Հայ Մամուլի Մատենագիտական Գործեր

Ա. ՀԱՏՈՐ

Էջ 133. Հայաստան։ Վահան Զարդարեան կու տայ որոշ մանրամասնութիւններ, որոնք մամուլի պատմութեան ի խնդիր օգտակար ըլլալուն համար՝ կը մէջբերենք հոս։ «Առաջին թիւը հրատարակուեցաւ 1846 Յուլիս 1-ին։ 1848 Սեպտեմբերէն վերջ Գերագոյն Ժողովի որոշումով Հայաստան կը սկսի հրատարակուիլ Պատրիարքարանի սնտուկի հաշուոյն։ Քիչ ետքը Տէրոյենցը կը քաշուի, որով խումբ մը ուսումնականներ կը ստանձնեն թերթին աշխատակցութիւնը,

  որուն խմբագրապետը եւ վերատեսուչը կ՚ըլլայ Մկրտիչ Աղաթօն՝ ի դիմաց Ազգին։ Այս ուսումնականներուն խումբը կը կազմէին տոքթ. Սերվիչէն, Յ. Կրճիկեան, Գ. Աղաթօն, Գ. Ճաֆճաֆեան եւ Նիկողոս Զօրայեան, որ կը խմբագրէր մանկավարժական եւ տնտեսագիտական յօդուածներ։

«Այս միջոցին Հայաստան թերթը ունէր 250 բաժանորդ։

«1849 Յուլիս 2-ին, Մկրտիչ Աղաթօն կը սկսի իր հաշուոյն հրատարակել զայն, Նոյեմբեր 12-ին կը քաշուի գործէն եւ թերթը կը դադրի Դեկտեմբեր 17-ին։ 1850 Փետրուար 6-ին Տէրոյենց առանձին խմբագրապետ կ՚ըլլայ Գերագոյն Ժողովի որոշումով եւ վերջապէս Հայաստան կը դադրի 1852 Յունուար 21-ին, որովհետեւ Միւհէնտիսեան 240 Օսմանեան ոսկի տպագրական ծախք կը պահանջէր Ազգէն եւ Տէրոյենց՝ Շահնազարեանի խնդրոյն մէջ բռնած դիրքովը կորսնցուցած էր զարգացեալ դասակարգին համարումը» (Յիշատակարան, Դ. Մաս, «Թրքահայ լրագրութիւն եւ մամուլ», էջ 14-15)։

141. Բուրաստան։ Ս. Սահակեան... 1851-1852։ Ճշդել։ Սուրբ Սահակեանը թերթին վերնագիրին մաս կը կազմէ. պէտք է գրել Բուրաստան Սուրբ Սահակեան։ Զարդարեան հրատարակութեան շրջան կու տայ 1851-1853։ Կը գրէ. «Վերջին տարին քանի մը թիւ եւ արդէն տարւոյն վերջը դադրած էր»։

166. Արփի Արարատեան... 1853-1855։ Ճշդել։ Ըստ Զարդարեանի լոյս տեսած է 1853 Յուլիս - 1856 Յունուար, այսինքն մինչեւ Գ. տարուան թիւ 7-ը։

172. Արեւելք... Խմբ. ՝ Ստեփան Ոսկան։ Արեւմուտք թերթը, որ շարունակութիւնն է Արեւելք թերթին, հոն յիշատակած է թէ Ստեփան Ոսկան խմբագրած է նաեւ Արեւելք թերթը։ Աւելի լաւ պիտի ըլլար, որ Արեւելքի մասին խօսելու ատեն յիշատակէր խմբագիրին անունը։

301. Արմաւենի... աւելցնել. խմբ. ՝ Աբրահամ Մուրատեան (18331903)։ Թերթը լոյս տեսած է 1865 Մարտ 16-ին։ Խմբագիրին աջակցած են Մկրտիչ եպս. Քէֆսիզեան (այդ օրերուն առաջնորդ Եգիպտոսի թեմին, ապա Սիսի Կաթողիկոս), թերթին արտօնութիւնը ստացած է Յովսէփ Մանուկեան, որ անդամ եղած է Գահիրէի Ազգային վարժարանի հոգաբարձութեան։ Թերթին տնօրէնութիւնը ստանձնած է այս հոգեբարձութիւնը։

Ըստ Զարդարեանի՝ այդ օրերուն քոլերա տարափոխիկ հիւանդութեան գոյութիւնը Եգիպտոսի մէջ՝ պատճառ կ՚ըլլայ, որ խմբագիրը դադրեցնէ թերթը եւ մեկնի Պոլիս։

483. Յոյս .... Զարդարեան որպէս խմբագիր կը յիշատակէ նաեւ Պ. Ատրունին։

484. Արմենիա... 1885-1908։ Տնօրէն խմբ. ՝ Մ. Փորթուգալեան։

Ճշդել. 1885-1923։ Ըստ Ա. Տէր Գէորգեանի՝ 1885-1925։ Ըստ Կարօ Գէորգեանի լոյս տեսած է պարբերական ընդհատումներով։ Վերջին տասնամեակին խմբագրուած է Թ. Եղիշէի կողմէ։

561. Հայաստան... խմբագրապետ՝ Մ. Սվազլեան։ Ճշդել. Միհրան Սվազլըեան։

566. Նեղոս. Ճշդել եւ աւելցնել. արտ. ՝ տէր Ղեւոնդ քհնյ. Փափազեան։ Թերթը լոյս տեսած է աշխատակցութեամբ տէր Ղեւոնդ քհնյ. ի, Վահան Մամասեանի եւ Անտոն Ռշտունիի։ Ըստ Զարդարեանի, հազիւ 5 թիւ լոյս տեսած, տէր Ղեւոնդ քհնյ. «ընդ հսկողութեամբ շոգենաւ կ՚առաջնորդուի Պոլիս ղրկուելու համար։ ... Շատ հաւանական է, որ թուրք կառավարութեան դիմումին վրայ է որ խափանուեցաւ թերթը եւ արտօնատէր քահանան ալ աքսորուեցաւ»։

631. Դրօշակ... Ժընեւ, 1891-1930։Հիմնադիր՝ Ք. Միքայէլեան։

Ճշդել եւ աւելցնել։ Դրօշակի հրատարակութիւնը կանխած են այլ հրատարակութիւններ, որոնք պէտք է որ յիշուին. – ա) Մանիֆէստ – Հ. Յ. Դաշնակցութեան հիմնադրութենէն անմիջապէս ետք լոյս տեսած։ բ) Դրօշակի թռուցիկ թերթեր, թիւով երկու։ Առաջինը՝ 1890-ին, երկրորդը՝ 1891-ի սկիզբը։ Բոլորն ալ լոյս տեսած են Թիֆլիս։

Դրօշակը հիմնուած է Թիֆլիս, ուր լոյս տեսած են թերթին առաջին եւ երկրորդ թիւերը, Մայիսին եւ Սեպտեմբերին։ Երրորդ թիւը՝ Քոստանցա (Ռումանիա)։ Չորրորդ թիւէն սկսեալ լոյս տեսած է Ժընեւ եւ տեւած է մինչեւ 1914։ Ապա վերհրատարակուած Փարիզ 1925-1933։ Հիմնադիր՝ Քրիստափոր Միքայէլեան։ Լոյս տեսած է ընդամէնը՝ 326 համար։

Զանազան ժամանակներ Դրօշակի խմբագիր կամ խմբագրութեան անդամ եղած են՝ Ռոստոմ, Ս. Շխեան, Յոնան Դաւթեան, Ա. Վռամեան, Քրիստափոր Միքայէլեան, Սիմոն Զաւարեան, Տ. Յովհաննէսեան, Գարեգին Խաժակ, Միքայէլ Վարանդեան, Է. Ակնունի, Աւետիս Ահարոնեան։

  Երկրորդ շրջանին՝ Փարիզ՝ խմբագրուած է Սիմոն Վրացեանի (1927-1933) եւ Արշակ Ջամալեանի կողմէ։

641. Ապտակ... 1894-1897։ Ճշդելի. ըստ Մ. Սէֆէրեանի՝ 1894-1900։

Խմբ. ՝ Աւետիս Նազարբէկ, փրոֆ. Յարութիւն Շէքէրեան։ Գծագրիչ՝ Չարլս Կորմէկ (հայ)։

641. Գաղափար... Աթէնք, 1894։ Խմբագիր չի նշուած։ Այս հանդէսի թ. 1-ը լոյս է տեսել 1894 թուի Յունիսին, թ. 2-ը կարծեօք լոյս է տեսել նոյն թուի Սեպտեմբերին, որից յետոյ դադարել է։ Ճշդել. լոյս տեսած է երկու թիւ։ Ա. ը՝ Աթէնք, 1894 Յունիսին, իսկ Բ. ը՝ Լոնտոն, 1894 Սեպտեմբերին։ Խմբ. Մ. եւ Աւետիս Նազարբէկեաններ։

671. Փարոս... եռօրեայ։ Գահիրէ, 1896-1898, ապա  1901-1902։

Խմբ. տնօրէն՝ Յ. Ալփիար, Տ. Արփիարեան։ Ճշդել. 1897-1898, ապա 1901-1902։ Արդէն Պօղոսեան ինք էջ 672-ի վրայ կը հաստատէ, թէ սկսած է լոյս տեսնել 1897 Մայիսին։ Ա. շրջանին՝ եռօրեայ, Բ. ին՝ երկօրեայ։ Խմբ. տնօրէն՝ Յարութիւն Ալփիար, Տիգրան Արփիարեան։

674. Հայելի... Վառնա, 1897-1903։ Ճշդել. ըստ Սէֆէրեանի՝ լոյս տեսած է 1897-1900 Վառնա։ Տիրան Փափազեան լոյս ընծայած է Հայելի թերթը առաջին անգամ 1889-ին Պոլիս, ապա 1897-ին Աթէնք, 1897-1900 Վառնա, ի վերջոյ 1903-1904 Աղեքսանդրիա։

702. Նոր կեանք... Խմբ. մարմին։ Ճշդել. խմբագիրներ՝ Արփիար Արփիարեան եւ Լեւոն Զարթումեան (Բաշալեան)։

703. Արշալոյս... 1899-1905 (1901-1914)։ Խմբ. Ե. Թորոսեան։

Ճշդել. 1899-1914։ Խմբ. ՝ Եղիշէ Թորոսեան։ Աշխատակցած են Ղեւոնդ եպսկ. Շիշմանեան, Սիմոն Ֆէլէկեան, Յովհաննէս Սէթեան, եւլն. ։

713. Հայրենիք, Բոստոն, 1899-1956։ Եղել է նախ շաբաթաթերթ, ապա՝ երկօրեայ, յետոյ օրաթերթ։ Ճշդել. լոյս տեսած է Նիւ Եորքի մէջ եւ կարճ ատեն ետք փոխադրուած է Պոսթըն, ուր կը մնայ։ Պաշտօնաթերթ Հ. Յ. Դ. Ամերիկայի Կեդրոնական Կոմիտէի։ Սկսած է 1899-ին որպէս շաբաթաթերթ, 1913 Յունիս 24-ին դարձած երկօրեայ, իսկ 1915 Դեկտեմբեր 6-էն սկսեալ լոյս կը տեսնէ որպէս օրաթերթ։

Խմբագրութիւնը վարած են Թ. Չարշաֆճեան, Ա. Վռամեան (1900-1906), Արամ Աշոտ, Յ. Չագմագճեան, Ն. Թաշճեան, Սիամանթօ, Սիմոն Վրացեան (1912-1914), Մ. Համբարձումեան, Ռուբէն Դարբինեան, Մ. Օզանեան, Վարդգէս Ահարոնեան, Գուրգէն Մխիթարեան։

Մատենագիտական աշխատասիրութիւններու պարագային գիտական անհրաժեշտութիւն է, որ իրարու հետ կապ ունեցող երեւոյթներ իրարու հետ յիշատակուին։ Այս պարագային թերթեր, որոնք իրենց ծոցէն ծնունդ տուած են պարբերական այլ հրատարակութիւններու, անհրաժեշտութիւն է, որ մայր թերթին մասին խօսուելու ատեն յիշատակուին միւսներն ալ։

Հայրենիք օրաթերթի կողքին՝ զանազան շրջաններու, լոյս ընծայուած են զանազան թերթեր, զորս ժամանակագրական կարգով կը յիշատակենք. Հայրենիք ամսագիր (1922-էն)

Hairenik Weekly (1934-էն), անգլերէնով շաբաթաթերթ։

Հայրենիք տարեգիրք (1943-1948), խմբ. ՝ Սիմոն Վրացեան։

The Armenian Review (1948-էն)։ Եռամսեայ։ Լոյս կը տեսնէ անգլերէնով։

Բացի տարեգիրքէն միւսները ցարդ կը շարունակուին։ Աւելի լայն տեղեկութիւններ կու տանք երբ անդրադառնանք իւրաքանչիւրին։

713. Նոր Պարիս... Խմբ. տնօրէն՝ Դաւիթ Բէկ։ Ճշդել. Մ. Ս. Դաւիթ Բէկ (Մարտիրոս Սարգիսեան)։