Պատմութիւն Հայոց

Յեօթն եւ ի տասներորդի ամի թագաւորութեանն Տրդատայ գտաք նստեալ յաթոռ սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի զհայրն մեր Գրիգորիոս եւ ըստ Աւետարանի ծնող: Յետ լուսաւորելոյ զամենայն Հայս լուսով աստուածգիտութեան, եւ ջնջելոյ զխաւար կռապաշտութեանն, եւ լնլոյ զամենայն կողմանս եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք՝ սիրեաց զլերինս եւ զամայութիւն եւ զհանդարտութեամբ մտաց յինքեան կեալ, որպէս զի խօսեսցի ընդ Աստուծոյ անզբաղապէս. փոխանորդ իւր թողլով զորդի իւր զԱրիստակէս, ինքն կալով ի գաւառին Դարանաղեաց, ի լերինն Մանեայ այրս:

Այլ ասասցուք, թէ է՛ր աղագաւ կոչի Մանեայ այրք: Քանզի էր կին ոմն անուն Մանի, յընկերաց սրբոց Հռիփսիմեանց, որպէս զՆունէ Վրաց վարդապետուհի. որ ոչ շութափեաց հետեւել նոցա ի գալն առ մեզ, գիտելով զամենայն տեղիս՝ Աստուծոյ, բնակեցաւ ի լերինս յայսոսիկ, յայրս ինչ քարանց. վասն որոյ կոչեցաւ անուն լերինն Մանեայ այրք. յոր այրի յետոյ բնակեցաւ եւ սուրբն Գրիգոր:

Այլ թէպէտ եւ բնակեցաւ անդ, սակայն ընդ ժամանակս ժամանակս յայտնեալ շրջէր ընդ աշխարհս, հաստատէր ի հաւատս զաշակերտեալսն: Բայց իբրեւ եկն նորին որդին Արիստակէս ի ժողովոյն Նիկիայ՝ յայնմ հետէ ոչ եւս երեւեցաւ յայտնել ումեք սուրբն Գրիգորիոս: Վասն որոյ յիսկզբան քահանայանալոյ նորա, յեօթն եւ ի տասներորդ ամէ թագաւորութեանն Տրդատայ մինչեւ ցքառասուն եւ վեցերորդ ամն նորին, յորմէ հետէ ոչ եւս յաւել ումեք երեւել՝ համարեալ թուին ամք երեսուն:

Եւ յետ նորա Արիստակէս ամս եօթն, ի քառասուն եւ յեօթներորդ ամէն Տրդատայ մինչեւ ցյիսուն եւ երրորդ ամն նորին, յորում եղեւ կատարումն Արիստակեայ: Զի արդարեւ էր սուսեր հոգեւոր ըստ ասացելումն, վասն որոյ թշնամի ամենայն անիրաւաց եւ զազրագործաց թուէր նա: Յաղագս որոյ եւ Արքեղայոս, որ էր կարգեալ ի վերակացութիւն Չորրորդն կոչեցեալ Հայոց, կշտամբեալ ի նմանէ՝ սպասեաց դիպող աւուր. եւ պատահեալ նմա ի ճանապարհի ի Ծոփաց գաւառին՝ սպան զնա սրով, եւ ինքն գնաց փախստական ի Տաւրոս Կիւլիկեցւոց: Իսկ զմարմին երանելւոյն բարձեալ աշակերտաց նորին՝ բերին յԵկեղեաց գաւառն, հանգուցանել ի Թիլն, յիւրում աւանին: Եւ յաջորդեաց զաթոռն երէց եղբայր նորին Վրթանէս, ի յիսուն եւ ի չորրորդ ամէն Տրդատայ եւ անդր:

Բայց սրբոյն Գրիգորի ի Մանեայ այրն կեցեալ աներեւութաբար ամս բազումս՝ փոխի մահուամբ ի կարգս հրեշտակաց: Եւ հովուաց գտեալ զնա վախճանեալ՝ ի նմին տեղւոջ թաղեցին, ոչ գիտելով թէ ո՛վ ոք նա իցէ: Վայելէր իսկ նոցա, որք Փրկչին մերոյ ծննդեանն եղեն խորհրդածուք, լինել եւ աշակերտին յուղարկմանն սպասաւորք: Եւ ծածկեալ ամս բազումս աստուածային իմն գոգցես տեսչութեամբ, իբրեւ զՄովսէսն զայն ի հնումն, զի մի՛ ի պաշտօն ի դեռահաւատ բարբարոսացս առցի ազգաց: Իսկ յորժամ սերտեալ հիմնեցան հաւատք կողմանցս այսոցիկ՝ զկնի յետ բազում ժամանակաց յայտնեցաւ ճգնաւորի ումեմն Գառնիկ անուն կոչեցելոյ, եւ բերել եդաւ ի գեօղն Թորդան նշխարք սրբոյն Գրիգորի:

Սա, որպէս ամենեցուն յայտնի է, աշխարհաւ Պարթեւ, գաւառաւ Պահլաւ, յազգէ թագաւորեցելոյ զատուցեալ Արշակունի, ի ցեղէ Սուրենական, ի հօրէ Անակ կոչեցելոյ, յարեւելից կողմանց աշխարհիս մերոյ՝ արեւելք ճշմարիտ ծագեալ մեզ եւ իմանալի արեգակն եւ հոգեւոր ճառագայթ, ի խորին չարութենէ կռապաշտութեան ելք, երանութեան եւ շինութեան հոգեւորի առիթ, աստուածային արդարեւ արմաւենի տնկեալ ի տան Տեառն եւ ի գաւիթս Աստուծոյ մերոյ ծաղկեալ: Եւ այսպիսեօք եւ այսքանեօք ժողովրդովք բազմացեալ, ի ծերութիւն պարարտութեան հոգեւորի զմեզ ժողովեաց ի փառս եւ ի գովեստ Աստուծոյ: