Պատմութիւն Հայոց

Իսկ իբրեւ ետես մեծն Սահակ զայս ամենայն չարիս ի մասինն Պարսից՝ գնաց նա զկողմամբք արեւմտից մերոյ աշխարհիս, ի բաժին մասինն Յունաց, եւ ոչ ըստ արժանեաց իւրոց եղեւ ընկալեալ. վասն որոյ յղէ զՄեսրոպ եւ զՎարդան թոռն իւր ի Բիւզանդիոն առ կայսրն Թէոդոս հանդերձ թղթով, որ ունէր զայս. -

Թուղթ Սահակայ առ Թէոդոս:

«Խաղաղասիրի կայսեր, տեառն իմում Աւգոստոս Թէոդոսի Սահակ Հայոց եպիսկոպոս, ի Տէր խնդալ:

«Գիտեմ, զի համբաւ նեղութեանս մերոյ հասեալ է ի լսելիս ինքնակալիդ. սակս որոյ յուսալով ի գթածութիւն բարերարութեանդ քոյ՝ դիմեալ ապաւինեցայ յոտս ձեր. եւ ոչ հանդիպեցայ ընդունելութեան յիմում վիճակիս ի հրամանէ վերակացուացս սոցա: Այնչափ ատեցեալ զմեզ, մինչեւ զնշանագիրսն անգամ ոչ ընկալան, զորս եբեր նոյն այր՝ զոր առաքեցի առ ձեր բարերարութիւնդ, բազում անգամ ճգնեալ դորա յԱսորւոց աշխարհին: Արդ՝ հաճոյ թուեսցի տէրութեանդ ձերում՝ ոչ անիշխան առնել զմեզ ի մերում վիճակիս, եւ հրամայել ընդունել զմեզ եւ զվարդապետութիւնս մեր: Ողջ լերե:

Գրէ եւ առ եպիսկոպոս թագաւորեալ քաղաքին զայս ինչ. -

Թուղթ Սահակայ առ Ատտիկոս:

«Սահակ եպիսկոպոս Հայոց. վարդապետ մեր Ատտիկոս եպիսկոպոս աշխարհամուտ դրանդ, օրհնութեամբ ողջոյն:

«Յուսացեալ ի ձեր սրբութիւնդ առաքեցաք զուսուցող մերոյ աշխարհիս զՄեսրոպ, եւ զթոռն իմ զՎարդան, որպէս զի լուեալ քո ի դոցանէ զաղէտս նեղութեան մերոյ, բարեխօսեալ առ մեծի թագաւորիդ՝ օգնեսցես մեզ, որպէս արդարեւ եղբայր սիրելի: Ողջ լերե։

Գրէ եւ առ Անատոլիոս զօրավար զայս ինչ. -

Թուղթ Սահակայ առ Անատոլիոս:

«Սահակ եպիսկոպոս Հայոց. քաջի զօրավարի Անատոլեայ խնդալ:

«Շնորհ ունիմ Աստուծոյ յաղագս զքեզ պատրաստելոյ մեզ յապաւինութիւն. վասն որոյ զգացուցանեմ՝ զի ի հայթայթանս մերոյ նեղութեանս առաքեցի զուսուցողդ մեր զՄեսրոպ եւ զթոռն իմ զՎարդան ի դուռն արքունի. եւ աղաչեմ զքո քաջութիւնդ ձեռնտու լինել ճանապարհիդ: Ողջ լերե:

Զայս տեսեալ Անատոլեայ, միանգամայն եւ զլուր առաքինութեանն Մեսրոպայ յիշեալ, որ յառաջագոյն հնչեցեալ էր զնմանէ՝ ոչ փոքր ինչ արար նոցա ընդունելութիւն, մինչեւ ի ձեռն փոփոխ ընթացից գրով զգացուցեալ կայսերն՝ առնու հրաման՝ արժանապէս առաքել փութով: Վասն որոյ արգելեալ ի քաղաքին Մելիտինէ զբազմութիւն աշակերտացն, զորս ընդ ինքեան ածեալ՝ հանդերձ գլխաւորաւն նոցա Ղեւոնդիւ առ եպիսկոպոսին Ակակայ թողու: Եւ իւր առեալ զՄեսրոպ եւ զՎարդան՝ տայ ցեպիսկոպոսն Դերջանու ցԳինդ, եւ բարեփառութեամբ զնոսա յուղարկէ: Որով մտին ի Բիւզանդիոն, եւ յանդիման եղեալ մեծի թագաւորին՝ առին զոր յուսայինն եւ զոր ոչն յուսային: Եւ դարձան հանդերձ թղթով այսպիսեաւ. -

Թուղթ Թէոդոսի առ Սահակ:

«Ինքնակալ Թէոդոս Աւգոստոս եւ կայսր Հռոմայեցւոց. մեծի Սահակայ եպիսկոպոսի Հայոց խնդալ:

«Հրամայեալ մեր տեսանել զթուղթս՝ վերահասու եղաք գրելոցս առ ի քէն. եւ մեղադրեցաք յոյժ, զի ամենայն սրտիւ միտեցար զհետ հեթանոս թագաւորաց, եւ մեզ եւ ոչ թղթով բաւականացար ծանօթանալ: Եւ առաւել յայսմ մեղադիր եմք, զի արհամարհեալ զճարտարօքս, որ ի մերում քաղաքիս՝ յԱսորեաց ոմանց խնդրեցեր զիմաստից գիւտս: Վասն որոյ հաճեալ էաք ընդ մերոց ծառայիցդ արհամարհել զայդպիսի ուսումն. բայց զի յետոյ պատմեաց մեզ Մեսրոպ, եթէ կատարումն արուեստիդ ի շնորհաց վերնոյն եղեւ՝ գրեցաք զի ամենայն փութով ուսցին. եւ զքեզ պատուեալ ընկալցին որպէս զարդարեւ վարդապետ իւրեանց, հանգոյն արքեպիսկոպոսին Կեսարու, եւ զարմանք եւ ծախք յարքունուստ եղիցին: Եւ հրամայեցաք քաղաք շինել յաշխարհիդ Հայոց՝ յապաւինութիւն ձեզ եւ մերոց զօրացդ: Եւ վասն քո արարաք ստրատելատ զՎարդան զորդի որդիացելոյ քոյ, եւ յառաջին վարդապետսն գրեցաք ցՄեսրոպ: Ողջ լերե:

Գրեաց եւ մեծ եպիսկոպոսն Ատտիկոս զայս ինչ. -

Թուղթ Ատտիկեայ առ Սահակ:

«Ատտիկոս ինքնագլուխ եպիսկոպոս Կոստանդնուպօլսի. եղբօր սիրելւոյ եւ աթոռակցի՝ Սահակայ եպիսկոպոսի Հայոց, ի Տէր խնդալ:

«Բազում գոհութիւն Աստուծոյ մատուցանեմք յաղագս քո բարեհամբաւութեանդ ի մէջ այդպիսի բարբարոս ազգի. այլ ազատ ի մեղադրանաց ոչ թողումք, որ ոչ կանխաւ յիշատակեցեր զսիրելութիւն Գրիգորի եւ Ներսիսի երանելեաց քոց հարց: Եւ առաւել ընդ այս զարմանամք, եթէ զիա՞րդ թողեր զաղբիւրն եկեղեցւոյ, զհայրն մեր սուրբ Յովհաննէս, որ ոչ միայն տիեզերական մայրաքաղաքիս, այլ եւ սովաւ ամենայն քրիստոնեայք ընդհանուր աշխարհիս ի նմանէ լուսաւորեցան վարդապետութեամբ. ուստի եւ Ոսկեբերան կոչեցին զնա: Եւ ձեր զանց զնովաւ արարեալ՝ կամեցայք ի սահանական ջրոց զփափագ ծարաւոյն յագեցուցանել. մինչեւ ամենակալին տեսեալ զսնոտի աշխատութիւնն՝ բղխեաց ի ձեզ զշնորհս Հոգւոյն, ընդ որ այժմ ուրախ եմք: Իսկ արդ՝ հրամանաւ ինքնակալին Աւգոստոսի տուեալ լիցի քեզ իշխանութիւն վարդապետել զկողմնդ մեր. եւ աղանդոյդ բորբորիտոնաց՝ կամ հաւանեցուցանել, կամ հալածել ի քումմէ վիճակէդ: Եւ զառաքեալս ի քէն զՄեսրոպ ձեռնադրեցաք լինել եկղեսիաստիկոսե: