Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ձեռն Վռամայ արքային պարսից, որ զամս երիս անդադար էր ՚ի հարստահարել զանտերունչ աշխարհն Հայոց ՚ի բաժնի իւրում, հուսկ յետոյ վաստակեալ յետս նահանջեցաւ, քանզի տեսեալ նորա, թէ ՚ի հարուածելն ամայանայ ն ՚ի շինութենէ, եւ հարկք արքունի լիով ոչ հասնեն, խորհեցաւ քաղցր ութեամբ նուաճել: Եւ զի գիտէր, թէ առանց ձեռնտու ունելոյ ինքեան զնախարարս հայոց` ոչ էարկ զայս առնել, եդ ՚ի մտի խօսիլ ընդ նա ՚ի խաղաղութիւն: Սմին իրի հրեշտակս առաքեալ առ Սմբատ ասպետ Բագրատունի յորդորեաց զնա` միջնորդ հաշտու թեան լինել առ նախարարսն, խոստանալով մոռանալ զչարիսն` զոր անցուցեալ էին նոքա ընդ զօրս պարսից, եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ թագաւորեցուցանել ՚ի վերայ հայոց զորդի Վռամշապհոյ զԱրտաշէս:
       Հաճեալ ընդ այս նախարարացն` առաքեցին հրեշտակս առ սուրբն Սահակ, եւ կոչեցին զնա ստիպաւ: Եւ նորա իրաւացի դատեալ զխնդիր նոցա` եթող զսուրբն Մեսրոպ ՚ի բաժնինի յունաց ՚ի գաւառն Շաղագոմք` հոգ տանիլ դպրու թեան եւ վարդապետութեանն. եւ առ նմա զերկում թոռունս իւր` զՀմայեակ եւ զՀամազասպեան. եւ ինքն առեալ զՎարդան ստրատեալտ` գնաց յաշխարհն Արարատեան. ուր ժողովեցան ամենայն նախարարք այնր բաժնի ՚ի Վաղարշապատ. եւ խորհուրդ արարեալ ՚ի միասին հանդերձ Սահակաւ վասն բանի Վռամայ արքայն պարսից` առաքեցին առ նա զՍմբատ ասպետ եւ զՎարդան ստրատելատ. եւ խոստացան նմա զհնազանդութիւն:
       Յայնժամ եւ Վռամայ հաստատեալ զհաշտ ութիւն ՚ի մէջ իւր եւ հայոց, ետ թուղթ ոչ յիշելոյ բնաւ զյանցանս նախարարացն. եւ ըստ խնդրոյ նոցա եւ ըստ խոստման իւրում թագաւորեցոյց ՚ի վերայ հայոց զԱրտաշէս զորդի Վռամշապոյ, որ էր յայնժամ իբր ութեւտասն ամաց. եւ փոխեաց զանուն նորա յԱրտաշիր` առ ՚ի յիշատակ նախնւոյն իւրոյ Արտաշրի Սասանեան. եւ հաւատաց ՚ի նա զաշխարհս Հայոց` առանց դնելոյ զոք ՚ի պարսից վերակացու: Որով եւ վերստին կարգել նորոգեցաւ աշխարհս մեր, եւ մնաց յանդորրու առ ժամանակ մի` իբրեւ ամս վեց:
       բ. Իսկ սուրբն Մեսրոպ` որ մնաց ՚ի բաժնին յունաց, ժողովեալ զբազմ ութիւն մանկանց ՚ի դպրոցս` ուսուցանէր զնոսա ինքնին եւ ՚ի ձեռն աշակերտաց իւրոց: Եւ որպէս գրէ Խորենացին եւ Կորիւն եւ Ղազար Փարպեցի, զհանգամանս գրոց եւ լեզուին ո'չ որպէս արուեստ աւանդէր աշակերտելոցն, այլ` որպէս զհոգի, եւ զոր խոսէր նոցա, տպաւորեալ կնքէր ՚ի սիրտս նոցա իբրեւ ՚ի կակուղ մոմս: Եւ ապա ընդ յանձնելոյ Ատտիկոսի պատրիարգին սկսաւ խրատել զչար աղանդաւորսն` ՚ի բաց կալ ՚ի մոլորութենէ իւրեանց. եւ իբրեւ չկարաց ուղղել զնոսա բանիւք, հալածականս արար զամենեսին յաշխարհէ անտի իշխան ութեամբ վերակացուաց տեղւոյն:
       Մինչդեռ յայս գործ վարդապետու թեան պարապեալ էր երանելին լուր եհաս առ նա, եթէ նոյն հեթանոսական աղանդ, զոր եւ ինքն ՚ի սկզբան բարձեալ էր ՚ի գաւառէն Գողթան ձեռնտուութեամբ Շաբիթայ իշխանի տեղւոյն , դարձեալ ընձիւղեալ էր անդ ՚ի ժամանակի յայնմիկ անիշխանութեն, եւ ՚ի բազումս տարածեալ: Զայս իբրեւ լուաւ երանելին, եթող ՚ի գաւառն Դերջան զԳնիթ զեպիսկոպոս տեղւոյն. ՚ի գաւառն Եկեղեաց զԴանան. եւ ինքն փութացեալ գնաց յԱյրարատ եւ ՚ի Գողթն գաւառ. եւ անդ աղաչեցեալ զիշխան գաւառին զԳիւտ զորդի Շաբիթայ` զայր բարեպաշտ հանգոյն հօր իւրոյ` օգնական լինել ինքեան, ձեռնտու ութեամբ նորա եբարձ անտի զչար աղանդն զայն:
       Տեղեկացաւ անդ սուրբն, թէ ոմանք յաղանդաւորաց անտի որջացեալ ՚ի կողմանս Բաղասականաց եւ Գարդմանացւոց` որք էին ՚ի սերնդոցն Հայկայ, յայն տեղիս եւս սփռեալ եի զիւրեանց մոլորութիսն: Յաղագս այսորիկ փութացեալ գնաց նախ առ Բաղասականս, եւ էած զնոսա յուղղութիւն. իսկ որք անդարձն մնացին, թէպէտեւ սակաւք էին, հալածեաց զնոսա յերկրէ անտի. եւ աղաչեաց զեպիսկոպոս գաւառին` որ կոչիւր Մուշէ կամ Մուշեղ, փոյծ մեծ ունիլ, զի մի եւս կրկին զօրասցի անդ այն աղանդ: Եւ ինքն գնաց անտի ՚ի կողմանս Գարդմանացւոց. եւ էած զնոսա եւս ՚ի գիտ ութիւն ճշմարտու թեան հանդերձ իշխանաւ նոցին, որ կոչիւր Խուրս:
       Եհաս առ նա անդ հրեշտակ ՚ի բդեշխէն Գուգարացւոց որում անուն էր Աշուշա, փութալ գալ եւ յիւր իշխանութիւնն ՚ի գաւառն Տաշրաց յաշխարհն Գուգարացւոց` որ ՚ի սահմանակցու թեան Վրաց եւ Աղուանից. զի եւ անդ զեղեալ էր գարշ ութիւն այնր մոլորութեան: Եւ սրբոյն գնացեալ անդր` սրբեաց եւ զայն տեղի յաղանդոյ անտի, եւ աւանդեալ ամենեցուն զուղղ ութիւն ճշմարտութեան` առաւել քան զայլս հաստատագոյնս արար զնոսա` ՚ի վարդապետու թեան իւրում, եւ յանձնեաց եպիսկոպոսի տեղւոյն, որ կոչիւր Սամուէլ: Սոյնպէս արար եւ յաշխարհն մարաց եւ յայլ տեղիս, յորս միանգամ լսէր տարածիլ այնր մոլորութեան: Իսկ թէ որպիսի մոլորութիւն էր այն , ո'չ է յայտ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնսն:
       գ. Աւարտել սրբոյն Մեսրոպայ զգործ առաքելական վարդապետու թեան իւրոյ` եկն ՚ի Վաղարշապատ քաղաք: Եւ խօսեցեալ ընդ սրբոյն Սահակայ` խորհուրդ արար ընդ նմա ՚ի վերայ թարգմանու թեան ազգի ազգի մատենից . եւ վասն այսր երկոքին ՚ի մի կամս հաւանեալ` հաստատեցին առաքել զոմանս յաշակերտաց իւրեանց յայլեւայլ տեղիս վասն թարգմանութեան: Եւ նախ ընտրեալ զերկուս ՚ի նոցանէ, զՅովսէփ Պաղնացի, եւ զԵզնիկ` որ ՚ի Կողբ գեղջէ, այն` որ յոմանց կոչի Եզնակ Կողբացի, որք եւ քաջ տեղեակ էին ասորւոց լեզուի եւ յունաց, առաքեցին զնոսա ՚ի Միջագետս ՚ի քաղաքն Եդեսիա. զի թէ կայցեն անդ մատեանք ինչ հայոց` գրեալ ասորւոց գրով` գրեսցեն զայնս հայերէն. նաեւ զգիրս հարց ասորւոց թարգմանեսցեն ՚ի Հայս, եւ բերցեն փութով. որպէս զի նաեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յղեսցեն զնոսա վասն այնր գործոյ:
       Զկնի առաքելոյ զնոսա յԵդեսիա` ընտրեցին եւ զայլ երկուս յաշակերտաց իւրեանց, զՅովհան Եկեղեցացի, եւ զարձան Արծրունի , եւ առաքեցին ՚ի Կոստանդինուպօլիս հանդերձ թղթով, զոր գրեալ էին առ Սիսիննիոս պատրիարգ քաղաքին, աղաչելով զնա, զի որչափ ինչ ընտիր գրեանք կայցեն երեւելի սուրբ հարց, ցուցցէ նոցա, որպէս զի թարգմանեսցեն. եւս եւ տայցէ նոցա բերել զընտիր օրինակ աստուածաշունչ գրոց. զոր եւ յառաջն խնդրել էր Մեսրոպայ յԱտտիկոսէ. ընդ որում գրի եւ յայսմաւուրս. փետր. 19. եւ սեպտ. 17:
       Եւ իբրեւ մեկնեցան սոքա յաշխարհէս Հայոց, ոմանք յազգականացն Յովսեփայ եւ Եզնակայ գրեցին թուղթ առ նոսա, եւ գրգռեցին զնոսա` ասելով, եթէ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ խաբեցին զձեզ` խոստանալով ՚ի դարձի ձերում առաքել զձեզ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. բայց ոչ է այնպէս, զի ահա փոխանակ ձեր առաքեցին զՅովհան եւ զԱրձան: Զայս իբրեւ լուան նոքա, նոյնժամայն որչափ ինչ գրեալ էին յԱսորւոց ՚ի Հայս` առաքեցին առ վարդապետս իւրեանց. եւ առանց հրաման խնդրելոյ ՚ի նոցանէ` ուղղեցան ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ մնացին անդ. եւ սկսան թարգմանել զգիրս: Ընդ այս վառեալ բարի նախանձու եւ այլոց երկուց աշակերտակցաց նոցա, այսինքն են Ղեւոնդ երէց մեծ, եւ սքանչելին Կորիւն` տեղեակք յունական լեզուի, ինքնակամ ելեալ գնացին եւ ինքեանք անդր ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ գտեալ զնոսա անդէն` միաբանեցան ընդ նոսա, եւ եղեն ձեռնամուխ ՚ի թարգմանութիւնս:
       Մինչդեռ սոքա յայսպիսի գործս զբաղեալ էին, հազիւ ուրեմն հասին անդր եւ Յովհան եւ Արձան. որք թէպէտ եւ յառաջագոյն առաքեալ էին, բայց անփոյթ ճանապարհորդեալ եւ յուլ ութեամբ դեգերեալ այսր եւ անդր, եւ ՚ի Կեսարիա եւս յամեալ, կարի իմն անագան եկին ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ մատուցեալ զթուղթ սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ առ Սիսիննիոս պատրիարգ, մեծաւ պատուով ընկալեալ եղեն ՚ի նմանէ` ինքեանք, եւ ընկերք իւրեանց, որք յառաջագոյն ժամանեալ էին անդր: Վեցեքին սոքա կացեալ անդէն զժամանակ ինչ` յաւուրս պատրիարգութեան Սիսիննիոսի, Նեստորի եւ Մաքսիմիանոսի, յոչ ինչ այլ պարապէին, բայց եթէ թարգմանել զպէսպէս գիրս` միանգամայն առաւել եւս տեղեկանալ լեզուին յունաց. եւ քանզի մտավարժք էին եւ ուշեղք յոյժ , բազում ինչ արարին յօգուտ ազգիս` աշխատեալ ամս իբր եօթն:
       դ. Յորժամ թարգմանիչք մեր այսոքիկ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էին, սուրբն Սահակ ընդ սրբոյն Մեսրոպայ զեկեղեցական գիրս զամենայն ըստ ասելոյ Կորեանն թարգմանեաց ՚ի յունաց ՚ի Հայս. եւ ձեռն ՚ի գործ արկեալ` առաւել ՚ի կարգի եդ զժամակարգութիւնս եկեղեցւոյն հայոց, որոշելով ասել զսաղմոսսն Դաւթի յամենայն աւուր` բաժանեալ յութն կանոնս. յորս եւ յաւելու զտասն օրհնութիւնս ՚ի մարգարէից, եւ զչորեսցին քարոզս հանդերձ աղօթիւք ՚ի գիշերային ժամու` ըստ աւանդելոյ Յովհաննու Իմաստասիրի. եւ զփոխս հարցին յառաւօտեան ժամու, յաւելեալ ՚ի նոյն եւ զմեծացուսցեն ասել յաւուրս կիւրակէի. յարմարեալ եւ զտօնս տէրունական աւուրց, եւ զտօնս սրբոց ինչ` հանդերձ իւրեանց ընթերցուածովք եւ պաշտամամբք: Եւ երկոքին ՚ի միասին կարգեցին զութն եղանակաւոր ձայնս, եւ զայլ եւս երկուս ստեղիս: Եւ արարին շարականս հոգելից բանիւք. սուրբն Սահակ ըստ ասելոյ ոմանց զհարցսն աւագ շաբաթու, եւս եւ զՂազարու. եւ սուրբն Մեսրոպ զաղուհացիցն. եւ զայլս:
       Եւ եղեն սոքա գրեթէ առաջին հեղինակ հնգեցունց եկեղեցական գրեանց մերոց. նախ` ժամագրքին. զոր յետոյ աշակերտք նոցա գիւտ եւ Յովհան Մանդակունին լրացուցին: Երկրորդ` տօնացուցին. զոր այլք հետզհետէ կարգաւորեցին: Երրորդ` պատարագամատուցին հանդերձ դպրութեամբն. զորս առաւել եւս զարդարեաց Յովհան Մանդակունին: Չորրորդ` որպէս ասացաք, շարակնոցին. զոր Խորենացին եւ այլք ճոխացուցին: Հինգերորդ` պաշտամանց մկրտութեան, ձեռնադրու թեան եւ այլոց խորհրդոց եւ թաղման:
       Զայս գիրք լրացոյց նա ինքն սուրբն Մեսրոպ. զի ժողովեալ ՚ի ձեռն աշակերտաց զնախնի հարց աղօթս եւ զկարգ ընթերցուածոց` յաւել եւ ինքն բազում ինչ. եւ հաւանութեամբ սրբոյն Սահակայ արար ծիսարան պաշտամանց եկեղեցւոյն հայոց. եւ զի ինքն Մեսրոպ` կոչիւր, այն գիրք եւս յանուն նորա Մաշտոց կոչեցաւ եւ կոչի մինչեւ ցայսօր. յոր յաւել ինչ ինչ եւ Յովհան Մանդակունին, եւ յետ ժամանակաց նաեւ այլք: Այս ամենայն եկեղեցական կարգաւորութիւնք թէպէտ եւ ՚ի սկզբանէ հետէ յաւուրց անտի Լուսաւորչին կային ՚ի Հայս, բայց ըստ յունաց եւ ասորւոց , որպէս յայտ է ՚ի բանից Կորեանն եւ Փարպեցւոյն. իսկ սուրբն Սահակ եւ Մեսրոպ` ընդ որս եւ աշակերտք նոցին` նորոգ եդին ՚ի կարգ վայելուչ զամենայն, եւ զարդարեալ պայծառեցուցին զեկեղեցիս Հայաստանեայց:
       ե. Կամեցեալ մեծին Սահակայ եւ յայլ բարեկարգութիւնս ձեռն արկանել` արար ժողով ՚ի Վաղարշապատ. եւ գրեաց թուղթ հանրական` հաւանութեամբ եպիսկոպոսաց իւրոց, առաջի դնելով պէսպէս կանոնս վասն քորեպիսկոպոսաց` եպիսկոպոսաց եւ քահանայից եւ ՚ի վերայ նուիրեաց. յորս երեւին կանոնք ինչ առեալ ՚ի հարազատ կանոնաց սրբոյ Լուսաւորչին: Յայս թուղթ կանոնական առաջի դնին վեցեակ ճառք` սքանչելի վարդապետութեամբ յօրինեալ. որք եւ գտանին ՚ի կանոնագիրս հայոց ՚ի գլ . իը:
       Յառաջնում ճառի աւանդին կանոնք վասն քորեպիսկոպոսաց. որք համառօտին յայսոսիկ տասն հատուածս. ա . Իմաստունք եւեթ ձեռնադրեսցին քորեպիսկոպոս: բ. Քորեպիսկոպոսք ուշ դիցեն, զի սուրբ սեղանն խորհրդոյ զարդարեալ պահեսցի. եւ անպակաս լիցի առաջի նորա լոյս ճրագի: գ. Զի մերձ սեղանոյն կամ յաւանդատան լիցի մկրտատուն, յորում իցէ աւազան մկրտութեան: դ. Զի կարգեալ սաղմոսերգութիւնք անխափան կատարեսցին յեկեղեցւոջ: ե. Յամ ժամ հսկեսցեն ՚ի վերայ պաշտամանց եկեղեցւոյ. եւ յամենայն տարւոջ շրջեսցին ՚ի թեմս իւրեանց, տեսանել` թէ որպէս կատարին ժամերգութիւնք յեկեղեցիս. եւ ուղղեսցեն: զ. Եթէ տեսցեն զոք յերիցանց կամ ՚ի կղերիկոսաց յուլացեալ ՚ի պաշտամունս եկեղեցւոյ, պատուհասցեն: է. Եթէ գտցեն յեկեղեցականս զարբեցօղ ոք` կամ անառակ եւ կամ պղերգ, որոշեսցեն ՚ի կարգէ պաշտօնէից: ը. Զգուշասցին, զի պոռնկորդիք եւ երկկինք մի ' ելցեն յաստիճան կղերիկոսութեան: թ. Մի ' իշխեսցեն կեղէքել զժողովուրդն: ժ. Համեստ գնացիւք վարս ուղիղս յանձին ունիցին` յօրինակ այնոցիկ, որք ընդ ձեռամբ նոցա իցեն:
       Յերկրորդում ճառի աւանդին կանոնական բանք վասն քահանայից. որոց համառօտութիւնք բովանդակին ՚ի քսան եւ երեք հատուածս: ա. Քահանայք մի ' լիցին տգէտք կամ ցոփք: բ. Փոյթ տարցին տալ ուսուցանել զմանկունս իւրեանց: գ. Գլխաւոր քահանայն միշտ կացցէ յեկեղեցւոջ. իսկ այլք շաբաթէ ՚ի շաբաթ փոխանակաւ: դ. ՚Ի մկրտել քահանային մի ' սպասաւորեսցէ խորհրդոյն կին ոք: ե. ՚Ի լինել քահանայի սարկաւագունք մի ' մկրտեսցեն: զ. Պատարագիչ քահանայն կացցէ յեկեղեցւոջ ՚ի տան գլխաւոր քահանային: է. Գլխաւոր քահանայն կրկին առցէ յեկեղեցական հասից: ը. Յամ ամի յետ զտակին առցեն քահանայք զիւղ մեռոնի ՚ի մեծ հայրապետէ, այսինքն ՚ի կաթողիկոսէ: թ. Զվարագոյր սեղանոյն մի ' յանդգնեսցին տալ քահանայ յառագաստ հարսանեաց եւ մի զսկիհս ըմպելոց. եւ որ զայս արամցէ, լուծցի յամ կարգէ ժ: Քահանայք մի ' իշխեսցեն գործակալութիւնս առնել ՚ի տունս ականաց ժա: Գերեզմանք քահանայից լիցին առ հանգստարանի ժողովրդականաց. եւ մի' վասն պատուոյ ՚ի մէջ եկեղեցւոյ ՚ի տեղիս սրբութեան. ժբ: Քահանայք մի ' տարցին զսրբ ութիւն ՚ի տունս ականաց, եւ անդ տացեն նոցա. բայց եթէ վասն հիւանդաց, ժգ: Ուսուսցեն զժողովրդականս զգուշանալ ՚ի չարէ. եւ զանուղղայսն պատուհասցեն ժբ: Զտղայս մի ' պսակեսցեն. ժե: Սոյնպէս եւ զչափահաս` եթէ չիցեն հաւանեալ ընդ միմեանս, ծզ. Քննեսցեն զգուշութեամբ, զի մի խարդախութիւն ինչ լիցի, կամ բռնութիւն ծնողաց ՚ի պսակիլ որդւոց նոցա, ժէ: Միաբան կատարեսցեն զպաշտօնն: Եթէ գիտասցեն` թէ ոք կերեալ ինչ իցէ ՚ի տան, եւ կամիցի հաղորդիլ, մի հաղորդեցուսցեն զնա. ժբ: Զտուրս նուիրաց ընծայեալս քահանայից յեկեղեցւոջ` աշխարհականք մի ' իշխեսցեն բաժանեալ զիւրեանս. ի: Զհասս եկեղեցւոյ` զորս ըստ սահմանադրու թեան նախնեաց սովոր են ականք տալ քահանայից , մի ծախեսցեն ընդվայր: Մի թոյլ տացեն քահանայք գիներբուս առնել ՚ի սուգս մեռելոց, եւ կամ կոծ դնել եւ աշխար առնել. իբ: Քահանայք զյանցուցեալսն ՚ի ժողովրդենէ իւրեանց մի ' առանց քննու թեան մերժեսցեն ՚ի բաց. եւ մի պատուհասեսցեն զժողովուրդս այլոց քհնյի: Կրօնաւորք եւ վանականք մի խառնեսցին յիրս աշխարհականաց, այլ` յամենայնի հրաժարական կեանս ունիցին:
       Յերրորդում ճառի կարգին բանք ՚ի վերայ եկեղեցւոյ, ցուցանելով` թէ եկեղեցին Քրիստոսի է ժողով հաւատացելոց շինեալ ՚ի վերայ վիմի Պետրոսի. իսկ տաճարք համանունաբար կոչեցին եկեղեցի. ընդ որում անդր ժողովի եկեղեցի Քրիստոսի, եւ անդ կատարին խորհուրդք եկեղեցւոյ, եւ անդ հաղորդին հաւատացեալք ՚ի շնորհս աստուծոյ: Եւ զի խաբութիւն առնէին ոմանք յայնժամ ՚ի մէջ եկեղեցեաց եղելոց ՚ի վանս եւ ՚ի քաղաքի, ցուցանէ անդ սուրբն Սահակ, թէ ո ' եւ իցէ եկեղեցի` սուրբ է թէ ՚ի քաղաքս իցէ` եւ թէ ՚ի վանորայս: ՚Ի չորրորդում ճառի կարգին բանք յատուկք առ եպիսկոպոսունս, զի մի վասն ազգականու թեան ձեռնադրեսցեն զանարժան սոքա քահանայ: ՚Ի հինգերորդում ճառի կարգին դարձեալ բանք առ եպիսկոպոսունս, զի մի` զտուրս եկեղեցւոյ ծախեսցեն ընդ վայր եւ մի ' տացեն ազգականաց, եւ մի ' ընծայեսցեն իշխանաց վասն շնորհս գտանելոյ առաջի նոցա. այլ` ծախեսցեն ՚ի պէտս եկեղեցւոյ եւ եկեղեցականաց, եւս եւ որբոց եւ այրեաց կոտորելոց: Եւ դնին զկնի բանք ընդէմ այնոցիկ` որք առնուն կամ յափշտակեն զինչս եկեղեցւոյ: ՚Ի վեցերորդում ճառի կարգին բանք ՚ի վերայ նուիրաց , զորս մատուցանին ժողովուրդք ՚ի կենդանեաց եւ յարմտեաց. ուր ցուցանի նախ` թէ այս ՚ի Լուսաւորչէ մերմէ կարգեցաւ. եւ ապա հաստատի կանոն, զի ժողովուրդք մատուսցեն քահանայից զպտուղս երկրի եւ զերեխայրիս. յաւելեալ լինի եւ այս, թէ ՚ի պտղոյ անտի մի ' զրկեսցեն սարկաւագունք, եւս եւ կղերիկոսունք, եթէ իցեն կարօտք. նոյնպէս եւ կանայք երիցանց այրիացեալք: