Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Արայ որդի Արամայ որ վասն գեղոյ դիմացն կոչեցաւ գեղեցիկ, պայազատեալ, զՀայս` պատուեցաւ ՚ի Նինոսէ. եւ յետ մահուն Նինոսի արքայօրէն իշխեաց համօրէն հայրենեաց իւրոց. եւ նորոգ զարդարեաց զաշխարհս հայոց. յորմէ եւ աշխարհն այն ` յորում էր գլխաւոր քաղաքն Արմաւիր, կոչեցաւ Արարատ` կամ Այրարատ. եւ իշխանութին հայոց կոչեցաւ Արարատեան: Սա կեցեալ ամս ինչ` ծնաւ զԿարդոս ՚ի Նուարդայ կնոջէ իւրմէ:
       Յաւուրս սորա ՚ի մեռանել Նինոսի թագաւորեաց ՚ի վերայ Ասորեստանեայց ՚ի Նինուէ Շամիրամ կին նորա, որ ծնեալ էր յԱսկաղոն Պաղեստինոյ: Նախնի պատմիչք բազում ինչ առասպելեն զսմանէ. ասեն, թէ սա ծնեալ ՚ի Դերկետայ չաստուածուհւոյն ասորւոց եւ ասկաղոնացւոց` ընկեցաւ ՚ի խոռոչ ինչ անապատի. ուր վայրենի աղաւնիք կերակրեցին զնա: Յետոյ գտեալ հովուացն արքունի զերեխայն` ետուն Սիմմոսի իշխանին իւրեանց. որ եւ առեալ զնա` որդեգրեաց իւր ՚ի դուստր. եւ անուանեաց Շամիրամ, որ թարգմանի աղաւնի: Իսկ Մենոն ոմն` ՚ի զօրավարաց արքային Ասորեստանեայց եկեալ ՚ի տուն Սիմմոսի, եւ տեսեալ զաղջիկն` էած զնա իւր կնութեան: Եւ յետ ժամանակաց ինչ օգ նութիւն գտեալ Նինիոսի յիմաստուէն Շամիրամայ յառնուլ զքաղաքն Բակտրի, որպէս եւ յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ, կամեցաւ առնուլ. զնա իւր կին: Զայս իբրեւ իմացաւ այր նորա Մենոն, չհանդուրժեալ ապիրատութեանն Նինոսի` սպան զինքն. եւ Նինոս էառ զՇամիրամ: Եւ ապա իբրեւ մեռաւ Նինոս, թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա նա ինքն Շամիրամ: Սա կարծելով` թէ յիրաւի սնեալ իցէ յաղաւնեաց , եւ թէ վասն այն կոչի Շամիրամ, եդ զպատկեր աղանւոյ ՚ի դրօշս Ասորեստանեայց. զնոյն արարին եւ ամենայն յաջորդք նորա:
       բ. Այս թագուհի գրեթէ քան զամենայն թագաւորս Ասորեստանեայց եղեւ մեծագործ եւ հզօր. եւ ՚ի մէջ կանանց սա եղեւ` որ թագաւորեաց զառաջինն: Կանգնեաց սա զբազում հրապարակական շինուածս ՚ի դիւրութիւն ժողովրդեան. հարթեաց զճանապարհս. եւ էած ջուր ՚ի բազում քաղաքս. զարմանալի իմն եւս յօրինեաց զԲաբելոն քաղաք, զոր շինեալ էր Բէլայ: Եւ յետ բազում շինուածոց խաղաց մինչեւ յԵթէովպիա. եւ կամեցաւ գնալ եւ տեսանել զտաճարն Դիոսի Ամմոնի ՚ի Լիբիա, եւ հարցանել խորհուրդ ՚ի Դաբիրայէն: Ուր տուաւ նմա պատասխանի, թէ որդի իւր Նինուաս դարանակալ է նմա. եւ թէ յետ մահուն իւրոյ ` մասն ինչ Ասիոյ հանդերձեալ է տալ ինքեան պատիւ աստուածավայել:
       Յետ այսորիկ դիմեաց Շամիրամ ՚ի հնդիկս անհամար բազ մութեամբ զօրաց. եւ զի նոքա փղովք զօրանային, Շամիրամ չունելով զփիղս` կարգեաց եւ պատրաստեաց զանթիւ ուղտս ՚ի նմա նութիւն փղաց կարծեալ այսուիկ խաբել զնոսա: Տեսեալ արքային Հնդկաց` թէ գայր հասանէր Շամիրամ ՚ի սահմանս իւր, հրեշտակս արձակեաց հարցանել` թէ ո ' իցէ, եւ ընդէ'ր գայ, եւ զի'նչ խնդրէ: Ետ պատասխանի թագուհին. վաղվաղակի իսկ ցուցից քեզ, ո ' իցեմ ես, եւ զի'նչ խնդրեմ: Եւ ապա խաղացոյց զզօրս իւր յափն գետոյն Ինդոսի. եւ կառուցեալ անդ կամուրջս բազում լաստիւք` էանց յայնկոյս. եւ թողեալ ՚ի պահպա նութիւն լաստեայ կամրջից վաթսուն հազար այր` եմուտ ՚ի ներքսակողմն երկրին: Եւ ընդ առաջ նորա թագաւորն Հնդկաց. եւ փիղք նորա վաղվաղակի յապակա նութիւն եդին զուղտս Շամիրամայ. եւ առաթուր կոխեալ կոտորեցին զանհամար բազմութիւն զօրաց նորա. ուր եւ ինքն Շամիրամ երկուս վէրս ընկալաւ ձեռամբ արքային Հնդկաց, որ զհետ պնդեալ էր ՚ի Խռանն:
       Այլ թագուհին քաջ` հնարս հնարէր վերստին կարգել զիւր զօրսն. եւ սակայն այնպէս մեծ էր աղմուկ շփոթին եւ տագնապն հասեալ ՚ի վերայ առհասարակ, ասէ Դիոդորոս Սիկիլիացի, մինչեւ հարկեցաւ խուսել իւրովքն ՚ի կամուրջ անդր` որ ՚ի վերայ գետոյն: Եւ յանցանել զօրացն խուճապաւ ընդ այն` աղմուկ եւ շփոթ նոցա կորոյս ՚ի նոցանէ զբազումս: Յայնմ վայրի արքայն Հնդկաց` որ պնդեալ էր զհետ Շամիրամայ, արգելեալ ՚ի Դաբիրայէ իմեքէ` նահանջեցաւ յետս. եւ Շամիրամ գնաց ՚ի Բակտրի. եւ անտի դարձաւ ՚ի Բաբելոն. եւ եկեալ ՚ի Նինուէ` դադարեաց անդ:
       գ. Այս կին գոլով վաշվաշոտ` լուեալ զգեղեցկութենէն Արայի նահապետին հայոց, պատգամաւորս առաքեալ` կոչեաց զնա` գալ եւ ամուսնանալ ընդ իւր, եւ թագաւորեալ ՚ի Նինուէ ՚ի վերայ Ասորեստանեայց. եւ կամ կատարել զցանկ ութիւն իւր, եւ դառնալ առատ պարգեւօք: Եւ յետ բազում անգամ կոչելոյ զնա ՚ի ձեռն պէսպէս հրեշտակութեանց` իբրեւ ետես, թէ Արայ ոչ առնու յանձն գալ առ նա, զայրացաւ սրտմտութեամբ, եւ դիմեաց ՚ի վերայ նորա պատերազմաւ. այլ հրամայեաց զօրաց իւրոց, զի զգուշասցին Արայի ունիլ զնա կենդանւոյն: Եւ իբրեւ եկն նա զօրու ծանու ՚ի դաշտն Արայի` այն է Այրարատ, ՚ի խառնիլ ճակատուցն` պարտեցաւ զօրն հայոց. եւ անկաւ Արայ ՚ի մարտի, եւ մեռաւ, պայազատեալ ամս իբր. իզ: Լուեալ Շամիրամայ զմահ Արայի` շուարեցաւ եւ սգացաւ յոյժ, եւ հրամայեաց գտանել զդի նորա, եւ դնել ՚ի տեղի զգուշաւոր. զի գուցէ դիւթութեամբ հնարեսցի կենդանացուցանել զնա:
       Իսկ զօրացն հայոց գրգռեալ միւսանգամ վրէժխնդիր լինել մահուանն Արայի` պատրաստեցան ամենայն զօրութեամբ պատերազմ ընդդէմ Շամիրամայ: Այլ Շամիրամ իբրեւ ետես եթէ դիւթութեամբ ինչ չկարաց յարուցանել զԱրայն, այն մանաւանդ թէ նեխեցաւ դի նորա, հրամայեաց ընկենուլ զայն ՚ի վիհ մի մեծ, եւ ծածկել եւ փոխան նորա ոմն ՚ի հոմանեաց իւրոց զարդարեալ` համբաւեաց, եթէ դիքն զԱրայն` յարուցին ՚ի կեանս: Եւ ՚ի հաստատութիւն այսր կանգնեաց անդէն նոր իմն պատկեր դիւական, եւ մատոյց նմա զոհս ՚ի շնորհակալութիւն. իբր թէ զօրութիք այնր չաստուածոյ կենդանացուցեալ իցեն զԱրայ. յայսմ համբաւոյ զօրք հայոց հանդարտեալ դադարեցան ՚ի պատերազմէ: Եւ Շամիրամ ՚ի սէր Արայի` զԿարդոս զորդի նորա, որ էր երկոտասան ամաց, անուանեաց Արայ. եւ կացոյց ՚ի տեղի հօր նորա:
       Կացեալ Շամիրամայ ՚ի Հայս զժամանակ ինչ, եւ տեսեալ զգեղեց կութիւն երկրին հայոց, եւ զմաքր ութիւն օդոց, եւ զբղխմունս ականակիտ աղբերաց, շինեաց անդ ՚ի դաշտին Արայի յարեւելից կողմանէ ծովուն Աղթամարայ հոյակապ շինուածս` զարմանալի յոյժ. եւ յեզր ծովուն ամբարտակ ահեղ, եւ քաղաք հրաշակերտ, (որ յետոյ Վան կոչեցաւ ). աշխատեցուցեալ յայտ գործ երկոտասան հազար գործաւորս, եւ վեց հարիւր ճարտարապետս իմաստունս յամենայն արհեստից. եւ զայս` պերճ բանիւք եւ բազում գովեստիւ նկարագրէ Խորենացին. ա. 15. զորմէ յիշատակէ ըստ իմիք եւ Ստրաբոն. գիրք. ժա. երես. 529. եւ ժբ. 559: Յետ աւարտելոյ Շամիրամայ զշինուածն յեզր ծովուն` դարձաւ ՚ի Նինուէ. եւ յամառան գայր անդ, թողեալ ՚ի տեղի իւր ՚ի Նինուէ զայր ոմն Զրադաշտ անուն, որ էր նահապետ մարաց: Գրէ Դիոդորոս Սիկիլիացի, թէ սոյն այս Շամիրամ ետ հատանել ՚ի լերանցն Հայաստանի վէմ մի ահագին հարիւրեւ յիսուն ոտնաչափ երկայնութեամբ, եւ քսան եւ չորս ոտնչափ թանձրութեամբ, եւ խաղացոյց զայն սայլիւք ՚ի գետն, եւ լաստիւք էած ՚ի Բաբելոն. զոր եւ կանգնեաց յարքունի ճանապարհի. գործ արդարեւ հիանալի իմն տեսողաց (ասէ Դիոդորոս)… որ եւ համարի ՚ի մէջ եօթն սքանչելեաց աշխարհի:
       դ. Կարդոս` որ եւ Արայեան Արայ, յետ միապետելոյ զՀայս` ծնաւ զԱնուշաւան. եւ նուիրեաց զայն ՚ի սօսիսն` այսինքն յանտառս սօսեացն Արմենակայ մօտ յԱրմաւիր` յանդիման դրան արքունի ապարանից. զի անդ հմայս հմայէին հայք. քանզի համարէին` թէ կան անդ դիք. որոց եւ ձօնէին բազում ինչ. եւ զոհս մատուցանելով նուիրէին զոք, կամ զիր ինչ յանուն յաստուած ութեան սօսեացն. որով եւ նուիրեալ անձն իբրեւ սուրբ համարիւր եւ դիւցազն. յայս իսկ եւ Անուշաւան ՚ի նոյն ձօնեալ` կոչեցաւ եւս Սօս, եւ Սօսանուէր:
       Յայնմ ժամանակի անկաւ խռովութիւն ՚ի մէջ Շամիրամայ եւ որդւոց նորա քանզի տեսեալ նոցա զանզուսպ եւ զմոլի գնացս նորա` յանդիմանէին զնա. եւ ՚ի սպառնալ նորա ՚ի վերայ նոցա` խորհեցան կորուսանել զնա. բայց նորա աճապարեալ սպան զամենեսին զնոսա. եւ ապրեցաւ միայն կրտսերագոյնն ՚ի նոցանէ Նինուաս. որ եւ կոչի զԱմեսոս: Սոյն այս Նինուաս միաբանեալ ընդ Զրադաշտայ` յարեաւ ՚ի վերայ Շամիրամայ. եւ ՚ի գրգռիլ ահագին պատերազմի ընդդէմ միմեանց` փախեաւ Շամիրամ յերեսաց նորա ՚ի Հայս. եւ Նինուաս թագաւորեաց ՚ի Նինուէ ՚ի վերայ Ասորեստանի: Բայց Շամիրամայ միաբանեալ ընդ Կարդոսի` ել վերստին ՚ի պատերազմ ընդդէմ Նինուասայ. եւ մեռաւ ընդ Կարդոսի ՚ի պատերազմի անդ` ՚ի հասակի վաթսուն եւ երկու ամաց, թագաւորեալ ամս. խբ. իսկ Կարդոս կամ Արայ Արայեան, ամս իբր. ժը ՚ի հասակի երեսուն ամաց:
       ե. Յետ մահուն Կարդոսի` որդի նորա Անուշաւան ՚ի տղայական հասակի` գոլով իբր չորեքտասան ամաց, անկաւ ՚ի ձեռս Նինուասայ որդւոյ Շամիրամայ. եւ եկաց յարքունիս նորա` ո'չ իբր իշխան հայոց, այլ` իբր գերեալ որդի իշխանի: Եւ սակայն յետոյ ՚ի զարգանալ իւրում միջնորդութեամբ բարեկամաց ազատեալ ՚ի ձեռաց Նինուասայ` էառ յինքն զմասն ինչ իւրոյ աշխարհին, խոստանալով տալ նմա հարկս: Եւ եղեւ Անուշաւան բազմահանճար եւ զօրաւոր որ եւ զկնի ժամանակաց էառ յինքն զբոլոր իւր. եւ արար բազում գործս ուղղութեան. եւ կեցել յետ մահուն Կարդոսի ամս իբր. կգ . մեռաւ: