ: Ետ պատասխանի Շաւասպ քամահելով, եւ ասէ. այո ' ճանաչեմ ես զիս արքայորդի ՚ի սերմանէ Սանասարայ. եւ ունիմ իշխան ութիւն ընդ եղբարս քոյ զբարձն արքայի համբուրել. որպէս եւ անուանակոչեալս եմ: Զայս ասէր առ ՚ի ցուցանել, թէ ինքն ըստ ազգի առաւել է քան զնա` ծագեալ յազգէ Սենեքերիմայ Ասորեստանեայց արքայի. եւ անուամբ իսկ ՚ի նոյն պատուի է. որպէս ունիս տեսանել. գիրք. ա. գլ. ժ. երես. 98. եւ 180: Եւ նոյն ժամայն մեկնեալ անտի` խոյս ետ իւր: Յաւուր միում դարձեալ ` յորժամ ՚ի խնջոյս ուրախութեան էին արքայ եւ նախարարք, Խոսրով իշխան Գարդամանացւոց այր կորովի` արբեալ փոքր մի` սկսաւ շամբշել ընդ ջնարահար կնոջ միոյ. ընդ որ բարկացեալ Շապհոյ` հրաման ետ ըմբռնել զնա, եւ պահել յառանձին սենեկի: Եւ իբրեւ դիմեցին ՚ի վերայ նորա սպասաւորք արքայի, տարեալ նորա զած իւր ՚ի վաղակաւորն` զոր ունէր ընդ մէջ իւր` հայեցաւ յերեսս նոցա. եւ նոքա զահի հարեալ ՚ի հայեցուածոյ նորա` կասեցան յետս. եւ ոչ ոք ՚ի նոցանէ համարձակեցաւ մխել ՚ի նա ձեռն. զի յայլում նուագի զփորձ առեալ էր նոցա զքաջու թեան առն. եւ նա անցեալ գնաց ՚ի տուն իւր:
       գ. ՚Ի սմին ժամանակի հայրն Շապհոյ Յազկերտ արքայ պարսից յարոյց հալածումն մեծ ՚ի վերայ քրիստոնէից եղելոց յիւրում ի, գրգռեալ ՚ի նոյն յայսպիսի իմն առթէ. իբր զի սուրբն Աբդաւ եպիսկոպոս այնոցիկ կողմանց քանդեալ աւերեաց յի անդ զատրուշան մի, այսինքն է կրակատուն: Եւ իբրեւ ազդ եղեւ այն Յազկերտի, զայրացեալ նորա յանհնարինս` պատուէր հրամանի եդ ՚ի վերայ նորա, զի վերստին շինեսցէ զայն, եւ ՚ի նմին ատրուշանի երկիրպագցէ հրոյ եւ արեգական: Այլ յընդդիմանալ նորա այնմ ետ սպանանել զնա առաջի իւր. եւ հրաման եհան այրել եւ աւերել զբազում եկեղեցիս քրիստոնէից, որք էին յաշխարհին Պարսից. եւ զմրրիկ հալածանացն օր ըստ օրէ սաստկացուցեալ` սկսաւ անխնայ չարչարել զայնոսիկ` որք դաւանէին զՔրիստոս:
       Էր յայնժամ նախարար ոմն պարսից Որմզդան անուն` քրիստոնեայ ՚ի ծածուկ. եւ այլ մեծատուն ոմն ՚ի նոյն ազգէ իշխան երեւելի` Սային անուն. կալեալ եւ զսոսա` ետ բազմօք տանջել վասն քրիստոնէական հաւատոցն: Ապա կալաւ եւ զսարկաւագն ոմն Բենիամին անուն, եւ եդ ՚ի բանտի անխնամ. զոր եւ յետ ժամանակաց անտանելի չարչարանօք ետ սպանանել: Զչորեսին զայսոսիկ տօնեմք ՚ի միասին. զորոց կարես տեսանել յայսմաւուրս , յապրիլի. 14:
       Լուեալ սրբոյն Սահակայ հայրապետին մերոյ զայսպիսի գործս Յազկերտի, եւ տեսեալ` թէ օր քան զօր առաւելու բորբոքումն չարի, վստահացեալ ՚ի խնամս տեառն` խորհեցաւ դարման մատուցանել. եւ զի ունէր համարձակ ութիւն առ Յազկերտ, միջնորդ եղեւ առ նա. եւ պաղատանս արկեալ առաջի` զիջոյց զսիրտ նորա յայտ արարեալ նմա, թէ յերկարիլ այդոցիկ նեղութեանց` վրդովին համօրէն ազգք, որք միանգամ ընդ տէր ութեամբ նորա են. եւ այսու հանդարտեցոյց զխստ ութիւն հալածանացն. որպէս գրեն պատմիչք արաբացւոց եւ ասորւոց առ Ասսեմանեայ. հատոր. բ. գլ. 42. եւ հատ. գ. մասն. 2: Իսկ զմնացորդս այնր եբարձ սուրբն Մարութա եպիսկոպոս : Այլ թէ ո'վ ոք էր այս Մարութա: արժան համարիմ խօսիլ զնմանէ սակաւուք աստանօր:
       Յաւուրս թագաւորութեան Խոսրովու որդւոյ Տրդատայ, եւ ՚ի կաթողիկոսութեան սրբոյն Վրթանիսի, մի ոմն ՚ի հաւատացեալ նախարարացն հայոց ետ զդուստր իւր` որոյ անուն էր Մարիամ, ՚ի կ նութիւն հեթանոս իշխանի միում, որ էր տէր երկրին ըստացւոց, եւ կոչիւր Մարութա` այսինքն տէր աշխարհի: Եւ զի էր Մարիամ կին բարեպաշտ, իւրովք ջանիւք սկսաւ սերմանել եւ աճեցուցանել յաշխարհի անդ զքրիստոնէուի. մինչեւ ետ բերել եւ քահանայս եւ շինել զեկեղեցիս. եւ այնչափ յորդորեաց զայր իւր, մինչեւ դարձոյց եւ զնա ՚ի հաւատս: Եւ սա ինքն Մարութա յետ ժամանակաց բարի վարուց վախճանեալ` եթող զերիս որդիս. որոց մին եկաց իշխան աշխարհին փոխանակ հօրն, եւ երկուքն կարգեցան զօրավարք: Իսկ մայր նոցա Մարիամ գնացեալ յուխտ յԵրուսաղէմ եւ յայլ սուրբ տեղիս` խնդրէր յայ արժանի առնել զմի յորդւոց կամ ՚ի թոռանց իւրոց յաստիճան քահանայութեան. եւ եղեւ թոռն յանդրանիկ որդւոյ իւրմէ. եւ կոչեաց զնա Մարութա յանուն հաւուն. որ եւ բարի վարուք զարգացեալ` ձեռնադրեցաւ քահանայ: Եւ յետ այնորիկ ինքն Մարիամ ՚ի վերջին աւուրս իւր կրօնաւորեցաւ ՚ի վանս կուսանաց, զօր իւր էր շինեալ. եւ անդ երջանիկ մահուամբ փոխեցաւ առ տէր: Իսկ Մարութայ օրըստօրէ ՚ի բարին յառաջադէմ եղեալ` եհաս յաստիճան եպիսկոպոսութեան. եւ իւրով աստուածատուր վարդապետութեամբ առաւել եւս տարածեաց զհաւատ Քրիստոսի յայն աշխարհ. զոր եւ պայծառացոյց ամենայն բարեզարդ կարգօք. եկեղեցեօք վանօրէիւք :
       Եւ յետոյ գնացեալ յԱսորեստան ՚ի Տիսբոն քաղաք, որ էր աթոռ թագաւորութեանն պարսից` սքանչելեօք բժշկեաց յորդի Յազկերտի արքայի, որ դիւահարեալն էր. եւ զայս արարեալ` խնդրեաց ՚ի Յազկերտէ առաւել եւս դիւր ութիւն տալ քրիստոնէից, եւ արձակել զկապեալսն, եւ հաստատել սէր եւ խաղաղ ութիւն ընդ կայսերն յունաց` ընդ Փոքուն Թէոդոսի. եւ նա կատարեաց զամենայն: Առեալ ապա Մարութայի զթուղթ ՚ի Յազկերտէ եկն առ Թէոդոս, եւ պատմեաց նմա զամենայն. ընդ որ ուրախացեաք կայսեր` հրամայեաց նմա խնդրել յիւրմէ զոր ինչ եւ կամի. եւ նա խնդրեաց ամրացուցանել զքաղաքն ծոփաց աշխարհին. եւ շինել ՚ի նմա հոյակապ եկեղեցի. զի անդ հաւաքեցից ասէ զնշխարս մարտիրոսաց. զոր եւ արար աշխարհիս. եւ ժողովեաց անդ զանթիւ նշխարս սրբոց. զօր ոմանք թուեն երկու հարիւր ութսուն հազար. ընդ որս եւ զնշխարս սրբոյն Բարթուղիմեայ, զօր եգիտ ՚ի Հայս, թողեալ նոցա միայն զաջն: Եւ կոչեցաւ քաղաքն այն Մուֆարղին, կամ ընդ մեզ Նփրկերտ. այն է քաղաք Մարտիրոսաց. կամ Քաղաք Սրբոց: Եւ ինքն սուրբն Մարութա կեցեալ բարի վարուք` վախճանեցաւ ՚ի հասակի ծերութեան: Զսմանէ բազում ինչ գրէ Սոկրատ ժամանակակից. գիրք. ե. գլ. 8. եւ բազմադիմի գովութիւնք ընծային սմա ՚ի ճառընտիրս մեր եւ յայսմաւուրս:
       դ. Յետ դադարելոյ հալածանացն հիւանդացեալ Յազկերտի անկաւ ՚ի մահիճս: Եւ զայն լուեալ որդւոյ նորա Շապհոյ` որ թագաւորր ՚ի վերայ հայոց ամս. դ. փութացաւ գնալ առ նա: Եւ յերթալ իւրում եթող ՚ի Հայս զգունդ մի ստուար ՚ի զօրացն պարսից, պատուիրեալ զօրագլխի նոցա վարայի, զի կալեալ զնախարարս եւ զմեծամեծս հայոց` տարցի ՚ի Պարսս. եւ ինքն աճապարեալ չոքաւ վաղագոյն ՚ի Տիսբոն: Եւ յայնմ աւուր` յորում եհաս նա անդ, մեռաւ հայր նորա Յազկերտ: ՚Ի նմին աւուր եւ ինքն Շապուհ սպանաւ դաւով ՚ի ծառայիցն Յազկերտի. եւ թագաւորեաց Վռամ երկրորդ:
       Իբրեւ լուան նախարարք հայոց զմահն Յազկերտի եւ զՇապհոյ, եւ ծանեան զոր միանգամ պատուիրեալ էր Շապուհ զօրագլխին իւրում, ժողովեալ ՚ի միասին` ընտրեցին իւրեանց սպարապետ հայոց զՆերսէս Ճիհրակացի կամ Ճիճրակացի` զայր քաջ. եւ նորա առաջնորդութեամբ գումարեալ զզօրս հայոց` ետուն պատերազմ ընդ մեծի գնդին պարսից, զոր թողեալ էր Շապհոյ. եւ հարին զնոսա ՚ի հարուածս սաստիկս յոյժ:
       Յայնմ վայրի վարայ զօրագլուխ պարսից տեսեալ` թէ կոտորին զօրք իւր, եւ չէ ' ուստեք օգնութիւն, ապաւինեցաւ յար ութիւն քաջութեան իւրոյ, եւ եմուտ ընդ մէջ զօրացն հայոց. եւ մինչչեւ ինչ գործեալ էր, եհաս առ նա քաջ սպանդունին Ապրսամ իբրեւ կայծակն. եւ հատեալ զաջ թիկունս նորա` ընկէց յերիվարէն. եւ կոխան ոտից տուեալ` էանց զնովաւ. եւ զմնացորդ զօրաց նորա արար փախստական:
       Յետ այսորիկ ցրուեալ եւ մեկնեալ ՚ի միմեանց նախարարք հայոց` նստան յամուրս իւրեանց, ամքին լեալ ինքնագլուխ. բազումք եւս շրջէին ՚ի լերինս եւ յանմատոյց տեղիս, կասկածեալք յերեսաց Վռամայ արքային պարսից. եւ այր իւրաքանչիւր զանձինս պաշտպանէին ընդդէմ թշնամեաց: Եւ այսու աշխարհս մեր` որ անտր էր մնացեալ ՚ի բաժնին պարսից, լցաւ ամենայն խռովութեամբ. եւ ամայացաւ յամենայն բարեկարգութեանց ամս երիս. եւ արգելան անցք ճանապարհաց ռամիկ ժողովրդեան. եւ խափանեցան առեւտուրք: Մանաւանդ զի Վռամ արքայ պարսից` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն, եւ Յովհաննու կաթողիկոսին, ՚ի խնդրել զքէն վրիժուց ՚ի նախարարաց` բազում դառն չարիս հասոյց ՚ի բնակիչս աշխարհին, եւ վեր ՚ի վայր արար զամենայն: Եւ թէպէտ ՚ի բաժինն յունաց եւս արար ինչ ինչ վնաս, բայց քանզի եղեւ հաշտ ութիւն ՚ի մէջ նորա կայսեր` զկնի սաստիկ պատերազմի, զորմէ երկար գրէ Սոկրատ ժամանակակից. գիրք. ե. գլ. 18. ոչ եւս յաւել առնել ինչ յայն. եւ վասն այսորիկ ասէ Խորենացին. գ. 56. թէ խաղաղ ութիւն առնելով ընդ յոյնս (Վռամայ` այնուհետեւ ) ոչ ՚ի բաժինն նոցա հպի:
       Տեսեալ մեծին Սահակայ զամենայն չարիս աշխարհին Հայոց ՚ի մասն բաժնի պարսից, մեկնեցաւ անտի, առեալ ընդ իւր զսուրբն Մեսրոպ, եւ զթոռունս իւր զերեսին` զՎարդան, զՀմայեակ, եւ զՀամազասպեան` զորդիս Համազասպայ Մամիկոնէի. զորս եւ ՚ի վարժս ուսման պարապեցուցեալ էր երանելին` ըստ ասելոյ Կորեան. եւ գնաց նոքօք յարեւմուտս կոյս ՚ի մասն բաժնի յունաց. զի խաղաղ ութիւն էր անդ. եւ տիրէին ՚ի վերայ այնր մասին յոյն եւ հայ վերակացուք. որպէս ասացաք յերես 494:
       Այլ նախարարք եւ իշխանք հայոց` որք էին յայնմ բաժնի, ոչ ընկալան զերանելիսն ըստ արժանեաց նոցին, բայց եթէ սակաւք ոմանք ՚ի նոցանէ. զի մտել էին ընդ իշխան ութեամբ առաջնորդութեան եպիսկոպոսին Կեսարիոյ: Նաեւ վերակացուք յունաց արգելին զնոսա յուսուցանելոյ յաշխարհին յայնմիկ զգիրս հայոց. զորօրինակ եւ ՚ի սկզբան իսկ ՚ի կամիլ Մեսրոպայ բանալ անդ դպրոցս` արգելեալ էին: Եւ որպէս երեւի ՚ի կարգէ պատմութեն, զոր առնէ Խորենացին. գ. 54. եւ 57. այս արգելմունս եղեալ էր ՚ի հրամանէ թագաւորին եւ եպիսկոպոսին յունաց. կարծելով նոցա` թէ այն նշանագիրք, զորս հնարեալ էր Մեսրոպայ, իցեն անհեթեթ ինչ. եւ կամ թէ գուցէ ՚ի պատճառս այնորիկ` հայք յետս կասեսցին յուսանելոյ զդպր ութիւն յունաց, եւ զատցին յընտրելուէ նոցա:
       Իբրեւ ետես սուրբն Սահակ, թէ ոչինչ իւիք կարէ հաւանեցուցանել զվերակացուս յունաց, խորհուրդ արարեալ ընդ նախարարաց ոմանց` որք հաճեալ էին ընդ նա, առաքեաց զսուրբն Մեսրոպ հանդերձ աշակերտօք, եւ զՎարդան զերիցագոյն թոռն իւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս. գրեալ թուղթ առ կայսրն Թէոդոս Փոքր` այսպէս. խաղաղասիրի կայսեր` տեառն իմում Օգոստոս Թէոդոսի, Սահակ հայոց եպիսկոպոս, ՚ի տէր խնդալ: Գիտեմ, զի համբաւ նեղութեանս մերոյ հասեալ է ՚ի ներող լսել ութիւն ինքնակալիդ. սակս որոյ յուսալով ՚ի գթածութիւն բարերարութեանդ քոյ` դիմեալ ապաւինեցայ յոտս ձեր. եւ ոչ հանդիպեցայ ընդունել ութեան յիմում վիճակիս ՚ի հրամանէ վերակացուացս սորա. այնչափ ստեցեալ զմեզ. մինչեւ զնշանագիրս անգամ ոչ ընկալան, զոր եբեր նոյն այր` զոր առաքեցի առ ձեր բարերարութիւնդ, բազում անգամ ճգնեալ դորա յԱսորւոց աշխարհին: Արդ` հաճոյ թուեսցի տէրութեանդ ձերում ոչ անիշխան առնել զմեզ ՚ի մերում վիճակիս. եւ հրամայել ընդունել զմեզ եւ զվարդապետութիս մեր. ո'ղջ լեր:
       Սոյնպէս գրեաց եւ առ պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ Ատտիկոս, որ էր բնիկ ՚ի հայոց ազգէ ՚ի քաղաքէն Սեբաստիոյ (ըստ Սոկրատայ. զ. 20. եւ ըստ այլոց ). եւ աղաչեաց զնա միջնորդ լինել առ կայսրն. եւ էր օրինակ թղթոյն այս. Սահակ եպիսկոպոս հայոց, վարդապետ մեր Ատտիկոս` եպիսկոպոս աշխարհամուտ դրանդ, օրհն ութեամբ ողջոյն: Յուսացեալ ՚ի ձեր սրբութիւնդ` առաքեցին զուսուցող մերոյ աշխարհիս Մեսրոպ, եւ զթոռն իմ Վարդան . որպէս զի ՚ի լսել քո ՚ի դոցանէ զաղէտս նեղու թեան մերոյ, բարեխօսեալ առ մեծի թագաւորիդ` օգնեսցես մեզ` որպէս արդարեւ եղբայր սիրելի. ո'ղջ լեր:
       Զսոյն գրեաց եւ առ արեւելեան զօրավարն յունաց Անատոլիոս, որ նստէր ՚ի քաղաքին Մելիտինէ` այն է Մալաթիա. եւ օրինակ թղթոյն էր այս. Սահակ եպիսկոպոս հայոց, քաջի զօրավարի Անատոլեայ` խնդալ: Շնորհ ունիմ աստուծոյ` յաղագս ցքեզ պատրաստել մեզ յապաւինութիւն. վասն որոյ զգացուցանեմ, զի ՚ի հայթայթանս մերոյ նեղութեանս առաքեցի զուսուցանողդ մեր զՄեսրոպ, եւ զթոռն իմ զՎարդան ՚ի դուռն արքունի. եւ աղաչեմ զքո քաջութիւնդ` ձեռնտու լինել ճանապարհիդ. ո'ղջ լեր:
       ե. Գնացեալ սրբոյն Մեսրոպայ եւ Վարդանայ եւ որոց ընդ նոսա ՚ի Մելիտինէ` մատուցին առ Անատոլիոս զթուղթն Սահակայ. եւ նորա սիրով ընկալեալ զնոսա` բազում մեծարանս արար սրբոյն Մեսրոպայ. զի յառաջնագոյն իսկ լուր առաքի նութեան եւ իմաստութեան նորա հնչեալ էր յայնոսիկ կողմանս: Ապա գրեալ անատոլեայ թուղթ առ կայսրն` զգացոյց նմա վասն գալստեան սրբոյն եւ վասն դիտաւորու թեան նորին, աղաչելով զգթութիւն նորա ընդունիլ զնա եւ զՎարդան ընդ նմա սիրով. եւ սպասէր պատասխանւոյ:
       Եւ իբրեւ էառ հրաման ՚ի կայսերէ` առաքել զնոսա առ ինքն, հաւանեցոյց զսուրբն Մեսրոպ` թողուլ ՚ի Մելիտինէ առեպիսկոպոսին Ակակայ զբազմութիւն աշակերտաց իւրոց հանդերձ գլխաւորաւ նոցին` որ կոչիւր Ղեւոնդ. եւ ապա յանձն արարեալ զսուրբն Մեսրոպ եւ զՎարդան ցեպիսկոպոսն Դերջանու, որում անուն էր Գինդ կամ Գնիթ` յազգէ հայոց, յուղարկեաց զնոսա փառօք ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Հասեալ նոցա ՚ի քաղաքն` յանդիման եղեն առաջի կայսերն, եւ մատուցին նմա զթուղթ սրբոյն Սահակայ. եւ պատմեցին նմա զամենայն անցս աշխարհին Հայոց, եւս եւ զսքանչելիսն` որով գտեալ եղեն նշանագիրք մեր: Հաւանեալ կայսեր ընդ բանս թղթոյ սրբոյն Սահակայ, եւ ընդ բանս սրբոյն Մեսրոպայ, առաքեաց հրովարտակս առ Անատոլիոս եւ առ այլ յոյն վերակացուս` ընդունիլ զսուրբն Սահակ, եւ թոյլ տալ նմա վարել զիշխան ութիւն իւր ՚ի վերայ հայոց, որպէս վարէր արքեպիսկոպոսն Կեսարու . եւ տալ բանալ դպրոցս հայոց լեզուի յամենայն գաւառս:
       Հրամայեաց եւս շինել զքաղաք մի յունաց յաշխարհին հայոց ՚ի բաժնի անդ վասն բնակելոյ անդէն կայսերական զօրաց ընդդէմ արշաւանացն պարսից: Եւ ապա նաեւ զՎարդան կացոյց ստրատելատ ՚ի վերայ հայոց եղելոց յայնմ մասին: Նմանապէս եւ Ատտիկոս պատրիարգ ընթերցեալ զթուղթ սրբոյն Սահակայ, եւ տեղեկացեալ ամենայն իրաց` որք անցին ընդ Հայս ետ ընդ իւրում իշխա նութեան զնոյն հրաման սրբոյն Սահակայ, եւ կացոյց զսուրբն Մեսրոպ րաբունապետ, կամ ըստ Խորենացւոյն` եկղէսիաստիկոս: Եւ վասն առաւել իմաստու թեան նորին կոչեցին զնա յոյնք Աքիմիթոս, որ ՚ի գիրս Կորեան Ակումիտ գրի, որպէս թէ գերզգօն վարդապետ:
       Զայս ամենայն ընկալեալ սրբոյն Մեսրոպայ` խնդրեաց ՚ի պատրիարգէն տալ ինքեան զուղղագիր եւ զճշմարտաբան օրինակ աստուածաշնչի վասն թարգմանութեան. եւ նա խոստացաւ գտանել եւ առաքել: Եւ ինքն Մեսրոպ յետ կատարելոյ պասեքին հանդերձ Վարդանու դարձաւ պատուով մեծաւ եւ արքունատուր կառօք ՚ի Հայս, առեալ թուղթ եւ ՚ի կայսերէ եւ ՚ի պատրիարգէն առ սուրբ Սահակ: Յորս վասն երկուց իրաց մեղադիր լինէին նմա. մի թէ ընդէ՞ր զառաջինն յաւէտ կամեցաւ ՚ի բաժնի պարսից բնակիլ` քան ՚ի յունացն. եւ միւս եւս` թէ ընդէ՞ր առ Ասորիս եւ առ այլս ապաւինեցան ՚ի գիւտ գրոց, եւ ոչ առ տիեզերալոյս վարդապետն Ոսկեբերան, որ վախճանեցաւ ՚ի յաջորդ ամի գիւտի գրոց, այն է յամի Տեառն 407: Եւ էր պատճէն թղթոյ կայսերն` այս. Ինքնակալ Թէոդոս Օգոստոս եւ կայսր հռովմայեցւոց. մեծի Սահակայ եպիսկոպոսի հայոց` խնդալ: Հրամայեալ մեր տեսանիլ զթուղթս վերահասու եղաք գրելոցս առ ՚ի քէն. եւ մեղադրեցաք յոյժ, զի ամենայն սրտիւ միտեցար զհետ հեթանոս թագաւորի. եւ մեզ եւ ոչ թղթով բաւականացար ծանօթանալ. եւ առաւել յայսմ մեղադիր եմք, զի արհամարհեալ զճարտարովքս` որ ՚ի մերում քաղաքիս, յասորեաց ոմանց խնդրէիր զիմաստից գիւտս. վասն որոյ հաճեալ էաք ընդ մեր ծառայիդ արհամարհել զայդպիսի ուսմամբդ. բայց զի յետոյ պատմեաց մեզ Մեսրոպ, թէ կատարումն արուեստիցդ ՚ի շնորհաց վերնոյն եղեւ, գրեցաք` զի ամենայն փութով ուսցին, եւ զքեզ պատուով ընկալցին որպէս` զարդարեւ վարդապետ իւրեանց` հանգոյն արքեպիսկոպոսին Կեսարու. եւ դարմանք եւ ծախք յարքունուստ եղիցին. եւ հրամայեցաք քաղաք շինեք յաշխարհիդ Հայոց` յապաւին ութիւն ձեզ եւ մերոց զօրաց. եւ վասն քո արարաք ստրատելատ զՎարդան զորդիացեալն քոյ. եւ յառաջին վարդապետսն գրեցաք զՄեսրոպ. ո'ղջ լեր:
       Իսկ օրինակ թղթոյն Ատտիկոսի պատրիարգին էր այս. Ատտիկոս` ինքնագլուխ եպիսկոպոս Կոստանդինուպօլսի եղբօր սիրելւոյ եւ աթոռակցի` հայոց եպիսկոպոսի հայոց ՚ի տէր խնդալ: Բազում գոհութիւնս աստուծոյ մատուցանեմք յաղագս քոյ բարեհամբաւութեանդ ՚ի մէջ այնպիսի բարբարոս ազգի. այլ ազատ ՚ի մեղադրանաց ոչ թողումք, որ ոչ կանխաւ յիշատակեցեր զսիրելութիւն Գրիգորի եւ զՆերսեսի երանելեաց քոց հարց: Եւ առաւել ընդ այս զարմանամք, եթէ զիա'րդ թողեր զաղբիւր եկեղեցւոյ զհայրն մեր սուրբ Յովհաննէս, որ ոչ միայն տիեզերական մայրաքաղաքիս, այլ սովաւ եւ ամենայն քրիստոնեայք եւ ընդհանուր աշխարհ ՚ի նմանէ վարդապետեալ ուսանի. ուստի եւ Ոսկի բերան կոչեցին զնա. եւ ձեր զանց զնովաւ արարեալ` կամեցայք ՚ի սահմանական ջրոց զփափաք ծարաւոյն յագեցուցանել. մինչեւ ամենագիտին տեսեալ զսնոտի աշխատութիւնն` բղխեաց ՚ի ձեզ զշնորհս հոգւոյն. եւ որ այժմ ուրախ եմք: Իսկ արդ հրամանաւ ինքնակալին օգոստոսի տուեալ լիցի քեզ իշխա նութիւն վարդապետել զկողմամբդ մեր. եւ աղանդոյդ բորբորիտոնաց` կամ հաւանել (այսինքն հաւանեցուցանել ), եւ կամ հալածել ՚ի քումմէ վիճակէդ. եւ զառաքեալս ՚ի քէն զՄեսրոպայ ձեռնադրեցաք լինել եկղէսիաստիկոս:
       Եկեալ սրբոյն Մեսրոպայ եւ Վարդանայ ստրատելատի ՚ի Մելետինէ` ոչ գտին անդ զզօրավարն Անատոլիոս. զի ընկալեալ նորա զհրովարտակ կայսերն` գնացեալ էր ՚ի կողմանս Հայոց ՚ի մասն բաժնի յունաց. եւ մօտ ՚ի սահմանսն յայնոսիկ ակնկալեալ սպասէր գալստեան սրբոյն Մեսրոպայ: Առեալ ապա սրբոյն զբազմ ութիւն աշակերտաց իւրոց` զորս թողեալ էր ՚ի Մելիտինէ, եկն ՚ի Հայս. եւ գտեալ անդ յսուրբն Սահակ եւ զԱնատօլիոս` ծանոյց նոցա զամենայն:
       Յայնժամ վաղվաղակի ձեռն էարկ Անատոլիոս կատարել զհրաման կայսերն. եւ ժողովեալ զիշխանս հայոց. ընդ նոսին եւ զգործակալս յունաց, եւ զերիցունս, եւ զեպիսկոպոսունս , միաբան հաւան ութեամբ ետ նոցա ընդունիլ զսուրբն Սահակ իբրեւ զեպիսկոպոսապետ այնր մասին. եւ հրամայեաց նոցա կարգել դպրոցս վասն ուսանելոյ զգիրս հայոց: Եւ ինքն ըստ հրամանի կայսերն շինեաց ՚ի գաւառին Կարնոյ զԹէոդոսուպօլիս, այն է Էրզրում զորմէ յերկար գրէ Խորենացին. գ. 59. եւ Պրոկոպիոս. զին. յօտար . գ. 5: