Անտիպներ

ՋԱՆ 
       —Լսէ՛ ինձ, իշխան, ջրաղացպանն իրեն 
Ջաղացքի մէջ է իշխա՛ն ինքնօրէն. 
Անհրաւէր այսպէս ձմեռ գիշերով 
Ինչո՞ւ կը խռովիս իմ հիւղս անխռով։ 
Օճախ չունի՞ս դուն. այս ի՜նչ մուտք ահեղ , 
Յարգեցիր կինս ու աղջնակս անմեղ։ 
Աստուած չունի՞ս դուն, յարգանք տարիքիս. 
Մինչեւ կոկորդս է հասեր ա՜լ հոգիս։ 
       —Քեզ բան չի կայ, մի՛ սարսափիր, Ջա՛ն , 
Մռլտաց իշխանն իր հաստ դաւաճան 
Շուրթէն շինելով ժպիտ մը ճարպոտ. 
Ու գնաց փռուիլ ցած անկողնին մօտ , 
Ուր մայրն աղջկան հետ կը քնանար… 
Երկու շարքի վրայ ոտքի կը մնար՝ 
Անշշունջ պատին փակած ինչպէս ծերպ՝ 
Տասը ասպազէն զինուոր մարդակերպ…։ 
       —Գիշերով գիւղէն եկանք մինչեւ հոս , 
Դուն մեր պատուական Ջանն ես ուղղախօս… 
Ըսէ. ատենէ մը ի վեր թուրքեր 
Հոս կը կորսուին գազաններու կեր… 
Այս առաւօտ հոս իր երիվարով 
Բէկն եկաւ ու ա՜լ չի դարձաւ բարով. 
Ասոր մէջ գաղտնիք մը կայ դաւաճան. 
Խոստովանէ ինձ, քեզ բան չի կայ , Ջան։ 
       Ըսէ ամէ՛ն բան։ Քեզ հետ աղ ու հաց 
Կերած ընկերներ ենք…—։ Ջանը դողաց… 
Նայեցաւ անոր ճարպոտ զանգուածին. 
Նայեցաւ իր տան զօրքին դիւածին. 
Նայեցաւ աղջկան, նայեցաւ կնոջ. 
Արցունք մը փրթաւ կոպերէն դողդոջ 
Ու ութսունհինգ իր տարիներուն 
Ուժն հաւաքելով, ըսաւ շուարուն։ 
       Պատմութիւնն ինձմէ լաւ գիտես հարկաւ. 
Ամիս մ’առաջ էր Բէկը հոս եկաւ. 
Աւազակներու մի լիրբ բանակով։ 
Սարն էին ամբողջ՝ կին , երախայ ու կով , 
Ես մենակ էի աղջըկանըս հետ. 
Հրաման ըրաւ Բէկը խմբապետ 
Ձեռներս, ոտներս, գլուխս ծերունի 
Բրտօրէն, յանկա՛րծ կապեցին սիւնի…։ 
       —Բէ՛կ, — ըսի , — գթա՛, հօրդ տեղ մարդ եմ…— 
Բայց Բէկն աներես իմ աչերուս դէմ 
Խլեց աղջնակս… Պաղատանք, լաց , ծեծ… 
Վերջապէս խեղդեց, զգետնեց , պղծեց… 
Յետոյ զօրքերն ալ։ Ու ես պոռացի. 
«Ի սէ՜ր Ալլահի՝ մեռցուցէք ինծի…» 
Բայց Բէկը ըսաւ. «Ջանը մեր հացն է , 
Խնայեցէք զայն, գիւղիս ջաղացն է…»։ 
       Այսպէս կապուած, անլաց, անհառա՜չ , 
Աղջնակիս պիղծ դիակին առաջ 
Մնացի անքուն ես օր ու գիշեր , 
Քանի՞ օր, քանի՞ գիշեր, չեմ յիշեր… 
Երբ ելայ՝ գացի մեր քահանային. 
Ճամբուն վրայ հայեր… կը քնանայի՞ն… 
Յետոյ արեան հետք… յետոյ գանկեր մունջ… 
Խումբ մը լուռ մանուկ դիակի մը շուրջ…։ 
       Դողդոջ գիւղ հասայ, ժամը հրդեհուած… 
Աղբիւրն հայոց  ……   Աստուա՜ծ , 
Ճանճոտ, գարշահոտ դիակներ հոս֊հոն , 
Տանուտէր Աւէն ու ժամկոչ Խաչոն… 
Տէրվիշ կը տաքնար ճամբային վրայ 
«Տէրտէրն այրեցինք մոմի մը նման, — 
Պատասխանեց ինձ , — կը դողա՞ս վախէդ…— 
Խնդաց խենթի պէս. խնդացի իր հետ…։ 
       Ու երեք գիշեր՝ ես լուսնակ լոյսին 
Քալեցի գացի կաթողիկոսին. 
«Հայրի՜կ, պղծեցին իմ սո՜ւրբ աղջնա՜կ 
Մեր գի՛ւղն այրեցին, ե՛ս եմ ողջ մինա՛կ 
Ըսէ՛ ինձ, մե՞ղք է վրէժը վատագին… 
Թէ պէտք է դարձնել միւս այտն ապտակին…» 
Բայց իր տարիքին շա՜տ այս աղէտ , 
Լացաւ խենթի պէս, լացի իրեն հետ…։ 
       Հաշտուեցայ ու դարձայ լուռ նորէն ջաղաց , 
Տէրվիշը միւս օր եկաւ. «Ալեւո՜ր , հա՜ց… 
Զա՛րկ, պոռաց յանկարծ խուլ ձայն մը ներսէս. 
Կացինը առի, զարկի վագրի պէս , 
Զարկի գանկին, եւ  ……   զարկի… 
Խի՞ղճ… Չիկա՛յ… Խիղճը վրէժն է զաւկի 
Խի՞ղճը… Մեռցուցի՛ն… Խի՞ղճը… Այս դեւն է 
Մարդոց հանդէպ խիղճն անխղճութիւնն է…։ 
       Այդ օրէն ի վեր զարկի անխօսո՜ւն. 
Քսա՞ն, աւելի՛, թերեւս քառասուն։ 
Այս առտու ձիով բէկը եկաւ. «Հա՞ց» 
Կռնակէն կացինը տուի կատղած… 
Զաւկիս ըսի. «Քեզ ձի, հրացան, գլխարկ , 
Հագուէ սպայի պէս, սար քաշուէ, զա՛րկ , 
Այլեւս անզօր կմախք մ’է ծերունիս , 
Գնա՛, հազարներու դուն վրէժն ունիս»։ 
       —Ու ահա ձեր Բէկը… — ըսաւ դեփ֊դեղին՝ 
Բանալով ետի դռնակը հիւղին… 
Ահեղ տեսարան,  ……   հոսքին տակ 
Կը դառնար ջաղացն, հսկայ , այլանդակ 
Ու  ……   անիւի, վրայ քամուած դողդո՜ջ 
Բէկը կը դառնար կէս֊մեռել , կէս֊ողջ… 
Վերը կը փայլէր մահիկն հեթանոս. 
Վարը կը ճանար անիւն մշտախօս…։ 
       Բայց ճարպոտ ժպտով իշխանն ըսաւ. «Ջան , 
Կամքն Ալլահինն է, հայեր կը զղջան 
Դուն բարի ծեր ես… Բայց լաւութեան գին 
Կինդ զօրքերուս, աղջիկդ ինձ կին…», 
Խօսքը չաւարտած, Ջան երեք անգամ 
Թքաւ իշխանի ճակտին անզգամ 
Ու տաս զօրքերու հուրէն դաւաճան 
Ծակուած շան պէս Ջան մեռաւ… Կեցցէ՛ Ջան…։ 
       Լօզան, 6 Հոկտ . 1910