Ծանոթագրություններ

ՀԻՍՈՒՍՅԱՆՔ

(էջ 84)

Եզվիտական կարգի մասին պատմական այս ակնարկը Նալբանդյանը, որպես ան­հրաժեշտ մի ներածություն հայ ընթերցողի համար, զետեղել է Էժեն Սյուի «Թափառական հրեա» վեպի իր թարգմանության առաջին հատորում: Ինչպես վեպի թարգմանության, նույնպես եւ «Հիսուսյանք» հոդվածը գրելու համար առիթ է հանդիսացել թերեւս Մխիթար­յան միաբանության աչքի ընկնող անդամներից մեկի՝ Իգնատիոս Փափազյանի բացա­հայտ համակրական խոսքը եզվիտների մասին: «Պարոն Փափազյանը, — գրում է նա, — յուր 1848 թվականում տպած Եկեղեցական պատմության մեջ, սկսած 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը, ախոյան դուրս գալով հիսուսյան կարգի հակառակորդների ընդդեմ, ամենայն ջանք գործ է դնում, հիսուսյանների խավարը լույս ապացուցանել, իսկ հակառակորդների լույսը՝ խավար: Ցավում եմ, որ պատվելի հեղինակը չէ՛ կարողացել գո՛նե մասնավորապես ծածկել յուր համակրությունը հիսուսյանց հետ, եւ համարելով, թե աշխարհքումը բացի Մխիթարյան միաբանութենից այլ մարդիկ չկային, շատ դրական եւ վճռական կերպով հանդես է դուրս եկել հայերի մեջ: Այս բանը ինձ պատճառ տվեց, գերապատիվ Էվժեն Սյու հեղինակի վիպասանության սկզբումը դնել հիսուսյան կարգի պատմությունը…»:

Ժամանակին նկատվել է, որ այս ակնարկը չէր կարող լինել ինքնուրույն գործ, քանի որ «եզվիտական կարգի մասին վիթխարի քանակությամբ մի գրականություն կա աշ­խարհի բոլոր լեզուներով» եւ հենց Նալբանդյանն ինքն էլ թվարկում է օտարալեզու մի շարք գրքեր, որոնցից օգտվել է (տե՛ս Մ. Նալբանդյան, ԵԼԺ, հ. II, 1947, էջ 419): Բանասեր Ռուզան Նանումյանը վերջերս պարզել է, որ Նալբանդյանի հոդվածը թարգմանություն է XIX դարի կեսերի ռուս բանասեր եւ պատմաբան Ն. Ռատինսկու «Иезуиты» հոդվածից, որը տպագրվել է «Отечественные записки» ամսագրի 1844 թ. 1–2 միացյալ համա­րի «Наука и художества» բաժնում, էջ 1–26 եւ 94–126 (տե՛ս Ռ. Նանումյան, Ստե­փանոս Նազարյան, Երեւան, 1978, էջ 283): 

Ռուս բանասեր Նիկոլայ Անտոնովիչ Ռատինսկին (1821–1887) ավարտել է Մոսկվայի համալսարանը, աշխատել իբրեւ գրաքննիչ, ապա եղել է տպագրական գործերի գլխավոր վարչության խորհրդի անդամ: Նրա աշխատություններն են՝ «Иезуиты», 1844. — «Памятная книжка Орловской губернии на 1860 г. », 1860. —«Эпиграммы, шутки и послания Д. Т. Ленского», 1880. — «Арифметика, сиречь наука числительная»,  1881. — «Феатрон или позор исторический», 1881. — «Двор и правительство в Рос­сии сто лет тому назад», 1886. «Энциклопедический словарь», том XXVI, Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон, СПб., 1899). 

«Հիսուսյանք» եւ «Иезуиты» հոդվածների համեմատությունը ցույց տվեց, որ իսկա­պես Նալբանդյանը «Հիսուսյանք» հոդվածը թարգմանել է Ռատինսկու՝ վերը հիշված պատմական ակնարկից, բայց թարգմանական աշխատանքի ընթացքում փոխել է վերնա­գիրը եւ կատարել այլ կարգի մի շարք փոփոխություններ: Դրանք (կրճատումներ, հավե­լումներ, միջամտություններ), ծավալի առումով թեեւ մեծ չեն, բայց ինքնին լուրջ հե­տաքրքրություն են ներկայացնում, քանի որ Ռատինսկու բնագրին Նալբանդյանը հաղոր­դում է որոշակի հայկական երանգ, ջանալով այն հարմարեցնել իր հեղինակային նկա­տառումներին: 

Ինչպիսի՞ք են հայկական բնագրում կատարված շեղումները: Կրճատումներ. «Հիսուսյանք» հոդվածում պակասում են մի շարք հատվածներ, որոնք, եթե դատելու լինենք ողջ հոդվածի ոգուց, չպետք է դուրս մնային հայկական բնագրից: Մեր կարծիքով, այդ կարգի կրճատումները Նալբանդյանը կատարել է գրաքննիչի պահանջով: «Թափառական հրեայի» առաջաբանի կոմենտարներում խոսք եղավ այդ վեպի տպագրության գրաքննության պատմության մասին: Գրաքննիչ Բերոեւի պահանջած 22 կրճատումները, որ կա­տարել է Նալբանդյանը, մեր կարծիքով, հավասար չափով կարող էին վերաբերվել եւ՛ «Թափառական հրեա» վեպի առաջաբանին, եւ՛ «Հիսուսյանք» հոդվածին: Քանի որ ձեռքի տակ չունենք գրաքննիչի դիտողությունները, չենք կարող որոշակի խոսք ասել «Թա­փառական հրեա» վեպի առաջաբանում կատարված փոփոխությունների մասին, բայց «Հիսուսյանք» հոդվածի ռուսական բնագիրը մեզ հնարավորություն է տալիս որոշակի պատկերացում կազմելու այդ հոդվածից կատարված կրճատումների բնույթի վերաբերյալ:

Այսպես, հայկական բնագրից դուրս է մնացել այն հատվածը, որտեղ Ռատինսկին խոսում է ֆրանսիական հեղափոխության եւ առհասարակ XVIII դարի դեմ 1814 թ. ստեղծված ռեակցիայի մասին: Թվում է նույն տրամաբանությամբ էլ ռուս հեղինակի՝ «Եվրոպական մեծ հեղափոխություններ» արտահայտությունը հայկական բնագրում դար­ձել է «Եվրոպական ապստամբություններ» (էջ 26 եւ համապատասխանաբար էջ 101): 

Կրճատված են Հնդկաստանի կանանց եւ դեռատի աղջիկների բարոյականության մա­սին եղած հատվածը եւ մի պարբերություն, որտեղ խոսվում է հիսուսյանների անբարոյական արարքների մասին՝ Հոլանդիայում: 

Մեծ չափով (38 տող) կրճատված է հոդվածի ավարտը, որտեղ հեղինակը կանգ է առնում 1814 թ. հիսուսյան կարգի վերականգնման եւ հիսուսյանների հետագա գործու­նեության հետ կապված հարցերի վրա: Այս հատվածը նույնպես պետք է կրճատված լինի գրաքննության կողմից, քանի որ խոսվում է քաղաքական կյանքում հիսուսյանների նոր­օրյա քաղաքականության, հուլիսյան հեղափոխությանն ունեցած նրանց մասնակցության, կարգի կոսմոպոլիտական ոգու, հակապետական նկրտումների մասին: Ռատինսկին այս­տեղ ընդգծում է Փարիզի համալսարանի ամբիոնների հետ հիսուսյանների սկսած բանա­վեճի իրողությունը, որը հղի էր մի վտանգով. հիսուսյանները ձգտում էին իրենց ձեռքը վերցնել երիտասարդության դաստիարակության գործը: Այս ամբողջ հատվածի փոխարեն Նալբանդյանը վերցրել է միայն բնագրի 21 եւ 39–41-րդ տողերը եւ միացնելով իրար՝ դարձրել վերջաբան: 

Որոշ կրճատումներ, մեր կարծիքով, կատարել է Նալբանդյանն ինքը: Այդ շատ ցայտուն երեւում է սույն հատորի էջ 87-ից: Բանն այն է, որ հոդվածի սկզբի այդ հատ­վածում եւ՛ Ռատինսկին, եւ՛ Նալբանդյանը շեշտում են ուսումնասիրությունը գրելու իրենց շարժառիթները: Ռատինսկին ուշադրությունը կենտրոնացրել է հիսուսյանների գործունեության վրա Ֆրանսիայում, որտեղ 40-ական թվականներին նրանք մուտք էին գործել հասարակական գործերի մեջ եւ, ինչպես ասված է հոդվածի ավարտում, նույնիսկ բանավեճ էին վարում երիտասարդության դաստիարակության հարցերի շուրջը: «Այժմ, — գրում է Ռատինսկին, — երբ բոլոր մտածող մարդկանց հայացքները դարձել են դեպի նոր հա­րաբերությունների կռիվը՝ հին, անպտուղ, բայց եւ կենսունակ ու խորամանկ եզվիտականության դեմ, մենք որոշեցինք ընթերցողի ուշադրությունն ուղղել դեպի այդ նշանավոր կարգը» (տե՛ս «Отечественные записки», 1844, № 1–2, էջ 3): 

Այսպիսով, 40-ական թթ. ռուսական ամենաառաջադիմական օրգան «Отечественные записки» ամսագրի խմբագրությունը, որն ուշադրության կենտրոնում էր պահում ժամա­նակի ոչ միայն ռուսական, այլեւ եվրոպական երկրների հասարակական, սոցիալական եւ քաղաքական կյանքի նշանակալից երեւույթները, իր խնդիրն է դարձրել մերկացնել ռեակցիոն եզվիտականության անբարոյական էությունը: Դրանով խմբագրությունը մասնակ­ցում էր նոր հարաբերությունների պայքարին՝ հնի եւ իր դարն ապրածի դեմ: 

Միքայել Նալբանդյանը, սակայն, մի փոքր մասնավորում է խոսքը: Զգայուն կերպով հետեւելով հայ իրականության օրվա երեւույթներին, նա վճռում է համաեվրոպական պայ­քարի ասպարեզից իջնել հայկական կյանքի ոլորտները եւ ներկայացնելով հիսուսյան կարգի ամբողջական պատմությունը, հարվածի ուժգնությունն ուղղում է այդ կարգի հայ պաշտպանների դեմ: Վերը հիշված 87-րդ էջում նա խոսում է «Հիսուսյանքը» հրապարակելու իր շարժառիթների մասին. «Ես հարկավոր համարեցի մեր ազգայինների ուշադրու­թյունը դարձուցանել այս կարգի վերա, որ հառաջ քան թե «Թափառական հրեա» վիպա­սանության կարդալը, կարողանան ծանոթություն ունենալ այս կարգի մասին, ճանաչել եւ շոշափել նորա հոգին»: 

Եզվիտական կարգի գործելակերպն ու «հոգին» վտանգ էին ներկայացնում եւ հայ իրականության համար, քանի որ Վենետիկի միաբանության աբբահայր Էդ. Հյուրմուղյանը 1846 թվականից բացահայտ մտերմություն է հաստատում Հռոմի պապի հետ եւ նույնիսկ փոխում Մխիթար Սեբաստացու կազմած կանոնադրությունը: «Հյուրմուղը մտցրեց Հիսուսյան ընկերության կանոնադրությունը ս. Ղազարու վանքի մեջ եւ այն օրվանից մինչեւ այսօր Վենետիկի Մխիթարյան ուխտը ներկայանում է իբրեւ հայ-հիսուսյան մի կրոնական վանք» (Ալ. Երիցյան, Վենետիկի Մխիթարյանք, Թիֆլիս, 1883, էջ 70):

Մխիթարյան միաբանության ենթարկվելը եզվիտական կանոնադրության, Նալբանդյանը համարում է «մի ավելի չարագուշակ իրողություն», որի հետեւանքները, նա մեկ­նաբանում է իր «Մխիթար եւ Մխիթարյանք» ուսումնասիրության մեջ. «Սարսափելի նյու­թապաշտություն, — գրում է նա, — կեղծավոր մոլեկրոնություն… Այս երկու կորստաբեր ախտերը, որպես բնական հետեւանք եզուիտյան կանոնադրության, առաջնորդում են ըն­կերությանը» (տե՛ս սույն հատորում, էջ 224): Հավելումներ. Ռուսական բնագրի տարբեր հատվածներում կատարած իր մի շարք հավելումներով Նալբանդյանը ցանկացել է ավելի ցցուն դարձնել հիսուսյանների գործունեության անմարդկային էության պատկերը: Մենք կհիշատակենք դրանցից միայն երկուսը. 

Կանգ առնելով այն փաստի վրա, որ Հռոմի պապերը ժամանակ առ ժամանակ իրենց կոնդակներով դատապարտում էին հիսուսյանների գործողությունները, մինչդեռ վերջիններս անուշադրության էին մատնում դրանք, Նալբանդյանն ավելացնում է. «Թեպետ եւ նոցա անդամները, որոնք պապի երեսն էին տեսանում, լիզում էին նորա ոտքերը եւ կեղ­ծավորաբար ցույց էին տալիս, թե ինքյանք ոչինչ այլ բան չեն, եթե ոչ պապի արբան­յակներ եւ հռովմեական եկեղեցու հարազատ գավակներ…»: (Տե՛ս սույն հատորում, էջ 86): 

Ֆրանսիացի փաստաբան Էտիեն Պասկիեի փայլուն ելույթի դեմ հիսուսյանների գրած պասկվիլի առիթով Նալբանդյանն ավելացնում է. «Ահա հիսուսյան աբեղաների ճշմարտությունը. այսպես կամենում են նոքա ապացուցանել յուրյանց իրավունքը եւ հերքել հոյակապ Պաս­կիեի իմաստուն ասածները: Ի՞նչ ասել է, ճշմարտություն ապացուցանելու համար հայհոյել եւ նզովել, եթե ունին նոքա իրավունք, փաստ եւ պատճառ, թո՛ղ հանդես բերեն, թո՛ղ մարդավայել կերպով հերքեն հակառակորդի խոսքը, եւ լուսափայլ կացուցանեն յուրյանց ճշմար­տությունը: Այս բաները ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ, հայտնի ապացույց եւ քարոզ, թե այդ հիսուսյան աբեղայքը ջարդ ու փշուր էին եղած բարոյապես եւ ջախջախված խորտակված միանգամայն Պասկիեի ճշմարտության մուրճի տակ. պատճառ, բանականութենով եւ խել­քով կապացուցանվի ճշմարտությունը, եթե կա, բայց հայհոյություն, գավազան եւ բռնություն, երբեք չեն կարող ապացուցանել մի շինովի, հնարած ճշմարտություն: Վա՜յ այն ճշմարտությանը, որ այսպիսի հնարների էր կարոտում. ողբալի՜ հնար ճշմարտու­թյուն ապացուցանելու» (տե՛ս սույն հատորում, էջ 145): 

Գրեթե ամբողջությամբ Նալբանդյանի գրչին են պատկանում սույն հատորի 86-րդ էջի վերջին պարբերությունը, 87-րդ էջի երկրորդ պարբերությունն այն մասին, թե եթե ինքը հանձն առներ գրելու հիսուսյանների պատմությունը, ապա ստիպված պետք է լի­ներ տարիներ ծախսել դրա վրա, մի բան, որ ինքը դեռեւս չի կարող անել: Նալբանդյա­նին է պատկանում նաեւ 100-րդ էջի երկրորդ պարբերության ավարտը, որտեղ նույնպես նա ընթերցողի ուշադրությունն ուղղում է դեպի կարգի վաղ շրջանի գործունեության հեռահար նպատակները:

Միջամտություններ. Բուն հայկական հարցերը Նալբանդյանն արծարծել է «Հիսուսյանք» հոդվածի տողատակերում, որոնք պայմանականորեն միջամտություն ենք անվա­նում: Այդ տողատակերը մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում Նալբանդյանի աշ­խարհայացքի եւ հրապարակախոսության տեսակետից: Նալբանդյանական տողատակերը զետեղված են 145, 147, 153, 157, 161 եւ 171 էջերում: Իբրեւ օրինակ՝ ծանոթանանք 161-րդ էջի տողատակին. «Պապերը անսխալ եւ անմեղանչական են այս հիման վերա, թե մարդս սխալական է եւ մեղանչական, իսկ պապը մարդ է, միմիայն անսխալելի եւ անմեղանչական աստուծո ձեռագործ. ուրեմն պապը մարդ լինելով անսխալ է եւ անմեղանչական: Հրաշալի՜ լոգիկա»: 

Միջամտությունների շարքը կարելի է դասել եւ այն մակդիրները, որոնցով ուժեղանում է հեղինակային խոսքը («անպարծանք կոնդակ» եւ այլն): Ավելորդ չենք համարում նշել նաեւ, որ իբրեւ սկզբունք՝ եվրոպական տերմինների հետ Նալբանդյանը ավելացնում է դրանց լատինական տառադարձությունը. օրինակ, պոլիտիկ (politicus), սիստեմ (systema) եւ այլն: 

Այսպիսով, Նալբանդյանի «Հիսուսյանք» հոդվածը հիմնականում թարգմանված լինելով «Иезуиты» ուսումնասիրությունից, պարունակում է ինքնուրույն բազմաթիվ տարրեր եւ մոտենում է փոխադրության, մի բան, որ Նալբանդյանին հիմք է տվել՝ ժամանակի գրա­կան էտիկայի համաձայն հոդվածը տպագրել առանց ստորագրության: Այդ հոդվածը Նալբանդյանի գրական ժառանգության ուշագրավ էջերից մեկն է եւ կազմում է «Թափառա­կան հրեա» վեպի առաջաբանի եւ հենց վեպի անբաժանելի մասը: Դրանով Նալբանդյանն իրականացրել է հիսուսյան կարգը իրենց պաշտպանության տակ վերցրած հայ պապա­կանների դեմ մղելիք պայքարի իր ծրագիրը: Ահա թե ինչու իր կատարած խմբագրական աշխատանքով նա նպատակասլաց կերպով գրեթե հայացրել է ռուս հեղինակի շարադրած պատմական ակնարկը: 

«Հիսուսյանք» հոդվածը սկսած 1857 թվականից, երբ տպագրվել է «Թափառական հրեան», մտել է հայ իրականության մեջ իբրեւ հայկական կյանքի եւ մտքի արգասիք եւ դարձել ժամանակի գաղափարական պայքարի զենքերից մեկը: Այնուհետեւ, ամբողջ մեկ եւ կես դար շրջանառության մեջ է գտնվել հայկական մտավոր կյանքում, շարունակե­լով մասնակցել այդ կյանքի աչքի ընկնող անցուդարձերին: Չպետք է մոռանալ եւս մեկ հանգամանք. այն ժամանակ, երբ տպագրվեց «Հիսուսյանքը», հայ իրականության մեջ աշխարհաբար լեզվով հրապարակի վրա մի քանի գրքեր կային միայն: Հետեւապես, այդ հոդվածն արժեքավորվում է եւ իբրեւ կազմավորվող հայկական գրական լեզվի առաջին ծավալուն փաստաթղթերից մեկը, լեզվագիտական բացառիկ մի հուշարձան, որը որոշա­կի դեր է կատարել ոչ միայն Նալբանդյանի գրական ստեղծագործության լեզվի երկրորդ փուլի, այլեւ ժամանակի հայ նոր գրական լեզվի ձեւավորման հարցում: 

Ժամանակի տպագրական գործի մակարդակին ծանոթանալու առումով հետաքրքրական է նաեւ այստեղ հիշել Նալբանդյանի մի ծանուցումը: «Թափառական հրեան» տպագրվել էր բազմաթիվ վրիպակներով: Նալբանդյանը մեծ նշանակություն տալով «Հիսուսյանք» հավելվածին, վեպի վերջում զետեղել է միմիայն «Հիսուսյանքի» մեջ սպրդած վրիպակների ցուցակը, հետեւյալ ծանոթությամբ. «Թարգմանչի բազմադիմի պարապմունքը եւ գրաշարների օտարազգությունը պատճառ են դարձած այս անկար­գությանը: Պատվելի ընթերցողներից խնդրվում է ներողություն. այսպիսի սխալատպությունք, թեեւ ո՛չ այսքան շատ, երեւում են եւ «Թափառական հրեայի» մեջ: Բայց որովհետեւ դոքա այնպիսի բաներ չեն, որ խանգարեին բանի ընթացքը, այս պատճառով ավելորդ համարվեցավ նշանակել, հուսալով որ ընթերցողքը կարող են ուղիղ կարդալ» (տե՛ս «Թափառական հրեա», Մոսկվա, 1857, էջ 382): 

Էջ 123, տ. 7. Այս մի Չինաստան է — նշանակում է փակ, անմատչելի, մտքի  լճացման աշխարհ: 

Էջ 140, տ. 6–7. Նոքա ինքյանք դառնում էին դաբիրա այն աստուծուն, որ քարոզում էին — Հրեական սինագոգայի ներսի սրբության խորանը, փոխաբերական իմաս­տով՝ սրբավայր, սուրբ խորան: 

Էջ 157, տ. 37. «ետինն չար քան զառաջինն» — Աւետարան ըստ Մատթէոսի, ԻԷ, 64: 

Էջ 171, տ. 14. «Ծառ ի պտղոյ իւրմէ ճանաչի» — Աւետարան ըստ Ղուկասու, Զ, 44: