Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Թ հատոր

Ա. [ՄԱՐԴԸ, ԳՐՈՂԸ, ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸ]

/194/ Երբ հետաքրքրութիւնը խորացնէք, քիչ մը աւելի յստակութեամբ, ամուր գիծերով աչքի առջեւ ունենալու համար այն կողմերը, որոնք Վ. Մալէզեանը կ՚ընեն բացառիկ, մասնակի գրագէտ մը, ձեր ճարած տարրերը պիտի ըլլան հարկադրօրէն անբաւական։ Բացառութիւնը, մեծ մասերու վրայ, արդէն համազօր է հանճարի։ Իրողութիւնը ուրիշ կերպ է բոլորովին։

Դարավերջը (ԺԹ. ) մեր գրականութեան մէջ խաւարման տխուր շրջան մըն է, հասկնալի պատճառներով — մեր մտաւորական ընտրանիին կորուստը կամ փախուստը ու մեր ժողովուրդին հոգիին խորը դիզուած յուսահատութիւնը, երկուքն ալ արդիւնք 1895—1896–ի ջարդերուն։ Դարասկիզբը (Ի. ) խորունկ փոփոխութիւններ պիտի հիւսէ այս պատկերին ահաւոր կործանումին քովն ի վեր (այս մասին տեսնել Զ. հատորին մուտքը)։ Մուտքին մէջ վերլուծուած ընդհանրութիւններէն դուրս է սակայն, ինչ որ Վահան Մալէզեանի գործը, անձը, հոգեբանութիւնը կը թելադրեն քիչիկ մը հեռուէն նայուածք մը։ — Ասիկա որեւէ գրականութեան մէջ երկրորդական, երրորդական գիծ է գրողներով բիւրեղացած իմացական ու հոգեկան բարեխառնութեանց պատկերն է, սանկ խճող, երկդիմի, գետնաքարշ ու տրտմօրէն, դառնօրէն փոքր(հոգի)։ Թէ ինչո՞ւ այս կեցուածքը չեմ առներ ուրիշ, նոյն գիծի համբաւներու դիմաց (Արտաշէս Յարութիւնեան, Թէոդիկ, Յակոբ Տէր Յակոբեան, Մերուժան Պարսամեան, Փայլակ եւ ամբողջ խումբը 1900–ի ժիժիներուն), կու գայ այն իրողութենէն, որ պոլսական գրաքննութիւնը անբնական, բայց ահաւոր ազդակ մը իբրեւ կը միջամտէ այդ կազմաւորման մէջ։ Ռ. Որբերեան, մանաւանդ Վահան Մալէզեան ապրած են անկէ դուրս, որոշ տարիներ ենթարկուելով հանդերձ այդ մղձաւանջին ու վայելած գրականութեան մը հիմնապայմանին, ազատութեան բարիքը։ Միւս կողմէն, միշտ աչքի առջեւ պիտի ունենաք տրտում օրենքը, որուն հա/195/մեմատ միջակութիւնները ամէն տեղ ու ամէն ժամանակ աւելի հարազատ կը ներկայացնեն շրջան մը, շրջապատ մը, մտայնութեանց համահանդէս մը։

Այսպէս, Վահան Մալէզեանի մէջ բանաստեղծին ուսումնասիրութիւնը առիթ մըն է մէկ անգամէն դատելու այն տասնով, քսանով քերթուածները, որոնք մինչեւ Մեծ Պատերազմ իրենց խրոխտ փառքերը [1] պտըտցուցին մեր մուuայաստանին դալկահար ածուներուն մէջ ու իրենց խոշոր, երբեմն զարմանալի հռչակին հակառակ, ապահով մեռելութիւններ են այսօր (մէկէ աւելի են ողջերը անոնցմէ, հայ գրականութենէն յուսակտուր օտարներուն քերթողութեան սպասարկու։ Մերուժան Պարսամեան մեր մէջ չգտած գնահատանքը տակաւին այսօր կը յամառի հետապնդել իր ֆրանսերէն քերթուածներով։ Հրանդ Նազարեանց միջոցը յաղթած է մեծ բանաստեղծ մը յորջորջուելու իտալական բանաստեղծութեան մէջ։ Անշուշտ այս տրտմութիւնը հոս յիշելն իսկ տառապանք մըն է։ Բայց միւս կողմէն մեծ նպաստ մըն է անոնց ըմբռնումէն։ Բանաստեղծութիւնը 1900–ի այս մարդերը կը հասկնային փառքի, դարպասի ճամբայ)։ Ձեզմէ ո՛չ ոք պիտի ըլլայ անհանգիստ Վարդգէսի, Մ. Ուղուրլեանի, Մ. Պարսամեանի մը ոտանաւորներուն ճակատագրովը։ Ու դուք չէք ալ տեղեակ թերեւս այն տարօրինակութեան, որուն համեմատ բանաստեղծ մը ինքզինք կը սեռափոխէ, տալ կրնալու համար մարդու եւ կնոջ զգայնութիւններ։ Օրիորդ Մարի Յովհաննէսեանը երկրորդ կէսն է պր. Մերուժան Պարսամեանի ։ Ծպտումի սա եղանակը շատ տխուր հոգեվիճակի մը դառն փաստ էր 1900–ին ու չէ դադրած իր արժէքէն։ Մինչեւ 1900–ը երկարող այս վիճակին մէջ կը զետեղուին ուրիշ ալ դիւաններ (Արտաշէս Յարութիւնեանի « Հին ու Նոր քնար »ները, Լեւոն Քիրիշեանի (Լեւոն Լարենցի), Եդուարդ Գոլանճեանի աւելի յետոյ հատոր կազմող քերթուածաշարքը) — մատենադարաններու մէջ անծակ քունի մը համար կազմուած, հակառակ անոր, որ մարդիկ լրջօրէն զբաղված էին այդ գործերուն փառքովը։

/196/ Այս յիշատակումներուն միտք բանի՞ն։ — Պարզ է, սակայն։ « Խոհք եւ յուշք »ը մեծ դիւան մը նկատող ոգին, որքան ալ միամիտ, կու գայ սա հասարակաց մտայնութենէն։ « Նոճաստան »ի վարկը՝ ուրիշ գայթակղութիւն։ Այդ օրերէն երեսուն տարի առաջ պատանիներու ներելի սա նանրամտութիւնով (1871–ին Հ. Ասատուր չէ վարանած « Պատանեկան ներշնչմունք » վերնագրով իր ոտանաւոր ովսանը ընծայաբերել Հայոց բանաստեղծութեան, բայց հերոսութիւնն է ունեցած զայն կարենալ մոռնալու, միանգամ ընդմիշտ ու ամենալաւ) այդ դարու սկիզբին գրական խառնուածքի մաս կը կազմէ։ Բանաստեղծութիւնը ունայն փառաբանութիւն մըն է, դպրոցականներու մեծ մասին մատչելի։ Ամիսը անգամ մը տաղանդի մը գիւտը կ՚աւետուի թերթերուն երջանիկ մունետիկներուն բերանովը։ Չեմ երկարեր։ Ու կը հարցնեմ . — Ո՞ւր կը զատուի « Կերոններ » (1911) հատորը « Լքուած » կամ « Նոր քնար », « Անրջանք », « Արեւելքի բոցեր », « Մթնշաղի անուրջներ », « Խաչուած երազներ » անուններուն տակ մեր բանաստեղծութեան հաճուած հատորներուն անյարիր վարկէն։ Պատասխանելու համար այս հարցումին, պատրաստ եմ « Կերոններ »ուն ետեւ մարդ մը, զգայնութիւն մը, գեղեցկագիտութիւն մը երեւան բերել։

ա. — Մարդը ։ Գրականութեանց պատմութիւն մը, արդի ըմբռնումով, իր ծանրութեան կեդրոն ունի գործերը: Բայց մոռնալու չէք, որ արեւմտահայ գրականութեան բոլոր աշխատաւորները, տարօրինակ ճակատագրով մարդեր են, ամէն մէկը սեպհական ոդիսականով մը, շատ շատին համար կեանքի միջինը այդ մարդոց՝ կազմուած է ողբերգական դրուագներու շարաններէ։ Լեռ կայ ընդմէջ արեւմտահայ եւ եւրոպացի գրողներուն։ Այս վերջիններուն համար, կեանքը առնուազն միջին հանդէս մըն է լաւ կամ վատ օրերու։ Պոտլէռի, Ռէմպոյի, Վեռլենի, աւելի վարերէն՝ Շելլիի, Պայրընի, Վինյիի ողբերգութիւնները բացառիկ յարդարանքներ են, ներսէն, արիւնէն, Էսքիլէսեան նկարագրով ճակատագրէ մը կարգադրուած։ Ու վարերէն դարձեալ, Պ. Դուրեան, Մ. Պէշիկթաշլեան նման ողբերգութիւններ։ Բայց միւս անուննե՞րը։ — Մինչեւ 1915–ի սպանդին ողջակէզ զոհերը ու մինչեւ 1940–ի բարձունքները։ Այդ ողբերգութեան տարրերը կու գան դուրսէն, օտարէն ։ Մօտ հարիւր տարի առաջ իր երգը սկսող տղան, օրինակի համար, Մ. Պէշիկթաշլեանը, 1860–ին իր սիրոյն տագնապներուն չունի ու թերեւս աւելի՝ ունի հզօր անձուկը իր ժողովուրդին տրամին։ Այդ թուականէն երեսուն տարի ետք գրիչ /197/ բռնող Վահան Մալէզեան պատանին, իր անձին տագնապէն դուրս ունի տագնապը իր ժողովուրդին գլխուն բարդուող աղէտներուն։ Երեսուն տարի ետքը մեռնող Օհան Կարօ անունով երիտասարդը օտարութեան մէջ երբ փակեց իր աչքերը, վստահաբար սպառած էր լալու իսկ իր կարողութիւնը։ Այս է ահա այն ընդհանուր բարեխառնութիւնը, ուրկէ սնունդ պիտի առնեն մեր մասնակի զգայնութիւնները։ Նման պայմաններու անընդմէջ յաջորդումը, երկարաձգումը երեք սերունդներու զգայարանական կեանքին վրայ կ՚ընէ՞ հասկնալի շեշտը, դիմագծութիւնը արեւմտահայ գրականութեան, հերքելու համար ձրի վարկածներ — լալկանութիւն, ռոմանթիզմ, հոսհոսութիւն։ — Որոշ չափով։ Աւելի՛ն։ Մօտեցուցէ՛ք իրարու նոր մեր զոյգ գրականութիւնները։ Պիտի տպաւորուիք հզօր տարբերացումներէ։ Այդ շահեկան զուգակշիռը շատ բան կը թելադրէ։ Բայց ամենէն էականը՝ պակսիլն է այդ ողբերգականին [2] արեւելահայոց մէջ, որմէ զերծ եղան անոնց օրերը։ Ի՞նչն է պատճառը անոնց վէպին յաջողուածքին ու բանաստեղծութեան չարաչար ձախողուածքին։ Դժուար չէ պատասխանը։ Անոնք ըրին անանձն գրականութիւն մը (վէպը գլխաւոր գետինն է նման աշխատանքի մը), վասնզի այդ անձը չեմ ըսեր անշահեկան յիշեցէք առածը, « Երջանիկ ժողովուրդները պատմութիւն չունին »), գէթ պարզագոյն, քաղցր զգայութիւններու խորք մըն էր։ Ասդի՞ն։ Առէ՛ք մեր երեք սերունդներէն ո՛ր անունը որ կ՚ուզէք։ Այդ անունին ետին ձեր գտնելիքը անկանգնելի, հազար ու մէկ /198/ տրտմութիւններով տախտապարուած թշուառ(ական) մըն է, որ հազար ու մէկ արգելքներու դիմաց, պաշտպանելու հարկին տակն է իր դիւրաբեկ տաղանդը։ Զայն իր ետեւէն այդպէս ընդ քարշ պտտցնելով՝ անկէ, այդ տաղանդէն իսկ մատնուած, դատապարտուած, միշտ վախին մէջը զարհուրանքին (1915–ը ատոր լայնագոյն ապացուցումը տուաւ)։ Փոքր այր ընդլայնումը շեղում մը չէ։

Վահան Մալէզեան իր գիտակցութեան անդրանիկ տարրերը ճարած է մեր նոր պատմութեան ամենէն բացառիկ, բախտորոշ շրջաններուն։ Անոր սերունդը այդ պատմութեան կսկիծները ընդունեց սանկ 1885–ի մօտերուն [3] ։ Այդ թուականէն առաջ ցեղին տագնապը, նորոգուած ու մեծածաւալ, Հայաստանի խորքերուն մէջէն արդէն արձագանգած է « Վոսփորի չքնաղ ափանց » վրայ։ Տարի մը ետք այդ թուականէն հիմնարկութիւնն է Հնչակեան յեղափոխական կուսակցութեան՝ զոր այսօր ծիծաղելի ընելը ազգովին պարտք կը համարինք, առանց խորհելու, թէ ի՛նչ կորով, զոհողութեան ոգի, խանդ ու կորով էր այդ յղացքը այդ տարիներուն, ամէն հայ պատանիի սրտէն ներս։ Շատ մի՛ տեսնէք ուրեմն որ անիկա, երիտասարդը, ենթարկուի հալածանքի։ Բայց ատկէ առաջ ան պիտի ըլլայ սորվող պատանին։ Թէ ի՞նչ կը սորվէին մեր տղաքը 1890–ին եւ 1900–ին մէջտեղերը, ուրիշ ողբերգութիւն է, երբ բաղդատուի այսօրուան տղոց սորվածին։ Այն օրերուն ուսանողները իրենց նախակրթութեան վերջը պսակող լուսանկարներ չէին տեղաւորեր անորակելի պարբերաթերթերու մէջ։ Այն օրերուն, բարձրագոյն ուսումներ աւարտող երիտասարդները պարտքեր ունէին, ամենէն մե՛ծը՝ յատկացուցած ըլլալով իրենց ժողովուրդին սպասին։ Թեքնիք պատրաստութեան մոլուցքը, այսօր այնքան տիրական, չէր վարակած մեր իմացական /199/ ընտրանին։ « Անցած օրեր » … յուշամատեան (Վ. Մալէզեան, Փարիզ, 1921), իր բովանդակութեան բովանդակ տղայամտութեամբ, իր զոյգ նախաբաններէն մանաւանդ վերջինով լոյս կը ձգէ հայ հոգեբանութեան վրայ, կանխող դարու վերջին տասնամեակէն։ Քսանամենի այդ երիտասարդը կարկառուն վկայութիւն մըն է ահա այդ հոգեբանութենէն։ Ի՞նչ փոյթ այդ օրերու (1892—1894) մտաւորական ընտրանին, Մալէզեաններու տան մէջ իր հաւաքոյթները ըլլայ յատկացուցած այդ աստիճան սնոտի թուող մարզանքներու, բռնայանգի խաղարկութեան։ Էականը այս տղաքը քով քովի բերող զգացումին չկասկածուած խորութիւնն է, երբ անգամ մը զեղչենք բաժինները սնոտիքին, աւանդութեամբ նուիրագործուած սխալ պաշտամունքին (գրականութիւն), դպրոցներով հրահրուած անոնց մատաղ զգայարանքներէն ներս։ 1940–ին քսանամենի տղաք, քով` քովի գալու համար, ունին բազմաթիւ արգելքներ։ Ատոնցմէ ամենէն ամուրը, գրեթէ անյաղթելին, հաւանաբար ծիծաղելիութիւնն է ամէն հաւաքոյթի, որ իմացական նպատակներ ունի իրեն առաջնորդ։ Սփոր, նուագ, կուսակցութիւն, նոյնիսկ պար, որոյ աստիճանով մը կենդանի համախմբումներ կ՚ընեն կարելի. առնուազն զերծ են իմացական ծիծաղելիութենէն։ 1890–ին մեր երիտասարդութիւնը կը պարզէր համեմատաբար շատ աւելի բարձր որակ։ Հայրենանուէր հոգեբանութիւն մը հասարակաց էր ամէն կարգերու։

Չեմ կրնար հետեւիլ Վ. Մալէզեանի կեանքին։ Կենսագրութիւնը գործն է ուրիշներու։ Ձեզի կը թելադրեմ շինել անոր տարիները մինչեւ 1896–ի սպանդը. այդ վէպ մը աւելի տարօրինակ, խորունկ սարսուռներով բաբախուն սուղ տարիները, որոնց մէջ մեր պատմութեան ամենէն ընդհանուր յուզումները — ջարդ, յոյս, հող — կրկին մատուցուեցան մեր մանաւանդ երիտասարդ տարրերուն։ Գաւառներուն մէջ այդ երիտասարդութեան ծաղիկը անխնայ զոհուեցաւ։ Պոլսոյ մէջ, այդ երիտասարդութեան ամենէն առաջաւոր մասը ճաշակեց դառնագոյն ամօթը։ Երբ մեր մտաւորականներու որոշ թիւ մը կը լքէ Պոլիսը (Եւրոպա եւ Պալքանները, գլխաւորաբար՝ Պուլկարիա), Վ. Մալէզեան 1897–ին Կիլիկիա է, Մերսին քաղաքը, իր ասպարէզը (փաստաբանութիւն) սկսելու արարքին մէջ իսկ մատնելով գեղեցիկ, խորունկ իր մտադրութիւնը ժողովուրդի լայն խաւերուն հետ շփուելու։ Ու անխուսափելի մկրտութիւնը — թուրքին բանտը, որ կը սպասէ իր Տոսթոեւսկին՝ դառնալու համար աշխարհին սեփականութիւն։ Վ. Մալէզեանի գործին մէջ հազիւ նշմարներ՝ այդ զգա/200/յութիւններուն շուրջը։ Ու ատիկա դժբախտութիւն մըն է։ Կիլիկիայէն Թրակիա, իբրեւ յեղափոխական դատուելու համար, թուրքին արդարութեան մէջ, որուն չքնաղ ինքնատպութիւնը կը գնահատենք ամէնքս, երբ, մօրէ ծնածի մը անմեղութեամբ, բանտ նետուելէ ետք, դուրս կը քշուէինք անկէ, կայսերական անհուն գթութեան իբր կենդանի փաստեր, լաւ մը խոշտանգուելէ, ծեծուելէ, սոթտուելէ ետք, պոռալու ալ ըլլալով ստիպուած՝ «… Փատիշահըմ, չօ՜ք եաշա »։ Ու կը ղրկուէինք մեր տուները, քանի մը ամիս ետքը վերստին այցելելու համար զազրութեան այդ բոյները…։ Ընդհանուր ներումէ օգտուող մըն է, այդ թուականներուն (1897) Վ. Մալէզեան, որ կը փոխադրուի Սամսոն, իր ասպարէզին ծառայելու։ Մալարիան, մանաւանդ կանխող բանտին սպառումները լրջօրէն վտանգած են անոր առողջութիւնը։ Ու ինչպէս կը պատկերէ Ս. Պարթեւեան, ան « թոքախտին բարեւ տալու » վիճակին մէջ կ՚իյնայ Եգիպտոս։ Գահիրէի մէջ ան կը գտնէ համեմատական հանգիստ, առողջական աւելի կայուն դրութիւն։

1908–ին ան կը մասնակցի հիմնադրութեանը Ռամկավար (որուն աւելի յետոյ պիտի կցուի ազատական երկրորդ լրացուցիչ մակդիր մը) կուսակցութեան, այսպէս կանոնաւորելով իր զգացումները, նախասիրութիւնները հանդէպ ազգային գործունէութեան [4] ։ Պէտք կա՞յ /201/ յիշելու իր քառորդ դարու սպասը, արուեստին օտար ուրիշ կազմակերպութեան մը մէջ։ Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան ընդհանուր տնօրէնն էր ու է ան, մինչեւ այս տողերուն գրուած օրը։ Գահիրէ, Պելճիքա, Փարիզ, որպէսզի լեցուի գիրը, ըսել կ՚ուզեմ՝ ան հոգիի ճակատագիրը իր սերունդէն առաջներուն, մեր տարագիր մտաւորականներուն։

8-10 տողերու ցանցի մը մէջ բռնե՛լ յաւակնիլ մարդու մը 60-70 տարիները։ Ուրիշ չէ սակայն գիրը մարդոց կեանքերուն։ Ամենէն ամուր, միահեծան փառքն իսկ, գերեզմանի քարին, կը սեղմուի քանի մը տողի։

Գործնական մարզերու սա ամփոփ ուրուագիծը սա մարդէն թերեւս ընէ բացատրելի քանի մը կողմեր անոր տաղանդէն, տայ բանալին իր վիպակներուն (քանակի տեսակէտէն) նիհարութեան, ու պարզէ, իր ցաւագին մերկութեան մէջ, գրագէտի այն վիճակը, ուր տաղանդ ու օրուան կարիքները իրար բզկտէին։ Միշտ շոգիի վրայ։ Անշուշտ՝ որպէսզի հնչեակներ, արձակ քերթուած, շատ–շատ կիսկատար վիպակ մը միայն ըլլային կարելի:

Անիրաւ, կրքոտ, անհանդուրժող եղաւ ան, բայց խորունկ համոզումովը արդար, հանդարտ, լայնախոհ մարդու։ Ազգային, կուսակցական պայքարներ դիմաւորեց խորունկ հայրենասիրութեամբ, իրապաշտ հոգաբանութիւնը շարունակելով քաղաքական գետնի վրայ։ Ատեցին զինքը որոշ մարդեր ու իր փոյթը չէր ատիկա։ Չէր նախանձեր Կամսարականի մը ընդհանրական համբաւին, Արփիարեանին նմանելու խուլ փառասիրութեամբ մը տառապիլը նախամեծար համարելով անկնճիռ ու խաղաղ համակրանքէն։ Չեմ փնտռեր խելքին բաժինը այդ ամէնուն մէջ։ Խելքը մեր ժողովուրդին պակսող գերագոյն առաքինութիւնն էր քաղաքական գետնի վրայ։

Վարեց իրեն յանձնուած պաշտօնները կարելի խղճմտութեամբ, քիչ անգամ այդ խղճմտութեան վրայ բարդելով նահատակի մը լուսապսակը։ Ունեցաւ իր ալ ատելութիւնները ու նման մեր բոլորին, չտկարացաւ անոնց արդար շարժառիթներ ճարելու, զանոնք առաքինութիւններու վերածելու անլուր ալ միամտութեամբ մը։ Մարդոց սա կողմերը հազիւ կ՚անդրադառնան սակայն իրենց գրական գործերուն մէջ։ Հայ մամուլին ամենակուլ էջերուն մէջ անոր ստորագրած յօդուածները ընթացիկ, «հրատապ» հարցերու շուրջ, զօրաւոր ու /202/ հպարտ վկայութիւններ են այս մարդէն, բայց դուրս կը մնան գրականութեան պատմութենէն։ Կրքոտ, տաք, վիճարկու այդ գրութիւններուն ետին շատ բան կայ մարդէն, զոր լիովին ընդգրկելու համար անհրաժեշտ է դիմել անոր զգայնութեան:

բ. — Զգայնութիւնը բարդ տարազ մըն է, ուր կը մտնեն մեծ ու ամուր ձգտումներ, մեր անդրանիկ պատանութեան կերպընկալ օրերէն սկիզբ առած մեր հոգեղէն բողկուկները (եթէ կը ներուի սա փոխաբերութիւնը), կեանքին մեր վրայ նետած հազար ու մէկ տպաւորութեանց հիմնական մէկ յարդարանքը, որ մեր վարքին, մտածումին, նոյնիսկ երբեմն մարմինին ոճը կ՚ըլլայ — այն տիրական մոյնքը մեր ջիղերու դրութեան, որով մենք պիտի զատուինք հազար նմաններէ, ըլլալու համար զմեզ: Խիտ, քիչ մը պիրկ, քիչ մը բռնազբօսուած հնչեակները (« ԿԵՐՈՆՆԵՐ »), թոյլ, ձգձգուած, ներքին յոյզերով սրսփուն, հատկտեալ արձակ քերթուածները (« ՏԱՐԱԳՐԻ ՄԸ ՅՈՒՇԱՏԵՏՐԸ »), հատորի չմտած մէկէ աւելի հիւանդաժէտ, բայց յաջող վիպակներ ի՞նչ կ՚ապացուցանեն սակայն։ Վ. Մալէզեան գրական նանրամտութեան ախտով վարակուա՞ծ մըն է, թէ խոր, իրաւ ապրումները շէնքի մը մէջ տեղաւորել ուզող արուեստագէտ մը։ Ուրիշ խօսքով՝ 1900-1920 շրջանին մեր գրականութեան մէջ իրենց ճիղճ փառքերը կոթողել ձգտող դիւանները (ասոնցմէ անոնք, որ տաղանդի ապահով վկայութիւններ են, դուրս կը մնան վերագրումէն, եւ որոնք մեր քնարերգութեան ամենէն քաղցր ու արդար անունները կը պատմեն, մեծ մեր բանաստեղծները — Թէքէեան, Վարուժան, Մեծարենց, որոշ վերապահութեամբ՝ Չրաքեան, Սիամանթօ, Եղիշէ Դուրեան) ո՞ւր կը տարբերին Վ. Մալէզեանի հատորներէն։ Դժուար է, այսօր, բանաստեղծի մտապատկեր մը կազմել անոր անունէն, ինչպէս է պարագան այն շատ մը միւսներուն, որոնք հատորներ հրապարակ դրին նոյն այդ շրջանին: Չեմ կրկներ անոնց անունները, երջանիկ իրենց մոռացումին խորը երբ կը քաւեն այսպէս իրենց նանրամտութիւնը։ Եւ սակայն Վ. Մալէզեանի քերթուածները ձայնն են որոշ զգայնութեան մը։ Ահա՛ ձեզի քանի մը գիծեր։

1. — Վ. Մալէզեան անխառն պոլսեցի մըն է։ Այդ պոլսեցին են սակայն զինք կանխող բոլոր վաւերական բանաստեղծները։ Ու է այդ պոլսեցին, գերազանց հարազատութեամբ մը, « Ցոլքեր » հատորիկին հեղինակուհին։ Այդ պոլսեցին կայ դարձեալ Վ. Թէքէեանի « Հրաշալի յարութիւն »ին մէջ, ինչպէս կայ, աւա՜ղ, Գ. Խանճեանի մը ոտանաւորներուն մէջ։ Այն ատե՞ն։ Բացարձակ վրիպանքին առջեւ /203/ 1900–ի երկրորդական քերթողներուն ու անառարկելի փառքին դիմաց առաջին գիծի մեր բանաստեղծներուն, ինքը կը մնայ պարտք ուշադրութեան առնել այն զգայնութիւնները, որոնք մեզի կը խօսին այդ միջին քաղաքէն, Արեւմուտքի եւ Արեւելքի հանդիպման կէտը, քաղաք՝ որուն ոգին անլուծելի ձեւով մը շաղուորուած է մեր դարաւոր արեան հետ։ 1900–ին Թիֆլիս լոյս տեսնող բանաստեղծական դիւաններ որքա՛ն հեռու են « Ցոլքեր » հաւաքածոյէն, խորհած ունի՞ք արդեօք։ Արթուն ու քնամած քաղա՜քը։ Հրաշահիւս անոր մարմինը, որ այնքան աւելորդ նկարագրութեանց պատճառ է դարձած։ Բայց մանաւանդ անոր հեշտախտաւոր ոգին, նոյնիսկ հոգին, որուն զարկերը այնքան տիրական կը զգանք մեր վաղամեռ քերթողներուն ամենէն անբնական տողերուն ալ ներսը։ Ու պարտաւոր եմ յայտարարել, թէ այդ Պոլիսը չէ մեր կրտսեր ռոմանթիքներուն կողմէ այնքան անխնայ շահագործուած Վոսփորը, ո՛չ ալ մեր իրապաշտներուն փասթել ներովը մեզի հասած մարդկային քրոքի ները (գլխաւորաբար Տիկին Սիպիլի բանաստեղծութեանց մէջ)։ Անիկա չէ նոյն ատեն 1900–ի բառապաշարներուն թելադրել ձգտած նկարագեղ ոչնչութիւնը, որուն ծանր ցաւովը կը տառապինք, երբ 1900–ի հանդէսները աչքէ անցընենք, կենալու համար քիչ մը քերթուածներու առջեւ։ Վ. Մալէզեանի « Կերոններ »ուն մէջ իբր հոգեյատակ այդ քաղաքէն կու գայ որոշ թախծութիւն, զգածական, չըսելու համար զգայական հարստութիւն — տարազ՝ որուն իմաստը կ՚ամբողջանայ արեւելահայոց մէջ ընդհանրացուած բառով մը։ Դարձեալ զգայարանական ռոմանթիզմը — այսինքն ամէն ինչ աճեցնելու, գունագեղելու, նոյնիսկ չափազանցելու տրամադիր ջղային անկայուն դրութիւն մը — աւելի զգաստ ձեւով մը, քանի որ հասուն մարդու տագնապները Վ. Մալէզեանը կը գտնեն Պոլսէն դուրս։ Այդ քաղաքին թաքուն ծորումն է նորէն, հեշտագին բայց հիւծաւոր այն սրսփանքը, որմէ զերծ բանաստեղծէ թերեւս բռնի Սիամանթօն, ու բռնի Չրաքեանը, իր « Նոճաստան »ով, եւ որուն իրական անունը դժուար է գրել։ Սիրային ոտանաւորները շեղջակոյտ են արեւմտահայ քնարերգութեան մէջ ու շատ ցանցառ պատահուածք՝ արեւելահայ քնարերգութեան մէջ։ Վ. Մալէզեան անշուշտ չունի մեր մեծ ռոմանթիքներուն իրարանցումները այդ զգացման շուրջ, բայց վեր է գոնէ մարմներգակներուն հաստ տափակութիւններէն։ Սուտ չէ վարկածը, որուն համեմատ կայքեր կան, ուր աչքը կը զարգանայ, ուրիշներ՝ ուր սիրտը կը գերաճի։ Ով որ « Կտրոններ »ը կարդալ, առանց նախապաշարման, առանց կանխակալ համոզումներու, մանաւանդ ընէ անհրաժեշտ՝ զի/204/նումը այդ քերթուածները վտանգող գրական սեթեւեթին, պիտի գտնէ այդ ամէնէն անդին իրաւ ու տրոփուն զգացումը, մահուան չափ հպարտ, ինչպէս կը սիրեն շրջաբանել երբեմն, մերկ, տրտում, մարդկային սա ապրումին լեղիովը, աղի ու կսկծագին համերովը։ Անշուշտ մինակ Պոլսոյ մէջ չէ, որ այդ զգացումը տագնապներ կը դիզէ մեր ջիղերուն։ Բայց

«Սարերի հովին մեռնեմ,
Շէկ տղի բոյին մեռնեմ,
Մի տարի ա չեմ տեսել,
Տեսնողին աչին մեռնեմ»։

քառեակը ստեղծում մըն է, աւելի քան հարազատ, բխած մեր ժողովուրդին ամենէն խոր աչքերէն ու այնքան տպաւորիչ ու գեղեցիկ։ Ո՛չ ոք սակայն մտքէ պիտի անցընէր զանոնք բաղդատել սա տողերուն ալ։

…«Ինչ որ կը սիրեմ, տե՛ս, եւ մանաւանդ,
Գեղեցկութիւնդ է, տրտում եւ հիւանդ:
Գաղտնապահ սիրտիդ սարսուռն է գաղտնի,
Ինչ որ կը սիրեմ, սէրդ է որ կ՚անցնի»։

(«Ինչ որ կը սիրեմ», «ԿԵՐՈՆՆԵՐ»)։

պարփակած ուրիշ կարգէ խռովքի մը, սա ալ հարազատ ու մարդկային։ 1900–ի երկրորդական բանաստեղծները (որոնց մէջ զետեղելի են Միսաք Մեծարենցի անկազմ անձնաւորութիւնը, մինչեւ 1905 երկարաձգուող խակութիւնը, ուրկէ ետք երեւան պիտի գայ այդ անձնաւորութեան ամբողջ ճակատագրական շքեղանքը, եւ Սիպիլի սեթեւեթեալ հասունութիւնը իբր հակասութիւն մը Մեծարենցի մօտ դիտուածին) այդ Պոլսէն ահա չեն տուած սա անկեղծ շեշտը զգացումին, շե՛շտ՝ այնքան դիւրաւ շփոթելի կեղծին հետ։ Այս է պատճառը, որ ես հիմնովին ռոմանթիք, այսինքն անիրական ընդունիմ Թերզեանի, Աճէմեանի [5] տուածները այդ քաղաքէն ու արհամարհեմ /205/ երկրորդական, չորրորդական պոէտներուն ալ գիշերաջան արդիւնքները, բայց կենամ Վ. Մալէզեանի քերթուածներուն մէջ տրոփուն զգայնութեան դիմաց, մեր երկու մեծ ռոմանթիքներուն (Պէշիկթաշլեան եւ Դուրեան) հետ սիրեմ այդ քաղաքին հծծագին մրմունջները ու Վ. Մալէզեանի նուաղկոտ գոյներուն ետին ուզեմ տեսնել թալուկն ու դալուկը, որով շղարշուած են, ջուրերու ափունքն ի վար պերճ ապարանքներ, հարսնեւոր բուրաստաններ, մանրադիր կամ հսկայակերտ գմբէթներու սաղաւարտներով ոճաւոր գիւղակներ ու պարտէզներ …։ Վ. Մալէզեանի մէջ նկարչական մասին տկարութիւնը առաւելութեան կը վերածուի, քանի որ ներքին զգայութիւններու առատութեամբ մը պիտի հակակշռուի։ Կը յիշեմ հոս « Ներաշխարհ »ը, այդ Պոլիսին ամենէն պոլսական պատկերը ու կը հրաժարիմ հետեւելէ հանգիտութեան թելադրանքներուն։ Տիրան Չրաքեան մեծ գրագէտ մըն էր, Վ. Մալէզեան եղաւ համեստ յաւակնութեանց մարդը։

2. – Վ. Մալէզեան գործօն մասնակցութեամբ մը իւրացուցած է նոր ժամանակներու մեր տառապագին հոգեբանութիւնը ։ 1900–ի գրողները (բաց առէք ճշմարիտ տաղանդները) անշուշտ իբրեւ հայ, դուրս չէին իրենց ժողովուրդը տրորող տառապանքէն։ Բայց ահա՛ փաստ մը. — իր գլուխը ազատ գիտցող Ռ. Որբերեան 1906–ին կը տպէ « Ծփանքներ »ը, ուր իր ժողովուրդի տառապանքէն կը յաւակնի պատկերներ թելադրել։ Թուղթի վրայ տառապելու սա մասնագիտութիւնը մատի չեմ փաթթեր։ Ցաւ են ինծի այդ գաղջութիւնը, նօսրութիւնը հանդէպ ահաւոր մարտիրոսութեան մը, որ կը տեւէ տասնեակ մը տարիներ։ « Ծփանքներ »էն մօտ քսան տարի առաջ հրատարակուած ուրիշ հատորիկ մը, « Գրչի զբօսանք » (Թ. Սէթեան) նոյն այդ Պոլիսէն, եւ կամ նոյն հեղինակին « Յուզման ժամեր »ը, կամ աւելի տրտում ուրիշ հաւաքումներ (« Այգեկութք »), մինչեւ Հրանդ Նազարեանցի « Խաչուած երազներ » քրտնաշաղախ դիւանը՝ անորակելի վիճակներ կը պատմեն։ « Կերոններ »ը (1890—1910) քսան կրակէ տա/206/րիներու խորունկ կսկիծը եթէ չի յաջողիր սեւեռել Վարուժանի, Սիամանթոյի, Թէքէեանի հատորներուն ուժգին հարազատութեամբը, պատասխանատուն տաղանդին դատողութիւնն է, ո՛չ թէ հիմնական անժառանգութիւն կամ անբաւարարութիւն։ Կրնաք նեղուիլ « Տարագրի մը յուշատետրը » կազմող ոգիին սեթեւեթէն, քիչ մը բռնազբօս, faisandë, ինչպէս կ՚ըսեն գաղիացիք, նիհար զգայնութենէն, բայց չէք կրնար կասկածի տակ դնել այս ոգիին հաշտութիւնը հեղինակին ու շրջապատին հետ։ Կրնան մարդիկ խաղալ յուզման ժամեր, երազներ խաչել, անրջանքներ թափթփել, քնարներ լքել կամ նորոգել, ցոլքեր պաճուճել, առանց կասկածելու, թէ կ՚անարգէին իրենց իսկ սերունդը, զայն գալարող, Պարթեւեան պիտի ըսէր՝ գալարատանջող տառապանքը վերածելով այդ փուճ երգասացութեան։ Վ. Մալէզեան կը մնայ միջին մը։ Ինչպէս կը դիտէք, տարազը ինքնաբերաբար կը ներկայանայ տողերուն — նշան, թէ զայն թելադրող տաղանդին նկարագիրը կը սքօղուի այդ բանաձեւերուն ներքեւ։ Ու ահա՛ խօսքեր, առանց ռոմանթիզմի,

  «Ո՞վ իմ հոգիս,
Աշխարհի բոլոր ցաւերովն ընկճեալ,
Քու դըժբախտ ցեղիդ, յօշոտուած դարձեալ,
Երբ կ՚ոռնան խուժդուժ դահիճներն հըրէշ,
Զոհերն անհամար կը գոռան վըրէժ,
Անէ՜ծք եւ վըրէժ:
………………………………….

Ո՜վ իմ հոգիս,
Ատելութիւններն բոլոր դըժոխքին,
Թո՛ղ կիրքերդ ամէն շըղթայազերծուին։
Բըռընկի՛ արիւնդ, հրաբուխ բոցավառ,
Եւ կըտակդ վերջին կըրկնէ դարէ դար՝
Անէ՜ծք եւ վըրէ՜ժ»։

(«Տարագրին կտակը», «ՏԱՐԱԳՐԻ ՄԸ ՅՈՒՇԱՏԵՏՐԸ»)։

որոնք հաղորդական են, դարձեալ չափաւոր, մեկին, առնուազն ոչ հռետորական հարազատութեամբ մը։ Այս տողերը գրուած են 1915–ին, Եգիպտոս։ Միայն թուականը բաւ էր իմ սերունդէն ողջերուն մէջ վերականգնելու այն ամէնը, որ մեզի տրուեցաւ ապրի՜լ (ո՛վ հեգնութիւնն ու սարսափելի կեղծիքը բառերուն) թուրքին եա/207/թաղանին տակ։ 1915–ին ալ նոյնքան ազգային չենք որքան 1415–ին։ Անպատմելի այդ տարիներուն մեզի կտակուած սա քերթուածը, ըսի թէ շուքն իսկ չէր այն ամէնուն, որոնք մեր սիրտերը կը լեցնէին գրեթէ ամէն տեղ։ Բայց է անիկա մասնիկ մը, սնոտիքէն, տափակէն զերծ ու վեր այս ամէնէն։ Դիւրին է նիհար, բայց հարազատ այդ ծաղիկը սպաննել փորձել, զայն բռնելով մրրիկին դէմ մեր մեծ քերթողներուն, Վարուժանի կամ Սիամանթոյի հրաբխային պոռթկումներուն։ Վ. Թէքէեանի « Կէս գիշերէն մինչեւ արշալոյս » դիւանը նոյն այդ հոգեվիճակին նուիրուած իր մասովը դարձեալ մեզի կ՚ըսէ անհուն տրտմութիւն ու կորանք։ Բայց դուք գիտէք Վ. Մալէզեանի տաղանդին տեսակարար կշիռը։ Ու յիշուած անուններուն հետ բաղդատութիւն մը պիտի ըլլար անարդար։ Զատ մարդեր էին անոնք, ու զատ մարդ՝ Վ. Մալէզեանը։ Բայց ահա ուրիշ փաստ մը։ Նոյն այդ թուականը արձակ ու չափուած ողբեր թելադրած է նաեւ … Ռ. Որբերեանին։ Սա ապսպրուած մելամաղձութիւնը Պայրընեան լալկանին, սա տափակ ու անհանդուրժելի հռետորութիւնը, որով լեցուն է « Ովասիս »ի վերջին մասը, նուիրուած Ընդհանուր Պատերազմէն յուշերու, առաւելապէս 1915–ի սպանդին շուրջ, պատճառներ են, որպէսզի ըլլանք արդար այն ուրիշին դէմ, որ այս ամէնը այդ տարիներէն ընդզգաց ու մեզի ձգեց զուսպ սա տպաւորութիւնները, առանց ինքզինք կործանելու: Սուրէն Պարթեւեան, որուն գրագէտի տաղանդը առաջնակարգներէն է մեր գրականութեան, նոյն այդ թուականին չարաշահօրէն հանուած իր վիպակներովը ու ասոնցմէ ալ բռնի քերթուած խաղերովը (« Անմահ բոցը », « Ձայնը հնչեց ») գրագէտի իր վարկին պիտի բերէր վերջնական դատակնիք։ Մինչեւ իր մահը, Սուրէն Պարթեւեան չազատեցաւ այդ վճիռին ամօթանքէն, ան, որ ուրիշ թուականի մը (1895) ստեղծեր էր տիրական գործ մը, « Քայքայում »։ Չեմ երկարեր սա նմանութիւնները, մերձեցումները։ Այսքանն ալ անոր համար, վասնզի ամբողջ հատոր մը, « Տարագրի մը յուշատետրը », մարդէ մը, որ եղած է ժլատ [6], իրեն նիւթ ունի (ինչպէս վերնագիրը /208/ կը թելադրէ) տարագրային տպաւորութեանց մռայլ, արիւնամած հանդէս մը եւ որմէ սակայն մեզի եկած իրական յոյզը շատ տարտամ աղերսով մը կը կապուի ցայգալուսային այդ հոգեբանութեան։ Մինչ իր սերունդը (Թուրքիայէն դուրս) կ՚ընէր արեան հեղեղներու վրայ խելացնոր ողբասացութիւն մը, խենթեցնող դէպքերուն դիմաց «սահմըռկած» (Պարոնեանի նուիրագործումներէն), ու երկրէն ներս կ՚ապրէր անորակելի իր ողբերգութիւնը, Վ. Մալէզեան իր առանձնացման պահերը կը յատկացնէր խմբագրելու արձակ քերթուածներ, որոնք խմբուած են յուշատետրին մէջ, քիչ մը ամէն բանի շուրջ։ Ժլատ, զուսպ մարդու վերապահութիւն, թէ զգալու անընդունակ, յուսակորոյս հոգիի մը վարա՛նքը՝ ամուր ու լայն պոռալու։ Ինչպէս ուրիշ տեղեր, հոս ալ տարազը կրկին — միջինը այս երկուքին։ Ի վերջո, մոռնալու չենք, որ անցնող կէս դարու մեր ժողովուրդին հոգեբանա/209/կան պատկերը տարբեր նկարագիր մը չունէր։ Կար զանգուածը, իր տառապանքէն գրեթէ անբանացած, որ չէր կրնար հասկնալ իր վրայ գործադրուածին իմաստը ու կը վախնար վերջնական չարիքին ուրուականէն։ Կային խենթերը, որոնք այդ օրերուն՝ գրեթէ անլուր, բայց մեր պատմութեան ընդհանուր ձայներուն մէջէն, ընտանի ու անհասկնալի — որովհետեւ անսպասելի — արիութեամբ մը իջան կրկէս ու պայքարեցան մահուան ու կեանքի պայքարը թշնամիին դէմ։ Անոնք, այսօր ծիծաղելի, ինչպէս պայքարին տենդին մէջ ալ անըմբռնելի, քիչ-քիչ կը պարզուին, մեզի մօտ ըլլալու ձեւերով, ու ճշմարիտ մեծերն են, արի–արանցները, հերոսները մեր ժողովուրդին, ծնունդ անոր հսկայ տառապանքին։ Այսպէս մտապատկերուած ու այսպէս գնահատուած, ինչ որ մենք կ՚անուանենք հայ յեղափոխութիւն, կը վերածուի ստեղծագործի ճիգի մը, արդարութեան ծարաւի մը, մարդկային քանի մը բարձրագոյն առաքինութեանց փաստի մը, խորունկ, բայց պարզ հոգիներէ կտակուած մեր թշուառութեան։

3. — Հաւաքական սա տառապանքը մեր գրողներուն մեծ մասին մէջ իրական, կարծես հեռուէ հեռու թելադիրն ալ է այն միւսին, այս անգամ անբնական, որուն շուքէն զերծ գրողի պատկեր մը չունի արեւմտահայ գրականութիւնը։ Հասարակ տեղիք է մեր լալկանութիւնը իբրեւ մեղադրանք, իբր տկարութեան complexe–ի մը ազդակ՝ զարնել մեր գրողներուն երեսին։ Չեմ խորանար վէճին ընդերքը մինչեւ։ Չեմ գիտեր, ո՞րն է գրողը որ չպատկանէր իր ժողովուրդին։ Ու պէտք չկայ վերստին գծել պատկերը այդ երեք սերունդին, որ մեր գրականութիւնը յանձանձեց, բայց որ կը բխէր դարձեալ այս ժողովուրդէն։ Կարգ մը բաներ շուտ չեն մոռցուիր։ Ասոնցմէ՝ մեր ունայնամտութիւնը։ Ուրիշները շուտ կը մոռցուին։ Ասոնցմէ՝ գերութեան տառապանքը ազատութեան հասնող ժողովուրդներու մէջ։ Մեր քերթողներն ալ զաւակներն են մեր ժողովուրդին։ Ու կ՚երգեն, ինչ որ ժառանգած են անոր արիւնէն։ Ոմանց մոտ այդ տառապանքը վերջին ձայնն է ողբերգութեան, որ հիւանդութեան, հոգեկան հիւծումի, կեղերու սպառման կամ ուղեղի անարիւնութեան ձեւերով կը տրուի, կը բռնատրուի մեր գրողներուն, կեանքի փոխարէն ։ Հարցուցած ունի՞ք, թէ ինչպէ՛ս անցան քառասուն տարիները, օրինակի մը համար, Վահան Թէքէեանի, որուն գործին խոր տրտմութիւնը հազիւ կ՚ընդսքօղուի արուեստի ամենէն նուրբ միջոցներուն տարիքովը։ Ու, հանգիտօրէն, գիտէ՞ք, թէ ինչպէ՛ս սկսած է երկրորդ քառասուն տարին ուրիշ Վահանի մը, որ « 1897–ին, երբ Կիլիկիա կը գտնուէր. բանտարկուած է իբրեւ յեղափոխական, Մերսինի մէջ, ուր հաստատած էր իր /210/ փաստաբանական գրասենեակը: Ինը ամիս վերջը, Էտիրնէի բանտին մէջ, ուր փոխադրուած է Կիլիկիայէն 25 յեղափոխականներու հետ, ընդհանուր ներումէն օգտուելով, Սամսոն փոխադրուած է գործով, ուրկէ սակայն իր քայքայուած առողջութեան դարմանին համար Գահիրէ գացած ու հոն շարունակ 21 տարի ապրած է… » (քաղուած քիչ վերը յիշուած նամակէն)։ Թուղթի վրայ այս պատկերները բառեր են մեզմէ մեծ մասին համար։ Կեանքին մէջ անոնք մեր օրերն են, ամենէն ահաւոր բռնակալութեան մը ու չտեսնուած ցեղային ատելութեան մը թոյնին ընդմէջէն մեր ատամներուն տակը բռնի նետուած, որպէսզի աղանք զանոնք։ Ո՞վ օրերը մեր սերունդին։ Իսկ տարտամ այդ տարազով մատուցուած առողջական վիճակին համար ահա՛ բառերը Ս. Պարթեւեանի. « Պռոնշիթէն ու մալարիայէն հիւծած, թոքախտին բարեւ տալու վրայ… » (Ս. Պարթեւեան, « Վահան Մալէզեան », « ՀՈՍԱՆՔ » հանդէս, 1912, Գահիրէ)։ Ամփոփ այս գործերուն ետին, ինծի համար դժուար չէ տեսնել ընդարձակ պատմութիւն մը, մահուան հետ սովորականէն վեր ընտանութեան մը կսկծագին տրաման։ Ոմանք այդ թրթռուն (մահուան հետ դէմ դէմի կենալու զգայութեան իբր արգասիք) հոգեբանութիւնը պիտի ընեն արուեստի մոթիֆ ու պիտի ըլլան Պ. Դուրեան, Մ. Պէշիկթաշլեան, որոշ չափով Միսաք Մեծարենց — անուններ, որոնց տակը պահ դրուած օրերը, անդրանիկ երիտասարդութեան արեւ տարիները մէյմէկ մռայլութիւններ էին, անորակելի թախծութիւն, տենդին ու մսուքին աքցաններուն մէջ գալարապինդ վարսուած, օրե՜ր՝ մահուան համար իսկ լեղի, անկէ ալ անտանելի։ Դարձեալ, փոխեցէ՛ք անունները (վիճակը նոյնը պահելով), դնելու համար երիտասարդութեան հինգ-տասը տարիներուն ետեւ Սիամանթօ, Վարուժան, Սեւակ ։ Մեր լաւագոյն գրողներուն անուններն են ասոնք, երիտասարդութեան կրկէսէն, որոնց ներսը կծկտած էր մահը դարձեալ, որ եկաւ թուրքին դանակով։ Ու ազատ էք աւելի ծանր անուններ, Թլկատինցի, Զարդարեան, Չերազ, Երուխան, Հրանդ ենթադրել քսան–երեսուն տարիներու ետին։ Ձեր գտնելիքը նոյն տրտմութիւնն է, որ կը զայրացնէ առաջին ակնարկով, բայց որուն կը հաշտուիք, երբ բանաք ծալքերը, ծրարները այդ օրերուն։ Ի՛նչ անուշութիւն ծծեցին անոնք սա մեր արեւէն։ Ձեզ կը ղրկեմ անոնց գործերուն, որպէսզի տեսնէք, թէ մահուան չափի լեղի, անկէ ալ անտանելի էին արեւն ու անոր լոյսը այդ մարդոց թարթիչներուն…։ Այս անձերուն խորութիւնը, անոնց առած հարուածներուն արձագանգները ըրէ՛ք աւելի մեղմ, աւելի սեղմ ու պարզ, միջին։ Դուք կ՚ունենաք Վահան Մալէզեանի գործին մէջ գոյ մահուան ընտանու/211/թիւնը, որ կեղծ չէ, քանի որ ծանօթ էք անոր օրերուն։ Ամբողջ հատոր մը, « Կերոններ », մօտէն ինչպէս հեռուէն, գոլին մէջն է այդ զգացումին, զգայնութեանց։ Ահա՛ քերթուած մը:

«Երբեմն, ուժաթափ՝ պայքարներուն ամլութենէն,
Ուժաթափ ու տըխուր
Կ՚իյնամ թիկնաթոռիս մէջ լայն եւ հանգստաւէտ
Կը թաղուիմ հոն՝ կարծես
Ինչպէս դագաղի մը մէջ, եւ կամ անդունդի մը,
Ուր իմ ձեռքովս այս սիրտը
Պիտի թաղեմ …։

Սենեակիս մթութեանը մէջ, թեւ կ՚առնեն յայնժամ
Մտածումներս ամէն,
Հին յուշքերու երամը սգաւոր,
Եւ վաղուան յուսախաբութեանց կասկածները նոր,
Տարտամ, խուռներամ,
Այնքա՛ն չարախուժօրէն, այնքան չարագուժօրէն,
Որ կու լամ …:

Աչքիս առջեւէն կ՚անցնին մութին մէջ լուսաշողշող,
Գեղեցիկ դէմքերն անոնց
Զոր սիրեցի, զոր պիտի ուզէի սիրել տակաւին,
Սիրել մինչեւ յաւիտեան:
Ու յանկարծ կը լսեմ անոնց ձայներն ալ լռած՝
Որ պատրանքը կու տան ինծի թէ դեռ

Կը սիրեմ…:

Ամբողջ աշխարհ մըն է որ կ՚ապրիմ այդ րոպէներուն,
Կեանքիս քաղուածքն է որ կ՚ընեմ,
Տխուր հաշուեյարդարութիւնը՝
Յաղթանակներուն զոր չըտարինք, եւ ցաւերուն
Զոր չամոքեցինք,
Եւ սերունդներուն զոր թաղեցինք, յոյսերուն ալ գացող
Որ չեն դառնար։

Ո՜րքան աստուածներ մեռած են մեր սիրտերուն մէջ,
Ո՜րքան արշալոյսներ
Բռնաբարուած՝ այգուն սեմին վրայ արիւնաթոյր,
/212/ Ո՜րքան վերջալոյսներ ալ խաչուած
Մեր հաւատքին առջեւ,
Ու մեր աչուըներուն առջեւ քանի՜ աւերակներ,
Եւ քանի՜ զոհեր…։

Օ՜ այս լռութիւնը իս կ՚ահաբեկէ անխղճօրէն,
Օ՜ այս մենութիւնը
Իս կը հալածէ, լռախոհ ու մենագար:
Բոլոր բագինները ձեռքովս կտոր–կտոր ընելէ վերջ։
Բոլոր բաժակները խմելէս վերջ ցմրուր,
Ինչո՞ւ դեռ կ՚ուշանայ այսպէս օրն. ի՞նչ կ՚ըլլար եթէ
Պահ մը մեռնէի…»։

(«Վերջին խօսքեր», «ԿԵՐՈՆՆԵՐ»)

Երեսուն տարի առաջ գրուած սա քերթուածը արտագրեցի ամբողջութեամբ։ Անիկա ձայնն է մարդու մը, որ Աստուծոյ ստեղծած բոլոր մարդոց նման պիտի չապրէր, պարզապէս ծնունդի մը… սխալէն։ Ու արեւմտահայ գրականութեան մէջ հաւաքական ցաւի լարէն վերջ սա անձնական ցաւին լարը եթէ երբեք տիրական կը հնչէ մանաւանդ մեր քերթողներուն ուժգին կամ խուսափուկ հեծկլտանքն ի վար, ատիկա արդիւնքն է այն խուլ գիտակցութեան, որ կը պեղէ մեր ամէնուն ուղեղը։ Դեռ չէ սեւեռուած տիպարը, մեր արուեստին միջոցով, որ խորացնէր այս հոգեբանութեան անսրբագրելի խարանին կսկիծը։ Վ. Մալէզեանի սերունդը ազնուական նահատակութեան մը մէջ պիտի բաւէր իր մեղքը — մարդ ծնած ըլլալու գիտակցութեան։ Մեզ մորթողներուն անասնութիւնը ու աշխարհէն իրենց գտած պաշտպանութիւնը իրար կ՚արժէին, կ՚արժեն։ 1942–ին միայն մեր աչքերէն կարգ մը պատրանքներ սրբուեցան, աշխարհը սասանող անկումներու, դժբախտութեանց գնով։ 1912-ին մեր մինակութիւնը ցաւի ծովին մէջ մեզ ըրած էր քիչ մը հռետոր։ Թերեւս այդ էր պատճառը, որ այսքան կատարեալ ու հարազատ քերթուած մը մեզի պարգեւող հատորը չգտաւ իրեն արժանաւոր արձագանգը մեր գրական շրջանակներուն մէջ, ուր այդ ահաւոր կսկիծը մեզ ամէնքս կ՚ընէր կէս խենթ։ Մենք մահը կը սիրէինք Մ. Պէշիկթաշլեանի փափկօրէն գողտր, սրսփագին ու հիւծանուշ զգայութիւններուն ընդմէջէն, նոճիներով, լուսինով, եղերերգով համանուագուած դաշնակութիւն մը իբրեւ, մեր գլխուն կնոջ մը քաղցր գեղեցկութիւնը ունենալով, փակելու համար մեր աչուըները սա տրտում, բայց ոչ դժխեմ աշխարհին, ու ամուր յոյսովը՝ /213/ զանոնք բանալու ուրիշ պերճանքներու, անսպառ երանութեանց հանդէսի մը վրայ։ Մենք մահը կը սիրէինք Պ. Դուրեանի երիտասարդ ցաւին ընդմէջէն, արի, սրտառուչ, աղօթամրմունջ ու աշխարհին համերովը բաբախուն ըղձանքներու անձրեւի մը տակ …։ Ու 1910–ին այդ մահը մեզի կը ներկայանար իբրեւ ամենէն անարգ լուծումը մեր ամենէն անուշիկ երազներուն։ Կիլիկիոյ եղեռնը մեզ խորտակող ոգեղէն հարուածը եղաւ։ Վ. Մալէզեանի « Վերջին խօսքերը » խօսքեր են մեծ ու խորունկ մեր տագնապին։ Բայց հպարտութեան մը ընդմէջէն։ Անոր ամէն մէկ բառին ետեւը կը թրթռար մէկ ու նոյն կսկիծը — մահուան տագնապ մը, որմէ պատառիկներ էին, եթէ կը ներուի սա փոխաբերութիւնը, քսան կանխող տարիներու հնչեակները, քնարական շնչատ տողերը։ Կը յիշեցնեմ ձեզի, որ նոյն սերունդէն ուրիշ մը, ան ալ Վահան (Թէքէեան) իր « Հրաշալի յարութիւն » հատորին մէջ ունի շարք մը տողեր մահուան նուիրուած, աւելի խոր, բայց աւելի անձնական, որով իբրեւ հաւաքական զգայնութիւն՝ նուազ թելադրիչ։ Վ. Մալէզեանի մէջ մահը մարդկային է, հասարակաց տագնապ մը (մեր ժողովուրդին), որ կախարդութեամբ մը մարմինը, չըսելու համար կմախքը, կ՚ըլլայ մեր բոլոր ըղձաւորութեանց ու մեզ կ՚ընէ անընդունակ ուրիշ համեր զգալու. կան, որ կու լան իրենց սիրածին մարմինին վրայ, սխրանքէ կամ հեշտանքէ։ Բայց կու լան։ Ու մենք այն ժողովուրդն ենք, որ իր զաւակներուն օրօրոցին վրայ մահուան չափ տխուր երգեր է յօրինած։ « Վերջին խօսքեր »ը փրթած է տակաւին քառասունը չմտած հոգիէ մը։ Ու դուք, որ կը կարդաք այդ քերթուածը ու ձեր ձեւովը կը տառապիք քսանին եւ երեսունին մէջտեղը, նոյնիսկ ահաւոր իրողութիւններու մեր մէջ յառաջացուցած ամբողջ աւերումին հակառակ, կամ դուք, որ անցած էք յիսունը ու ձեր երիտասարդութեան տառապանքը կը ջանաք մոռնալ աշխարհին պարզած աւելի ընդարձակ ողբերգութեանց դիմաց, երկու րոպե ալ կրնա՞ք կասկածի տակ ձգել սա տողերուն խորունկ մարդկայնութիւնը։ Կրնա՞ք, սա տողերէն կամ բառերէն մէկ հատիկն իսկ (մի՛ կարդաք վերջին stance–ին առաջին տողին ծայրը նստած անխղճօրէն թարմատար մակբայը) որակել առնուազն գրական, այսինքն ո՛չ հարազատ, այսինքն՝ ճարուած գիրքերու միջոցներով։ Կեանքի մը միջինքին, հատոր մը դամբանող սա հոգեբանական վկայութիւնը Վահան Մալէզեանը չի կրնար անշուշտ բարձրացնել մեծ քերթողի մը փառապսակին, բայց կ՚ընէ ատկէ աւելի ազնիւ բան մը — մարդկային ըլլալու դժուար հնարքը: Դուք թերեւս չէք գիտեր, թէ մեզի շնորհուած վաթսուն կամ եօթանասուն տարիները մենք յատ/214/կացուցած կ՚ըլլանք շատ մը բաներու։ Ու թող քիչ գան օրերը, որոնց մէջ մենք պարզ ու իրաւ մարդեր ենք, ինչպէս « Կերոններ »ուն մէջ քիչ քերթուածներ, որոնք պատկանէին այդ հոգեվիճակին։ Առանց հռետորութեան, առանց պատրանքի, առանց մանաւանդ անխուսափելի ռոմանթիզմին [7], ու ցաւը, տրտմութիւնը շահագործող պղտոր թացիկ, հառաչամոլ զեղումներու սա հանդարտ, իրաւ, իր ամէն մէկ կէտին մէջ իսկ արիւն եղող սա վկայութիւնը, ուր կը զգաս սուր, կտրտող գիծը դաշոյնին, իր ամենէն մարդկային, սրբազան, տարրական բաղձանքները, գոյապատճառը անարգ, անկանգնելի հիասթափման վերածող, միս-մինակը, իմ կարծիքով պիտի բաւէր « Կերոններ »ը փրկելու կորուստէ։

գ. — Մարդ մը, զգայնութիւն մը ասոր հիմնական բաղադրիչները վերլուծելէ ետք, ստիպուած եմ կարճ ըլլալ զանոնք արտայայտող եղանակներուն վրայ, այսինքն գրական ու գեղեցկագիտական հարցին վրայ, այն գլխաւոր պատճառով որ, ասոնք, միջին վկայութիւններ, գրեթէ միշտ պատմական նշանակութիւն մը ունին, ու կը դադրին գրողին անձին հետ։ Ոչ ոք պիտի մտածէր Պէշիկթաշլեանի տաղաչափական, լեզուական մասնայատկութիւնները կեանքի կանչել, անոնց հետեւելու մտադրութեամբ։ Վ. Մալէզեանի զգայնութիւնը կեանքին երկայնքովը կազմուած է, բայց անոր գրական հաւասարակշռութիւնը՝ չէ հետեւած այդ կեանքին։ Անշուշտ բարիք մըն էր, որ մեր իրապաշտութեան հերոսական օրերուն, (1890-1895) ան ըլլար շարժումին հետ ու մէջը, առանց գործօն մասնակցութեան մը սակայն [8] ։ Բայց այդ հաղորդումն իսկ բառ է եղած, որպէսզի /215/ 1900–էն ետք սկիզբ առնող գրական շարժումին մէջ ըլլար ան այն անձը, որմէ մեզի գային քանի մը իրաւ ապրումներուն արձագանգները։ Անշուշտ շատ բացառիկ հերոսութեան մը գինն է իր շրջանէն ձերբազատուիլը. եւ ատիկա պահանջելու չենք արտօնուած մարդոց մեծ մասէն։ Ու կը ցաւինք, որ Վ. Մալէզեանի բանաստեղծական վաստակը իյնայ պարունակին մէջը 1900–ի ճաշակներուն, բայց ատկէ զերծ չէր նաեւ վաւերական, ծնած բանաստեղծ Միսաք Մեծարենցին ալ գործը, որուն «Ծիածան»ին ³ / ₄ -ը կը տառապի մէկ ու նոյն մեղքով։ Գիտենք, որ 1900–էն ետք, արեւմտահայ գրականութիւնը անցուցած է ձեւի տագնապ մը, ռոմանթիքներէն բոլորովին տարբեր պահանջներու ծնունդ, բայց ձեւի տագնապ մը վերջապէս։ Ան է, որ մէկ կողմէն պիտի ստեղծէ 1900–ի անարգ բառամոլութիւնը, բառերով մտածելու ունայնամտութիւնը, բառերու հեշտանքը, փափուկ, էգ, գէջ ածականներու կամ խոշոր, գլխագրուած, պոռչտուն գոյականներու զզուագին պարը, որով գրուեցան 1900–ի քերթուածները, մանաւանդ /216/ ասոր արձակը ։ Ան է, որ միւս կողմէն պիտի քաջալերէ նկարագրելու հիւանդութիւնը. քիչ մը ամէն տեղ եւ նոյնիսկ տաղանդաւորները զերծ չեղան այս վարակումէն։ Զ. Եսայեանի « Իւսկիւտարի վերջալոյսները » ուրիշ ոգիէ մը չի գար։ Չրաքեանի « Ներաշխարհ »ը նոյն հիւանդութեան մէկ փոփոխակը կը թելադրէ բազմաթիւ էջերու մէջ, նախադասութիւնը ներկելու, բառերը փափկացնելու, պաճուճելու նորակերպ ռոմանթիզմը հաւասարապէս կը դիտուի միջին ու աւագ անուններուն մօտ։ Բացի Վահան Թէքէեանէն, արուեստագէտ սերունդին բոլոր դէմքերը աւելի կամ նուազ չափով կը տառապին անկէ։ Շքեղ տաղանդը Ս. Պարթեւեանի թեւաբեկ կ՚ապաստանի սա մեղաւոր աղիճին ծոցը, երբ տասնհինգ տարի ամբողջ կեանքին վերջամասին բառերով կը խօսի, այսինքն անոնց ուժն ու հրապոյրը կը շահագործէ, առանց անոնց ետեւ բան մը դնելու։ Հզօր մարդկայնութիւնը, փորձառութիւնը Զ. Եսայեանի զերծ չեն այդ տկարութենէն։ « Աշուղ »ը քաղցր բառերու հանգոյց մըն է։ Ռ. Զարդարեանի /217/ հեքիաթները, արձակ քերթուածները (« Ով որ սուլթան մը ունի իր հոգիին մէջ », « Կարօտներ » եւայլն) անոր վաստակը վիրաւորող պերճ թշուառութիւններ են։ Ու տարօրինակ է, որ այդ տագնապը ըլլայ զարկած մեր ամենէն խոշոր գրագէտը, Թլկատինցին, որ բառերու հեշտանքը փոխադրած է նախադասութեանց հեշտանքին։ Միւս կողմէն, այդ տագնապը ստեղծած է աղէտալի ուրիշ պատրանք մը — գրագէտին դերը հասկնալու մէջ, 1900-ի մարդոց ունայնամտութիւնը։ Ոչ միայն զարդարուն կը գրէին, այլ այդ կերպը միայն կ՚ընդունէին ու կ՚անգիտանային խորքը, որ իրապաշտներուն մօտ մղձաւանջ էր կազմած։ Չեմ իջներ անուններուն այն մարդոց, որոնք 1900-1908–ի հերոսները եղան ու գրեցին մեր ամենէն անհոգի էջերը։ Վ. Մալէզեան միջին տիպար մըն է հոս ալ։ Ստեղծագործական իր վաստակը — իր լաւագոյն մասին մէջ — կատարուած է այդ իմացական բարեխառնութեամբ ու գրական հասկացողութեամբ։ Գէթ մեծ մասը այն ոտանաւորներուն, որոնցմով « Կարապին երգը »ին հրատարակումը կը խոստացուի, կամ « Հոգիի ձայներ »ը, որ դարձեալ խոստում մըն է (անձնական նամակէ մը), կը խորհիմ, թէ պիտի կրկնեն հրատարակուած երկու քերթողական հատորներուն (« Կերոններ » եւ « Տարագրի մը յուշատետրը ») ճարտարապետական ընդհանուր բնոյթը, մնաց որ անոնցմէ յատկանշական հատուածներ 1916–էն ասդին լոյս տեսած ըլլալու են արդէն։ Դատել գրագէտը (ըսել կ՚ուզեմ՝ գրելու արուեստին գործաւորը) Վահան Մալէզեանի մէջ, կը նշանակէ 1900–ի մեր գրական ըմբռնումները դատապարտել։ Անտանելի անունները, որոնք մեր լեզուն կանչեցին այնքան սնոտի խաղերու գործադրումին, զուր տեղը չէ, որ լեգէոն կը կազմեն 1900–էն ետք։ Ու դուք մոռնալու չէք, որ մեր վաւերական փառքերն ալ, այդ թուականէն ետք, կողմով մը, մէկ մասովը իրենց գործին վիրաւոր են մէկ ու նոյն մեղքով, զոր գիտենք այսօր։ Վերցուցէք « Կերոններ »էն « Տառապանքին յաղթանակը » ընդհանուր տիտղոս ունեցող 10-15 քերթուածները ու քանի մը հատ « Հին հնչեակներ » վերնագրուած մասէն, գիրքը կը դառնայ Հրանդ Նազարեանցի, Մերուժան Պարսամեանի, Արտաշէս Յարութիւնեանի, Լեւոն Քիրիշեանի (Լ. Լարենց), Տիգրան Չէօկիւրեանի, Յ. Ճ. Սիրունիի, Փայլակի ու աւելի անտանելի մարդոցմէ հրատարակուած հատորներուն անդարման նսեմութեան։ Հրապարակագրական էջերը չեմ առներ նկատի, քանի որ Վ. Մալէզեան խմբագրութեան չէ սպասարկած (« Միութիւն »ը, Բարեգործականի տեղեկատու պրակը, հանդէս մը չէ)։ Անոր նորավէպները դարձեալ չեն պաշտպաներ գրագէտը Վ. Մալէզեանի մէջ։