ա.
Շմուէլ
աթոռակալ
ասորի`
որ
ունէր
զանուն
կաթուղիկոսութեան,
յետ
չարաչար
վարելոյ
զիշխա
նութիւն
իւր`
ամս.
ե.
մեռաւ
անդէն
յաշխարհին
Հայոց:
Ժողովեալ
ապա
նախարարացն
առ
սուրբն
Սահակ`
խնդրեցին
նախ
՚ի
նմանէ
ներումն
վասն
մերժելոյ
զնա
՚ի
սկզբանն.
եւ
յետոյ
աղաչեցին
զնա
բազում
թախանձանօք`
միւսանգամ
յանձն
առնուլ
համայն
զառաջնորդ
ութիւն
ազգին.
եւ
խոստանային
ամենեքին
առ
հասարակ
տալ
ազգաւ
թոռանց
նորա
զիշխանութիւնն
զայն:
Այլ
նա
ո'չ
էառ
յանձն
ամեն՚ին.
Քրիստոս
լիցի
ասէ
ձեզ
քահանայապետ,
որ
գնեաց
զձեզ
արեամբ,
եւ
ո'չ
ազգ
իմ
եւ
ցեղ.
ըստ
գրելոյ
Լամբրոնացւոյն
՚ի
քննութիւնս
կարգաց:
Եւ
որպէս
գրէ
Փարպեցին,
կամելով
փոքր
մի
յանդիմանել
զառաջին
խստ
ութիւն
սրտից
նոցա`
ասէ
ցնոսա .
Ես
ոչ
ուսայ
յերկնաւոր
արաչէն
եւ
՚ի
վարդապետէն
Քրիստոսէ`
բարկանալ
ումեք,
որ
եւ
՚ի
խաչին
յաղագս
խաչահանուացն
աղաչէր
զհայր`
չհամարել
նոցա
զմեղսն.
որ
եւ
մեզ
ցանկ
բողոքէ
ասելով
օրհնեցէ'ք
զհալածիչս
ձեր,
բարի
արարէր
ատելեաց
ձերոց:
Այլ
քահանայանալ
՚ի
վերայ
տիրանենգ
ժողովրդոց
ոչ
կարեմ…
Արդ`
դուք
ձեզէն
գիտէք
զի
եղէք
վրէժխնդիր
(Արտաշրի
)
թագաւորին
ձերոյ
գործոց
եւ
զայրացեալք
նմա,
զսուրբ
հաւատ
ուխտին
մերոյ
մատնեալ`
ծաղր
ետուք
առնել
անօրինացն:
Ի՞ւ
զիս
արդեօք
ջանայցէք
մխիթարել,
եւ
կամ
ո՞ւմ
թախանձեցուցանէք
զիս
քհանայանալ.
որ
զվիրաւոր
ոչխար
հօտին
Քրիստոսի
տեսանեմ
ոչ
պատեալ,
եւ
ձիթով
եւ
գինւով
օծեալ
զվէրս,
եւ
եդեալ
՚ի
վերայ
դրաստու,
եւ
տարել
՚ի
պանդոկի,
այլ`
յօշեալ
յանխնայ,
եւ
առաջի
գիշակեր
գազանաց
ընկեցեալ
յօցնումն:
Երթա'յք
յինէն
՚ի
բաց,
եւ
թո'յլ
տուք
ինձ
ողբալ
զընդհանուր
կորուստ
աշխարհիս
Հայոց.
զոր
տեսանեմ
աչօք
մտացս
՚ի
զօրութենէ
վերին
ցուցակութեանն.
մի
'
բռնադատէք
մխիթարել
զիս
՚ի
վերայ
բեկման
ժողովրդեան
իմոյ,
վասն
զի
զանցս
աղետիս
այսորիկ`
յառաջ
քան
զձեռնադրելն
զիս
յ
եպիսկոպոսութիւն
եցոյց
ինձ
վերին
կանխասացութիւնն:
Եւ
յետ
այսորիկ
յայտ
արար
նոցա,
եթէ
տեսլեամբ
ցուցել
է
նմա
յաստուծոյ`
յայնմ
հետէ
դադարիլ
քահանայապետու
թեան
՚ի
տանէ
նորա,
եւ
թագաւորու
թեան
յազգէն
Արշակունեաց:
Ընդ
որ
տխրեալ
յոյժ
նախարարացն,
եւ
յարտասուս
հարեալ,
մեկնեցան
՚ի
նմանէ
ոգով:
Բայց
այսու
ամիւ
սուրբն
Սահակ
ոչ
դադարէր
՚ի
խնամածելոյ
զՀայս
եւ
՚ի
ձեռնադրելոյ.
եւ
նախարարք
հայոց
ոչ
պատշաճ
համարեցան
դնել
զայլ
ոք
կաթուղիկոս,
ցորչափ
կենդանի
էր
նա:
Այլ
զտեսիլ
սրբոյն
Սահակայ
հանդերձ
մեկնութեամբն
՚ի
մէջ
բերէ
աստ
Ղազար
Փարպեցի.
եւ
ասէ,
թէ
զայս
գրով
աւանդեաց
նա
ինքն
սուրբն
Սահակ
՚ի
հրամանէ
հրեշտակին
յառաջ
քան
յձեռնադրիլ
իւր
եպիսկոպոս.
զոր
թէպէտ
եւ
կամէաք
գնել
աստ,
բայց
վասն
երկարու
թեան
զանց
արարաք.
Զայս
տեսիլ
համառօտիւ
յիշատակէ
նաեւ
Խորենացին
յասելն.
գ.
66.
թէ
պատմեաց
զտեսիլն,
զոր
յառաջ
քան
զժամանակս
երեւութացաւ
նմա
՚ի
քուն
ապագայիցն
յայտնութիւնք:
Յիշէ
զայս
եւ
Գրիգոր
Մագիստրոս
՚ի
թուղթն
առ
Սարգիս.
վարդապետ
եւ
Ներսէս
Շնորհալին
՚ի
վիպասանութեան.
՚ի
համարն.
զի
եւ
այլք:
Զնոյն
հաստատեն
եւ
բանք
շարականաց
եւ
ճառընտրաց
եւ
յայսմաւուրաց
՚ի
վարք
սորին
Սահակայ
Պարթեւի:
բ.
՚Ի
սմին
ժամանակի
մեռաւ
արքայն
պարսից
Վռամ
երկրորդ
թագաւորեալ
ամս.
իա.
եւ
յաջորդեաց
զթագաւոր
ութիւն
նորա
որդի
նորին
Յազկերտ
երկրորդ,
որ
եղեւ
ոխերիմ
թշնամի
քրիստոնէից
եւ
յարոյց
անհնարին
տառապանս
հալածանաց
՚ի
վերայ
ազգին
հայոց:
Սա
՚ի
թագաւորել
անդ
իւրում
իսկ
եւ
իսկ
դիմեաց
զօրօք
՚ի
կողմանս
Մծբնայ
՚ի
վերայ
Յունաց.
եւ
առ
զգուշանալոյ
աշխարհին
Հայոց`
առաքեաց
անդ
զզօրս
Ատրպատականի:
Որոց
հասեալ
՚ի
Բագրեւանդ
գաւառ`
հարին
զբանակ
իւրեանց
մերձ
՚ի
Բագուան.
եւ
ոտնակոխ
առնէին
զերկիրն,
եւ
տառապեցուցանէին
զբնակիչս:
Զայն
տեսեալ
սրբոյն
Սահակայ`
գնաց
՚ի
գիւղն
կոչեցեալ
Բլուր,
կամելով
կալ
՚ի
յանդորրու:
Անդ
հասեալ
երանելւոյն
՚ի
կէտ
կոչմանն,
եւ
լցեալ
զաւուրս
կենաց
իւրոց
սրբութեամբ
եւ
արդարութեամբ`
հանգեաւ
՚ի
Քրիստոս
յերրորդ
ժամու
պաշտաման
աղօթից,
յամի
Տեառն
440:
՚ի
վերջնում
աւուր
ամսեանն
նաւասարդի,
այն
է
իններորդ
օր
սեպտեմբերի,
յորում
աւուր
ծնեալ
էր.
կացեալ
՚ի
հայրապետու
թեան
ընդ
ամենայն`
ամս.
ծա.
սկսեալ
յերրորդ
ամէ
Խոսրովու
երրորդի
թագաւորին
հայոց`
մինչեւ
ցառաջին
ամենայն
Յազկերտի
երկրորդի
արքային
պարսից:
Իսկ
զմարմին
նորա
բարձեալ
սարկաւագապետի
նորին
որ
կոչիւր
Երեմիա,
եւ
այլոց
աշակերտացն
առ
նմա
եղելոց,
մեծաշուք
յուղարկաւորութեամբ
եւ
բազմատխուր
սգաւորութեամբ
տարեալ
թաղեցին
՚ի
կալուած
ժառանգութեան
նորին
՚ի
գեօղն
Աշտիշատ
որ
՚ի
Տարոն:
Եւ
զամենայն
ծախս
յուղարկաւորութեանն
արար
բարեպաշտ
տիկինն
Մամիկոնեանց,
այն
է
կինն
Վարդանայ
ըՍտրատելատի`
Գխտիկ
կամ
Դստրիկ
կոչեցեալ:
Եւ
ապա
ըստ
ասելոյ
Փարպեցւոյն ,
՚ի
տեղւոջն`
ուր
թաղեցին
զմարմին
սրբոյն,
կանգնեցին
եկեղեցի
մեծապայծառ
զոր
եւ
զարդարեցին
պատուական
եւ
մեծագին
սպասուք.
եւ
շինեցին
՚ի
տեղւոջն
յայնմիկ
վանս
կրօնաւորաց.
եւ
սահմանեցին
տօնս.
զոր
եւ
կատարէին
ամենայն
յամէ
՚ի
լ.
աւուր
նաւասարդի
որպէս
գրէ
Կորիւն.
եւ
գային
՚ի
հեռաւոր
տեղեաց
բազմութիւնք
յաւուր
յիշատակի
նորա
եւ
գտանէին
առողջ
ութիւն
ըստ
իւրաքանչիւր
ախտից
՚ի
նշխարաց
սրբոյն:
գ.
՚Ի
փոխիլ
սրբոյն
Սահակայ
մահուամբ
չէր
առաջիկայ
երանելին
Մաշտոց,
այն
է
Մեսրոպ
եւ
իբրեւ
լուաւ
զայն
ասէ
Կորիւն,
բազում
անձկայրեաց
տրտմութեամբ,
եւ
արտօսրագութ
ողբովք,
եւ
ծանրաթախիծ
ոգովք
պաշարեք
դնէր:
Եւ
տեսեալ
եթէ
դադարեցաւ
իսպառ
իշխա
նութիւն
քահանայապետութեան
՚ի
տանէ
երիցս
երանեալ
սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչին,
բազում
տխրութեամբ
վարանէր:
Եւ
ապա
զօրացեալ
տերամբ`
յայնմ
հետէ
առաւել
եւս
փոյթ
կալաւ
պահպա
նութեան
հօտին
Քրիստոսի,
եւ
ինքնին
խնամէր
զաթոռ
հայրապետութեանն
առ
ժամանակ
մի,
մինչեւ
ընտրեսցի
կաթուղիկոս,
եւ
ոչ
դադարէր
՚ի
յորդորելոյ
զամենեսին
՚ի
զգաստութիւն
եւ
յուղղութիւն
վարուց
մերձաւորացն
՚ի
մօտոյ
դիեցուցանելոյ
զկաթն
վարդապետութենէ,
եւ
բացակայից
՚ի
հեռուստ
գրելոյ
ընդ
ամենայն
գաւառս
թուղթս
բազումս
խրատալիցս
եւ
զգացուցիչս:
Եւ
այսու
օրինակաւ
զուարթացուցանելոյ
զաշխարհն
ամիսս
վեց
եհաս
եւ
նմա
կէտ
երջանիկ
կատարման
իւրոյ
յաշխարհին
Արարատայ
՚ի
Վաղարշապատ
քաղաքի:
Եւ
յորժամ
ժողովեալ
էին
առ
նա
ոմանք
Յազկերտաց
նորա`
Յովսէփ,
Թաթիկ,
եւ
այլք.
եւս
եւ
ոմանք
յիշխանաց,
Վահան
Ամատունի,
եւ
Հմայեակ
Մամիկոնեան
եղբայր
Վարդանայ,
եւ
այլք
ոմանք,
սթափեալ
սրբոյն
փոքր
մի
՚ի
քաւոց`
նստաւ.
եւ
ամբարձեալ
զձեռս
իւր
յերկինս`
օրհնեաց
զամենեսին,
եւ
յանձն
արար
զնոսա
շնորհացն
աստուծոյ:
Եւ
մինչդեռ
ձեռք
սրբոյն
տարածեալ
էին
՚ի
վեր,
տեսիլ
սքանչելի
խաչանման
լուսաւոր
երեւեցաւ
՚ի
վերայ
ապարանիցն.
եւ
նոյնժամայն
աւանդեաց
երանելին
զհոգին,
՚ի
ժդ.
աւուր
ամսեանն
մեհեկանի,
այսինքն
՚ի
19.
փետրվարի,
՚ի
սկզբան
թուականութեանն
Քրիստոսի.
441:
Տեսեալ
ժողովրդեանն`
որք
կային
ներքոյ
եւ
արտաքոյ`
յայտնի
զլուսեղէն
նշանն.
եւ
ծանուցեալ
զփոխումն
սրբոյն`
սքանչացեալ
զարմանային,
եւ
փառս
տային
աստուծոյ.
եւ
բազում
անհաւատք
հայեցեալ
յայն
նշան`
դարձան
՚ի
հաւատս:
դ.
Իսկ
՚ի
կամիլ
թաղել
զպատուական
մարմին
նորա`
ծագեցաւ
աղմուկ
շփոթից
՚ի
ժողովրդեանն.
զի
ոմանք
ասէին
տանիլ
զայն
՚ի
Տարոն
՚ի
բուն
գաւառ
իւր.
եւ
կէսք
ասէին
թաղել
՚ի
Գողթան,
ուր
նախ
քարոզել
էր
երանելին,
եւ
լուսաւորեալ
էր
զբազումս.
եւ
շինեալ
էր
անդ
վանք
մի`
որ
կոչի
Մասրեվանք,
այսինքն
Մեսրոպայ
վանք.
եւ
այլք
պնդէին
հանգուցանել
անդէն
՚ի
Վաղարշապատ
՚ի
գերեզմանս
սրբոց:
Այլ
Վահան
Ամատունի
հազարապետ
ոչ
անսացեալ
ումեք`
առեալ
տարաւ
զայն
մեծաւ
յուղարկաւորութեամբ
՚ի
գիւղն
իւր
Օշական:
Եւ
լուսեղէն
նշան
խաչին
անպակաս
եղեւ
՚ի
վերայ
դագաղացն,
մինչեւ
ամփոփեցին
զմարմին
նորա .
եւ
կատարեցին
անդ
զյիշատակ
սրբոյ.
զոր
եւ
ամենայն
ըստ
ամենայնէ
տօնէին:
Եւ
յետ
երից
ամաց
Վահան
Ամատունի
կանգնեաց
անդէն
խորան
ահեղ
եւ
սքանչելի.
եւ
զարդարեաց
զայն
ոսկւով
եւ
արծաթով
եւ
ակամբք
պատուականօք.
եւ
զայլ
եւս
սրբոց
նշխարս
անդ
՚ի
մի
ամփոփեալ`
զետեղեալ
ընդ
մարմնոյ
սրբոյն
Մեսրոպայ.
եւ
կարգեաց
՚ի
վերակացու
պահպա
նութեան
տեղւոյն
զԹաթիկ
աշակերտ
նորին`
զայր
զգաստ
եւ
սրբակրօն.
որ
եւ
յետոյ
ձեռնադրեցաւ
եպիսկոպոս
Բասենոյ.
եւ
նահատակեցաւ
՚ի
պարսից
յաշխարհին
Ասորեստանու:
Իսկ
յետ
մահու
սրբոյն
Մեսրոպայ`
ըստ
յանձնելոյ
նորա
եդին
յաթոռ
հայրապետու
թեան
տեղապահ
ութեամբ
զերեւելին
յաշակերտս
նորա
զՅովսէփ
քահանայ
զայր
հոգելի
՚ի
Վայոց
ձորոյ
՚ի
Հողոցիմ
գեղջէ
յաշխարհէն
Սիւնեաց,
եւ
զի
դեռեւս
ոչ
էր
նա
եպիսկոպոս,
Բզնունեաց
եպիսկոպոսն
Սումակ
առնէր
զձեռնադրութիւն
առ
ժամանակ
մի.
որպէս
գրէ
Յովհաննէս
կաթողիկոս`
զայսմանէ
տե'ս
՚ի
ծանօթութիւնս
երրորդ
գրոց:
Զայսու
ժամանակաւ
դարձան
աշակերտք
սրբոյն
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
որք
գնացեալ
էին
յուսումն
հելլենական
գիտութեան,
ընդ
որում
գրեցաք
՚ի
գլ.
ծը:
Եւ
տեսեալ
զաշխարհիս
զայլայլութիւն,
զրկեալ
՚ի
թագաւորութենէ,
եւ
մթագնեալ
՚ի
շառաւիղէ
սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչին,
նստան
՚ի
սուգ
առեալ
զողբս
՚ի
բերան`
վասն
չժամանելոյ
՚ի
ժամ
փոխման
երանելի
նստան
ոմանք
՚ի
վանորայս
եւ
ոմանք
յայլ
տեղիս.
եւ
լրացուցին
զթերութիւն
թարգմա
նութեան
աստուածաշունչ
գրոցն.
եւ
անդադար
պարապէին
՚ի
շարադրութիւնս:
Առանձին
բանք
յաղագս
աշակերտոց:
ե.
Աշակերտք
սրբոյն
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ
եղեն
բազում
որոց
զոմանս
յիշեցաք
յընթացս
պատմութեան`
ընդ
մասնաւոր
ինչ
գործոց
նոցա,
եւ
զոմանս
ունիմք
յիշատակել
զկնի.
այլ
կամեցեալ
զամենեցունց
միագամայն
խօսիլ
համառօտիւ,
առաջի
դիցուք
աստանօր
զկարգ
նոցա:
Յովսէփ
՚ի
Վայոց
ձորոյ.
սա
որպէս
արդ
ասացաք`
կարգեցաւ
յաթոռ
կաթողիկոսութեան.
եւ
ապա
նահատակեցաւ
՚ի
Պարսս
ընդ
սրբոց
Ղեւոնդեանց:
Յովսէփ
Պաղնացի
կամ
՚ի
Պաղանական
տանէ.
սա
գնաց
ընդ
սրբոյն
Մեսրոպայ
՚ի
Սամուսատ,
եւ
գործակից
եղեւ
նմա
անդ
՚ի
թարգմանութեան.
եւ
առաքեցաւ
ընդ
այլ
աշակերտս
յԵդեսիա,
եւ
ապա
չոքաւ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս:
Յովհան
Եկեղեցացի`
այսինքն
յԵկեղեաց
գաւառէ
ընկեր
Յովսէփայ
Պաղնացւոց,
եւ
վաստակակից
սրբոյն
Մեսրոպայ:
Ղեւոնդ
երէց
՚ի
Վանանդայ
գլխաւոր
՚ի
մէջ
աշակերտաց,
այր
լի
հոգւով
սրբով.
սա
անուանի
եւ
երեւելի
եղեւ
յոյժ
յաշխարհին
Հայոց
եւ
Յունաց
եւ
Պարսից`
վասն
իւրոյ
իմաստութեան
եւ
հանճարալից
բանիցն.
զորմէ
եւ
այսպէս
գրէ
Փարպեցին.
Որոյ
բանք
ասէ
նման
քաղցրութեան
մեղու
բղխէին
՚ի
բերանոյ
Աբգարոյն,
որ
էր
լսողացն
ցնծութիւն,
եւ
ախորժաբար
զնա
ծանուցանէր
վերին
ազդեցութեամբ
լուսաճաճանչ
պայծառութիւն
՚ի
նմա
ներքին
մարդոյ,
եւ
տեսա
կութիւն
հրեշտականման
երեսացն
կարպարանի.
զոր
եւ
յառաջագոյն
ժամանակի
կալով
՚ի
քուն
սրբոյն,
այրն
այ
մաշթոց
(այն
է
Մեսրոպ
)
վարդապետն
նորին
հանդերձ
եւ
աշակերտօք
իւրովք
երանելեաւն
կորեամբ
եւ
արձանաւ
տեսանէին
արթնութեամբ`
ճառագայթեալ
շուրջ
զնովաւ
լոյս
սաստիկ.
որք
անդէն
եւ
անդ
ծանեան
երանելի
արքն
սուրբ
հոգւով
զվախճան
սրբոյն,
թէ
նահատակութեամբ
կատարի.
զոր
թէպէտ
եւ
նմա
ոչ
յայտնեցին
զսքանչելագործութեանն
զտեսութիւն,
սակայն
՚ի
բազում
շշնջելն`
պատմեալ
հռչակեցաւ
բան
երեւմանս
այսորիկ:
Որ
եւ
ըստ
այսմ
գուշա
կութեան
կատարեցաւ
երանելին
Ղեւոնդ
՚ի
Պարսս
ընդ
սրբոյն
Յովսէփայ
կաթուղիկոսի.
որպէս
ունիմք
աւանդել
երկար
՚ի
յաջորդ
գիրսդ:
Աբրահամ
կամ
Աբէլ.
սա
չոքաւ
ընդ
Ղեւոնդեայ
առ
Պրոկղ :
Անանիա.
զսա
ետ
ձեռնադրել
սուրբն
Մեսրոպ`
եպիսկոպոս
աշխարհին
Սիւնեաց :
Թաթիկ
եպիսկոպոս
Բասենոյ.
սա
նահատակեցաւ
յԱսորեստան:
Տիրայր
կամ
Տէր
Խորձենացի.
սա
կարգեցաւ
վարժապետ
դպրոցաց`
նախ
՚ի
Հայս,
եւ
ապա
յաշխարհին
Վրաց:
Մուշէ
Տարոնեցի.
եւ
կարգեցաւ
ընդ
նմա
վարժապետ:
Ենովք.
սա
կարգեցաւ
ուսուցիչ
յԱղուանս.
եւ
ապա
՚ի
բաժնին
յունաց
ըստ
Ղեւոնդեայ:
Դանան.
սա
գրեթէ
յամի
եղեւ
ընկեր
եւ
օգնական
ենովքայ:
Յովնաթան.
սա
կարգեցաւ
երէց
դրան
արքային
Աղուանից:
Երեմիա`
այր
սուրբ.
սա
եղեւ
սարկաւագապետ
սրբոյն
Սահակայ:
Արձան
Արծրունի.
սա
գնաց
վասն
թարգմա
նութեան
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
ընդ
Յովհաննու
Եկեղեցացւոյ:
Ընձակ.
սա
գնաց
վասն
թարգմանութեան
՚ի
Պաղեստին:
Խոսրով.
սա
գնաց
ընդ
Ընձակայ
վասն
թարգմանութեան:
Ղազրիկ.
սա
գնաց
վասն
թարգմանու
թեան
՚ի
Միջագետս.
որոյ
անունն
կոչի
եւ
Ղազարիկ .
եւ
այլ
է
՚ի
Ղազարայ
Փարպեցւոյ:
Խաչիկ
կամ
Խաչատուր.
սա
յետ
մահու
վարդապետաց
իւրոց
շրջէր
քարոզութեամբ
յայլեւայլ
տեղիս.
որպէս
է
տեսանել
յայսմ.
յունվ.
7:
Անդրէաս.
սա
ճգնեալ
՚ի
լերինս`
փոխեցաւ
առ
տէր
սրբութեամբ :
Գիւտ`
յաշխարհէն
Տայոց.
սա
յետոյ
նստաւ
կաթուղիկոս
հայոց :
Յովհան
Մանդակունի.
եւ
սա
նստաւ
կաթողիկոս
զերկոցունց
զսոցանէ
ըստ
կարգի
ունիմք
խօսիլ
՚ի
յաջորդ
գիրսդ :
Եզնիկ
Կողբացի`
որ
եւ
Եզնակ
կոչի,
մին
յերիցագոյն
եւ
՚ի
գլխաւոր
աշակերտաց,
քաջ
հմուտ
՚ի
յոյն
եւ
յասորի
թարգմանութիւնս,
եւ
հզօր
՚ի
գրուածս
բանից:
Սա
բաց
յայլոց
գործոց`
արար
եւ
զգիրս
ընդդէմ
կրօնիցն
պարսից
եւ
մանիքեցւոց
եւ
անաստուածից.
որ
եւ
տպագրեալ
է
՚ի
Զմիւռնիա
՚ի
թուին
հայոց.
ռմծա.
այլայլութեամբ
ինչ
շարադրութեան:
Գրեաց
եւ
ճառս
հոգեւորականս
՚ի
վերայ
պէսպէս
իրաց.
որպէս
աւանդի
՚ի
կանոնագիրս
ինչ:
Սոյն
այս
Եզնիկ
եղեւ
եպիսկոպոս
Բագրեւանդայ
եւ
Արշարունեաց.
որ
եւ
գտաւ
՚ի
ժողովն
Արտաշատու ,
զոր
արար
սուրբն
Յովսէփ
վասն
պատասխանի
տալոյ
նամակացն
պարսից.
որպէս
է
տեսանել
՚ի
գիրս
Եղիշէի
յերես
26.
եւ
՚ի
գիրս
Փարպեցւոյն
ընդ
որում
եւ
աշակերտակից
նորա
վերոյիշեալդ
Թաթիկ
եպիսկոպոս
Բասենոյ`
գտաւ
յայն
ժողով:
Կորիւն
՚ի
կարգէ
հնագոյն
աշակերտաց.
որ
վասն
իւրոյ
զգաստ
վարուցն
եւ
իմաստալից
բանիցն
կոչեցաւ
Այր
Սքանչելի:
Սա
բաց
՚ի
բազում
գրուածոց
եւ
՚ի
թարգմանութեանց`
արար
եւ
զպատմութիւն
սրբոյն
Մեսրոպայ
զորմէ
ասացաք
՚ի
յառաջութեամբ
երես.
12:
Սոյն
այս
երանելիս
Կորիւն
ձեռնադրեցաւ
՚ի
սրբոյն
Սահակայ
յեպիսկոպոսութիւն
միոյ
կողման
Վրաց
աշխարհին
՚ի
վերայ
Հայոց
եղելոց
անդ.
ընդ
որում
յիշատակն
եւ
ինքն
զի
յետ
պատմելոյ
զգնալ
սրբոյն
Մեսրոպի
՚ի
Վիրս`
յարէ.
Եւ
արդ`
ասէ
զնոսա,
որ
յայնչափ
՚ի
մասնաւոր
եւ
՚ի
բաժանեալ
լեզուացն
ժողովեցան
միով
աստուածաբարբառ
պատգամօքն,
մի
ազգ
կապեալ`
փառաբանիչք
միոյ
աստուծոյ
յօրինէր.
յորոց
եւ
իմ
անարժանիս
եղեալ
՚ի
կարգ
եպիսկոպոսութեան
վիճակ.
(ընդ
այլ
եպիսկոպոսունս
աշխարհին
Վրաց
),
որոց
առաջինն
Սամուէլ
անուն
այր
սուրբ
եւ
բարեպաշտօն
եպիսկոպոս
կացեալ
տանն
արքունականի:
Եղիշէ
կամ
Եղիշա
վարդապետ`
ատենադպիր
սրբոյ
մեծին
Վարդանայ
Մամիկոնէի
եւ
ազգական
նորա
սա
արար
զպատմութիւն
նահատակութեան
Վարդանանց
եւ
Ղեւոնդեանց:
Գրեաց
եւ
կանոնս
ինչ
խրատականս.
ըստ
որում
աւանդի
՚ի
կանոնագիրս.
՚ի
գլ.
լթ:
Արար
եւ
զմեկ
նութիւն
արարածոց`
այսինքն
է
գրոցն
ծննդոց,
եւ
զՅեսուայ
եւ
զդատաւորաց,
եւ
զհայրմերին,
եւ
զճառս
՚ի
վերայ
չարչարանաց
Տեառն,
եւ
թաղման
եւ
յարութեան
եւ
զզարմանալի
խրատս
միանձանց:
Թուի
թէ
սա
ինքն
է
Եղիշա
եպիսկոպոս
Ամատունեաց,
որ
գտաւ
՚ի
ժողովն
Արտաշատու:
Որ
եւ
յետ
վրդովման
աշխարհին
Հայոց
զամայութիւն
խնդրեալ,
ըստ
աւանդելոյ
յայսմաւուրաց
՚ի
փետր.
27.
ծածկեցաւ
՚ի
մարդկանէ.
եւ
կեայր
խոտաճարակ
յանծանոթ
վայրս
յաշխարհին
Մոկաց :
Եւ
իբրեւ
՚ի
յայտ
եկն
նա
անդ,
եկեալ
բնակեցաւ
՚ի
գաւառն
Ռշտունեաց.
ուր
եւ
վախճանեալ
փոխեցաւ
առ
Քրիստոս:
Եւ
յետ
բազում
աւուրց
եկեալ
ոմանց`
գտին
զմարմին
նորա
անապական.
եւ
ոչ
գիտէին`
թէ
ոչ
իցէ.
եւ
ապա
՚ի
նշանացն
ծանուցեալ`
շինեցին
զեկեղեցի
յանուն
նորա
եւ
փոխեցին
զմարմին
նորին
անդ:
Իսկ
իշխանն
Մոկաց
եկեալ
անդր`
էառ
զգլուխ
սրբոյն
եւ
զաջն
եւ
տարեալ
եդ
՚ի
խուղն
յայն`
ուր
յայտնի
եղեւ
նա
զառաջինն.
եւ
շինեաց
՚ի
վերայ
վայելուչ
եկեղեցի :
Մովսէս
Խորենացի`
քեռորդի
սրբոյն
Մեսրոպայ
երեւելի
՚ի
մէջ
աշակերտաց,
այր
հոգելից
եւ
քաջաբան,
քերթող
կամ
քերթողահայր
անուանեալ:
Սա
՚ի
խնդրոյ
բարեպաշտ
ասպետին
Սահակայ
Բագրատունւոց,
(զորմէ
ունիմք
գրել
՚ի
յաջորդ
գիրսդ
)
գրեաց
մերձ
՚ի
ծերութիւն
իւր
զպատուի
հայոց
մինչեւ
զվախճան
սրբոյն
Մեսրոպայ
ընդ
նմին
եւ
զաշխարհագրութիւն.
զորս
եւ
դրուատելով
յիշէ
Գրիգոր
Մագիստրոս
՚ի
թուղթս
իւր
մանաւանդ
՚ի
թուղթն
առ
Սարգիս
վարդապետ:
Զայս
գիրք
Խորենացւոյն
ընթերցել
Սահակայ
Արծրունւոյ
`
առ
նա
թուղթ
գովութեան.
որոյ
սկիզբն
է.
Հրեշտակ
եւ
սպասաւոր
մեծութեանցն
Քրիստոսի`
յերկրի
երկնայինդ
ցուցեալ
այր
երկնակենցաղ
եւ
լուսաւորիչ
խաւարելոցս…
որ
տուարդ
մեզ
երկրորդ
Սահակ
եւ
Մեսրոպ
յետ
գնալոյ
նոցա
առ
աստուած:
Ուր
եւ
յետ
աղաչելոյ
զնա`
գալ
՚ի
Վասպուրական,
խնդրէ
՚ի
նմանէ
գրել
առ
ինքն
զպատմ
ութիւն
սքանչելագործ
պատկերի
աստուածամօրն,
զոր
բերեալ
էր
՚ի
Հայս
Բարթուղիմէոս
առաքեալ:
Առ
որ
գրեաց
եւ
Խորենացին
զպատասխանի
խոնարհութեամբ.
որոյ
սկիզբն
է.
Զյորդութիւն
առատու
թեան
աստուածային
հոգւոյն:
Ուր
՚ի
սկզբան
անդ
յարգանօք
գովելով
զերկուս
իշխանութիւնս
Արծրունեաց
եւ
Բագրատունեաց`
սքանչելի
իմն
գուշակութիւն
առաջի
առնէ
առ
յայ
ցուցեալ
ամս.
զորոյ
զբանսն
՚ի
դէ'պ
է
աստանօր
կարգել
՚ի
վկայ
ութիւն
սր
բութեան
առն
մեծի.
Քե'զ
ասեմ
ասէ
իշխանդ
Արծրունեաց.
եցոյց
ինձ
տէր,
զի
յորդւոց
քոց
երեք
եղբարք
վասն
Քրիստոսի
՚ի
մահ
մատնեալք`
երկուքն
արեամբ
վկայք
լինին
Քրիստոսի.
եւ
մինն
վրիպեալ
՚ի
նցէ`
եւ
ոչ
յայսմ
վայելէ.
վասն
նոցա
աստուած
զթագն
թագաւորին
Սենեքերիմայ
յորդիս
քո
դարձուցեալ`
յերկարաձգէ
յերկրի:
Եւ
Բագրատունւոյդ
ասեմ.
յիշէ
տր
զբանն
իւր
առ
Աբրահամ,
եթէ
թագաւորք
՚ի
քէն
ելցեն.
եւ
թագաւորէք
՚ի
Դուին:
Եւ
այլ
ինչ
ունիմ
ասել
ձեզ ,
յորժամ
տր
տացէ
տեսանել:
Եւ
որպէս
գուշակեացն,
ամն
անվրէպ
կատարեցան.
ըստ
որում
ունիս
տեսանել
՚ի
կարգի
պատմութեանս
յերրորդ
եւ
՚ի
չորրորդ
գիրս:
Եւ
յետ
այսր
գուշակութեան
կարգէ
եւ
զպատմութիւն
պատկերին.
զորմէ
գրեցաք
գլ.
ժթ.
երես.
297:
Բայց
յայսոցիկ
գործոց
արար
Խորենացին
եւ
զգիրս
պիտոյից
՚ի
խնդրոյ
Թէոդորի
ուրումն,
զորմէ
ասի
լինել
աշակերտ
նորուն:
Գրեաց
եւ
զբազում
ճառս
եւ
զներբողեանս.
ընդ
որս
եւ
զներբող
՚ի
սուրբն
Հռիփսիմէ:
Արար
եւ
զպէսպէս
շարականս
համեղս
եւ
ոգեշարժս,
զճրագալուցին
ուրախացի'ր.
եւ
զկարգ
ծննդեան,
եւ
զհարցսն
յարութեան,
եւ
զառաջին
պատկեր
հոգեգալստեան,
վարդավառի,
եւ
վերափոխման,
եւ
զմեծացուսցէքն.
եւս
եւ
զմեղեդիս.
անդադար
պարապեալ
՚ի
յօրինուածս
գրոց
եւ
՚ի
թարգմանութիւնս
մինչեւ
ցծեր
ութիւն
իւր.
որպէս
եւ
ինքն
վկայէ
մօտ
՚ի
վախճան
պատմագրու
թեան
իւրոյ.
գ.
65:
Եւ
զի
էր
նա
՚ի
խորանի
աւանէ,
անուանեցաւ
Խորենացի.
եւ
որովհետեւ
այն
աւան
էր
յերկրին
Տարոնոյ ,
կոչեցաւ
յոմանց
նաեւ
Տարոնեցի:
Սա
ինքն
երանելիս`
յետ
վախճանի
Եզնակայ
երիցագոյն
աշակերտակցին
իւրոյ`
ձեռնադրեցաւ
՚ի
տեղի
նորա
եպիսկոպոս
գաւառին
Բագրեւանդայ
եւ
երկրին
Արշարունեաց`
այն
է
Կամսարականաց.
ըստ
որում
գրի
՚ի
կարգս
եպիսկոպոսացն
Արշարունեաց,
որ
գտանի
եւ
՚ի
վերջ
կանոնագրոց.
զնոյն
աւանդէ
եւ
Ասողիկն
Ստեփաննոս
Տարոնեցի.
ա.
6.
եւ.
բ.
2.
եւս
եւ
Սամուէլ
երէց,
եւ
Կիրակոս:
Եւ
որպէս
գրեն
երեքին
ոք,
աշակերտ
սորա
Եզրաս
Անգեղացի`
այսինքն
յԱնգեղ
տանէ,
ուսոյց
զճարտասան
ութիւն
՚ի
Հայս:
Մամբրէ,
կրտսեր
եղբայր
Մովսիսի
Խորենացւոյն,
Վերծանօղ
կոչեցեալ,
սա
արար
զճառս
՚ի
գալուստ
տեառն
յԵրուսաղէմ
յաւուր
արմաւենեայ.
եւ
այլ
բազում
գրուածս.
թո'ղ
զթարգմանութիւնսն:
Ստեփաննոս.
սա
յետ
մահու
երիցագոյն
աշակերտակցին
իւրոյ
Անանիայի
եպիսկոպոսի
Սիւնեաց`
ձեռնադրեցաւ
եպիսկոպոս
այնր
աշխարհի.
որոյ
վասն
իսկ
կոչի
Ստեփաննոս
Սիւնեցի
առաջին:
Սա
արար
զսքանչելի
շարականս
ութն
՚ի
յարութիւնն
տեառն
՚ի
վերայ
օրհնութեանց,
զորս
կարգեցին
սուրբն
Սահակ
եւ
Մեսրոպ:
Այլ
ասի`
թէ
զկնի
ժամանակաց
զվառն
օրհնութեանց
յօրինեաց
Ներսէս
Շնորհալի.
գուցէ
այնր
ձայնի
օրհնութին
աղաւաղեալ
էր,
եւ
կամ
փոփոխեալ:
Դաւիթ,
քեռորդի
Խորենացւոյն,
՚ի
գաւառէն
Հայքայ
՚ի
գեղջէն
Ներգինայ
առ
սահմանօք
Տարոնոյ.
որ
վասն
քաջավարժ
գտանելոյ
՚ի
փիլիսոփայութեան`
կոչեցաւ
Անյաղթ:
Արար
սա
զքերականութիւն,
եւ
զգիրս
սահմանեաց
եւ
էակաց,
եւ
զմեկ
նութիւն
գրոց
ինչ
Արիստոտէլի.
եւ
թարգմանեաց
զգիրս
ներածութեանցն
Պորփիւրի.
ասաց
եւ
զներբողականս
՚ի
ծնունդ
տեառն,
եւ
զբարձրացուցէ'ք
՚ի
սուրբ
խաչն
կենարար:
Թաթուլ,
(որ
՚ի
գիրս
Ասողկայ.
թ.
2.
Անտոն
եւս
կոչի
).
սա
յետ
մահու
սրբոյն
Մեսրոպայ
բնակէր
բազում
ճգն
ութեամբ
՚ի
սահմանս
Գաբեղենից
մերձ
՚ի
Կաղզուան
՚ի
քարանձաւս
լերանց
՚ի
տեղին
Վիշապաձոր
կոչեցեալ,
որ
եւ
Գազանածակք
ասի.
եւ
անդ
փոխեցաւ
առ
աստուած.
ուստի
եւ
տեղին
անուանեցաւ
Թաթլոյ
վանք:
Վարոս`
երէց
եղբայր
Թաթլոյ.
սա
զառաջինն
ճգնէր
ընդ
հարազատին
իւրում.
եւ
յետ
ժամանակաց
գնացեալ
բնակեցաւ
խոտաբուտ
կենօք
՚ի
փապարս
Մայրի
ձոր
կոչեցեալ
տեղւոյն.
ուր
գտեալ
զնա
ոմանց`
շինեցին
վանս
վասն
նորա
եւ
նա
կեցեալ
անդ
մինչեւ
՚ի
խոր
ծերութիւն`
փոխեցաւ
առ
Քրիստոս.
եւ
տեղին
այն
կոչեցաւ
Գիւտի
վանք,
ըստ
որում
անդ
գտին
զսուրբն:
Սոցա
երկոցունց
աշակերտեցաւ
եւ
Թումաս`
այր
սուրբ
եւ
առաքինակրօն:
Զսոցանէ
կարես
տեսանել
յայսմաւուրս.
սեպտ.
30.
դեկտ.
30.
եւ
մարտի .
6:
Ղազար
Փարպեցի.
սա
թէպէտ
եւ
չէր
յատուկ
աշակերտ
սրբոյն
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
բայց
տեսեալ
էր
զնոսա,
եւ
՚ի
տղայու
թեան
ուսեալ
էր
ինչ
ինչ
՚ի
դպրատան
նոցա.
եւ
յետ
մահու
նոցին
աշակերտեալ
եղեւ
երանելւոյն
Աղանայ:
Իսկ
այս
Աղան`
ըստ
գրելոյ
նորին
Ղազարու`
էր
ազգաւ
Արծրունի,
որդի
Վասակայ
ուրումն
եղբօր
Տաճատայ
եւ
Գոտորզի .
եւ
մինչդեռ
՚ի
տիս
մանկու
թեան
էր,
թողեալ
զամենայն
վայելչութիւն
կենցաղոյս`
չոքաւ
յանապատս.
եւ
կեցեալ
ընդ
որս
ընտիրս
եւ
իմաստունս`
ստացաւ
զվարս
հրեշտակային:
Եւ
ըստ
ասելոյն
Ղազարու,
ո'չ
երբէք
՚ի
կեանս
իւրում
ընտրեաց
ժամ
աղօթից,
այլ`
զտիւ
եւ
զգիշեր
անհանգիստ
նմա
ժամ
աղօթից
էր:
Եւ
այսպիսի
կենցաղավար
ութեամբ
կատարեալ
զընթացս
իւր`
հանգեաւ
՚ի
Քրիստոս.
եւ
եդաւ
՚ի
մատռան
միում
յաւանն
Ադամակերտ
յաշխարհին
Արծրունեաց.
որոյ
եւ
յիշատակն
պատուեալ
լինէր
յեկեղեցիս
հայոց
եւ
վրաց
եւ
Աղուանից:
Սմա
աշակերտեալ
սոյն
այս
Ղազար`
ստացաւ
եւ
ինքն
զվարս
սուրբս.
եւ
ապա
՚ի
ժամանակս
մարզպանութեան
Վահանայ
Մամիկոնոյ
կարգեցաւ
վերակացու
դասուց
կրօնաւորաց:
Արար
սա
զպատմ
ութիւն
հայոց`
սկսեալ
՚ի
բաժանմանէ
թագաւորու
թեան
մինչեւ
՚ի
ժամանակս
իւր.
որպէս
եւ
յիշեցաք
՚ի
յառաջաբ .
երես.
14:
Իսկ
վասն
այլոց
աշակերտաց
չունիմք
ինչ
աւանդեալ
՚ի
գիրս.
բայց
գիտեմք,
թէ
կային
եւ
այլք
բազումք
յոյժ.
զորս
չեմք
բաւական
(ասէ
Կորիւն
)
ըստ
անուանցն
նշանակել:
Եւ
անտարակոյս
եմք,
թէ
նոքա
եւս
շարագրեցին
բազում
մատեանս.
եւ
յօրինեցին
ազգի
ազգի
ճառս
գեղեցիկս.
եւ
թարգմանեցին
զգրուածս
սրբոց
հարց
եւ
նախնի
իմաստասիրաց
յորոց
քրտնաջան
վաստակոց
այժմ
դոյզն
արգասիք
դուն
ուրեք
երեւին
՚ի
միջի.
զի
կէսք
կորեան,
եւ
կէսք
յանկեան
ուրեք
գաղեալ
կան`
լռեալք
եւ
աճիւնացեալք:
Կարես
զվարս
սոցա`
գո'նէ
զոմանց`
տեսանել
՚ի
հին
ճառընտիրս,
եւ
՚ի
ձեռագիր
յայսմաւուրս.
փետր.
19.
եւ
27.
եւ
սեպտ .
17.
եւ
30.
եւ
նոյեմ.
25.
եւ
յայլ
գիրս
պատմութեանց
հայոց:
Սոքա
ամենեքին
Հարք
մեր
հարազատք
եւ
ծնողք
ընդ
հոգւոյ`
յետ
սրբոյն
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
երանաշնորհ
վարդապետաց
սուրբ
եւ
երանելի
աշակերտք:
Սոքա
պսակք
պարծանաց
արամեանս
ազին,
եւ
փառք
վայելչութեան
Հայաստանեայց
եկեղեցւոյ:
Սոքա
հաստատութիւն
սրբոյ
կրօնի,
եւ
զարդ
գեղեցիկ
որդւոց
նորոյ
Սիոնի:
Երեւեցան
սոքա
իբրեւ
աստեղք
լուսափայլք,
որք
ծագեցին
մեզ
զնշոյլ
իւրեանց
յայնպիսի
ժամանակի,
յորում
եհաս
յաշխարհ
մեր
խաւար
գիշերոյ
՚ի
բռնութենէ
պարսից,
եւ
սկսաւ
տիրել
ստուեր
կրակապաշտութեան,
եւ
լցաւ
տարակուսանօք
դառն
աղետից,
եւ
հեղեղեցաւ
արեամբ
նահատակելոց.
ամենայն
ուստեք`
յամի
վիշտք
եւ
հալածանք
հանապազորդեալք`
՚ի
խստութենէ
օտար
թագաւորաց,
եւ
՚ի
նենգութենէ
ընտանի
թշնամեաց :
Զորոց
չհանդուրժեալ
Խորենացւոյն
խօսիլ
ըստ
կարգի,
ոչ
եւս
յաւելու
գրել
ինչ.
այլ`
աւարտէ
աստստին
զպատմութիւն
իւր:
Եւ
սակայն
յողբան
անդ`
զոր
արար
՚ի
վախճան
գրոցն.
գլ.
68.
զամն
բովանդակէ
համառօտ
յայս
բան .
Թագաւորք
(օտարք
)
ասէ
տիրեալք`
խիստք
եւ
չարաչարք,
բեռինս
բառնալով
ծանունս
եւ
դժուարակիրս,
հրամանս
տալով
սաստիկս
եւ
անտանելիս.
վերակացուք
անհարթարաբք`
անողորմ.
սիրելիք
դաւաճանեալք,
եւ
թշնամիք
զօրացեալք.
հաւատք
վաճառեալ
ընդ
սնոտի
կենցաղոյս .
հէնք
եկեալ
անհատք
եւ
յոլովից
կողմանց.
գերփումն
տանց,
եւ
յափշտակ
ութիւն
ստացուածոց.
կապումն
գլխաւորաց,
եւ
բանտք
յայտնեաց
(այսինքն
երեւելի
արանց
).
յօտարութիւն
վտարումն
ազատաց,
եւ
անթիւ
նեղութիւնք
ռամկաց,
առումն
քաղաքաց,
եւ
քանդումն
ամրոցաց.
աւերումն
աւանաց,
եւ
հրդեհումն
շինուածոց.
սովք
անբաւք,
եւ
հիւանդութիւնք
եւ
մահք
բազմօրինակք:
Զայսմ
ամենայնէ`
զորոց
ընդարձակ
գրեն
մեծն
Եղիշէ
ականատես,
եւ
Ղազար
Փարպեցի
ժամանակակից,
առաջի
կայ
մե'զ
խօսիլ
՚ի
յաջորդ
գիրք
երրորդ:
