ա.
Փարսմանայ
արքային
վրաց
էր
որդի
մի
իբր
քսան
ամաց`
Հռամիզդ
կամ
Հռադամիզդ
անուն`
մանուկ
առոյգ,
վայելուչ
հասակաւ
եւ
հզօր
զօրութեամբ.
որ
եւ
լեալ
սիրելի
յաչս
ամենեցուն`
դուն
գործէր
յափշտակել
՚ի
ձեռաց
հօր
իւրոյ
զթագաւորութիւնն
վրաց:
Իրազեկ
լեալ
այսմ
հօր
նորա
Փարսմանայ,
եւ
երկուցեալ
յոյժ
՚ի
նմանէ`
հնարեցաւ
յայլ
ակնկալութիւն
դարձուցանել
զմիտս
մանկանն.
ահաւասիկ
ասէ
առաջի
քո
է
աշխարհն
Վերին
Հայոց.
զոր
ես
ետու
Միհրդատայ`
վանելով
անտի
զպարսիկս .
արդ`
քեզ
ա'նկ
է
ունել
զայն,
եթէ
կարասցես
յանպատրաստից
նենգել
զՄիհրդատ:
Առ
այս
յօժարամտեալ
Հռամիզդայ,
եւ
կեղծեօք
ցուցեալ
զանձն`
իբրեւ
թէ
գժտեալ
իցէ
ը
հօր
իւրուս,
ել
յաշխարհէն
վրաց.
եւ
գնացել
անկաւ
առ
Միհրդատ
հօրեղբայր
իւր.
եւ
բազում
պատուով
ընդունել
ութիւն
եգիտ
առ
՚ի
նմանէ.
եւ
առ
սակաւ
սակաւ
սկսաւ
որսալ
զմիտս
աւագանւոյն
հայոց.
եւ
յինքն
յանկուցեալ
զնոսա`
գրգռեաց
ընդդէմ
Միհրդատայ:
Եւ
իբրեւ
ետես,
թէ
յաջո'ղ
են
իրք,
դարձաւ
անդրէն
՚ի
Վիրս,
պատճառանս
եդեալ`
թէ
կամի
հաշտիլ
ընդ
հօր
իւրում.
եւ
առել
՚ի
Փարսամանայ
զբազմութիւն
զօրաց`
յեղակարծում
պահու
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
Միհրդատայ.
եւ
ահաբեկ
արարեալ`
հալածական
տարաւ
զնա
առաջի
երեսաց
իւրոց.
եւ
Միհրդատ
ընտանեօք
գնացեալ
անկաւ
առ
հռովմայեցիս
՚ի
բերդն
Խոռնիս:
բ.
Զհետ
եղեւ
նորա
Հռամիզդ,
եւ
եկեալ
պաշարեաց
զբերդն.
այլ
տեսեալ`
թէ
չկարէ
առնուլ
զայն
պատերազմաւ,
եւ
՚ի
ձեռն
նորա
հաւանեցոյց
զՄիհրդատ
իբր
հաշտութեան
աղագաւ
ելանել
զամրոցէն.
եւ
՚ի
գալ
նորա`
անկաւ
Հռամիզդ
զպարանցւ
նորին.
եւ
երդմամբ
հաստատէր
պահել
զսէր
իւր
ընդ
նմա.
եւ
ապա
փութանակի
առեալ
տարաւ
զնա
՚ի
մօտակայ
անտառախիտս
մայրեաց.
պատրաստեալ
է
իմ
ասէ
անդ
զոհս
պաշարման
նուիրել
դից,
զի
նոցին
վկայ
ութեամբ
հաստատեսցի
այս
մեր
պայման
ուխտի:
Գրէ
աստանօր
Տակտիոս.
ժբ.
47.
թէ
օրէ'նք
էին
յայնժամ
այնց
արեւելեան
թագաւորաց`
՚ի
հաստատել
զմեծ
ինչ
դաշն
միաբանութեան`
կցել
զաջ
ձեռս
երկոցունց
թագաւորացն
ընդ
միմեանս,
եւ
կապել
հանգուցիւ
զբոյթ
մատունս
նոցա
ընդ
իրեարս.
եւ
յորժամ
արիւնն
՚ի
ներքուստ
՚ի
ծայր
մատանցն
առատանայր,
դոյզն
հարմամբ
ծակէին,
եւ
լեզուին
զարիւնն.
եւ
այս
ուխտ
հաստատուն
համարիւր.
իբրեւ
թէ
քաւեալ
իցեն
յարենէ
իրերաց:
Իսկ
յայսմ
նուագի
ասէ
՚ի
դնել
զայսպիսի
ուխտ
Հռամիզդայ
եւ
Միհրդատայ,
մերձեցաւ
մի
ոմն
՚ի
ծառայիցն
Հռամիզդայ
արկանել
զայն
կապ
՚ի
մատունս
նոցա.
եւ
ընկեցեալ
յերկիր
զկապն
իբր
Ակամայ,
խոնարհեցաւ
՚ի
գետին
առնուլ
զայն.
եւ
անդէն
բուռն
հարեալ
զոլոգաց
Միհրդատայ`
ընկէց
զնա
տապաստ
յերկիր:
Յայնժամ
հասեալ
՚ի
վերայ
նորա
եւ
այլոց
բազմաց`
անցուցին
շղթայս
յոտս
նորա,
եւ
այնպէս
կապանօք
քարշէին
զնա.
եւ
այպանէին
եւ
ձաղէին
զնովաւ:
Եւ
զի
Հռամիզդայ
երդուեալ
էր
ոչ
սպանանել
զՄիհրդատ
սրով
կամ
թունով,
ետ
յորսայս
արկանել
զնա
՚ի
վերայ
երկրի,
ընդ
նմա
եւ
զկնի
նորա
եւ
ետ
ծածկել
զնոսա
ընդ
թանձր
հանդերձիւք.
եւ
այնպէս
խեղդամահ
արար
զնոսա.
սպան
եւ
զորդիս
նոցա
որք
կողկողագին
լային
ընդ
մահ
ծնողաց
իւրեանց:
գ.
Իբրեւ
եհաս
այս
լուր
բռնաւորութեանն
Հռամիզդայ
առ
մեծն
Կուադրատոս
Վինիդիոս,
որ
կարգեալ
էր
՚ի
հռովմայեցւոց
վերակացու
երկրին
Ասորւոց,
յատեան
կոչեաց
զհռովմայեցիս,
եւ
խորհուրդ
արար
ընդ
նոսա,
եթէ
արժան
իցէ
վրէժխնդիր
լինել
այսմ.
որովհետեւ
Միհրդատ
ձեռամբ
հռովմայեցւոց
նստեալ
էր
թագաւոր
Վերին
Հայոց:
Սակաւուց
փոյթ
եղեւ
ասէ
Տակիտոս
ընդ
փառս
անուան
հռովմայեցւոց`
խնդրել
՚ի
Հռամիզդայ
զվրէժ
անարգանացն.
զի
զանձանց
դիւրութիւն
խնդրելով
լաւ
համարեցան
լաւ
համարեցան
լուռ
կալ
եւ
հանդարտիլ.
բայց
զի
մի
հաւան
գործոյն
ցուցցեն
զանձինս.
եւ
պատուհաս
կրեսցեն
՚ի
կայսերէ,
առաքեցին
հրեշտակս
առ
Փարսման
հայր
Հռոմիզդայ,
եւ
ասեն.
՚ի
բաց
կաց
՚ի
սահմանաց
այտի
Վերին
Հայոց.
եւ
յետս
դարձո
զորդիդ
քոյ
վաղվաղակի:
Իսկ
Յուլիոս
Պեղիգնոս
հռովմայեցի,
որ
գաւառապետն
էր
Կապադովկիոյ,
լուել
զանցս
վերին
Հայաստանի`
ոչ
կարաց
հանդարտիլ,
այլ`
զօրաժողով
լեալ`
դիմեաց
անդր,
՚ի
մտի
եդեալ
անդրէն
արկանել
զաշխարհն
ընդ
տէրութեամբ
կայսեր.
բայց
՚ի
պարտութիւն
մատնեցաւ
՚ի
զօրաց
Հռամիզդայ:
Եւ
իբրեւ
թօթափեցան
իւրքն
եւս
՚ի
նմանէ,
եւ
պատեցին
զնովաւ
թշնամիք,
աղաչեաց
զնոսա
խոնարհութեամբ`
տանիլ
զինքն
առ
Հռամիզդ.
որոյ
յանդիման
լեալ`
խօսեցաւ
ընդ
նմա
ճարտարութեամբ,
եւ
հաճոյ
եղեւ
յնչս
նորա
եւ
եգիտ
մեծարանս
՚ի
նմանէ.
եւ
ապա
ինքն
իսկ
յորդորեաց
զՀռամիզդ`
առնուլ
զշուք
թագաւորու
թեան
հայոց.
եւ
՚ի
կապել
նորա
զթագ`
սա
եւս
գտաւ
առ
նմա
իբրեւ
զմի
՚ի
բարեկամաց
նորա:
Իբրեւ
ազդ
եղեւ
այս
գործ
Պեղիգնեայ
առ
հռովմայեցիս,
նախատինս
անձանց
վարկուցեալ`
առաքեցին
հզօր
գնդաւ
զՀեղուիդոս
Պրիսկոս`
դարման
տանիլ
իրացն
ձախողութեան.
եւ
յանցանել
նորա
փութանակի
ընդ
լերինս
Տորոսի`
անդրէն
հրաման
եհաս
առ
նա`
դառնալ
յետս
՚ի
յԱսորիս ,
զի
մի
'
կռիւ
ինչ
ծագեսցի
ընդ
պարսիկս:
Քանզի
լուան,
թէ
Դարեհ
Վողոգէս
արքայ
պարսից
զօրաժողով
է.
զորոյ
զպատճառն
ոչ
գիտէին.
բայց
նա
գումարտակ
արարեալ
էր
զօրաց
բազմաց,
եւ
պատրաստեալ
էր
ածել
կացուցանել
՚ի
թագաւորութեան
անդ
Վերին
Հայոց
զեղբայր
իւր
զՏիրիթ,
զոր
պատմիչք
հռովմայեցւոց`
ընդ
որս
եւ
Յովսեպոս.
նախն.
ի.
3.
եւ
պատէր.
ե.
7.
Տիրիդատէս
կոչեն:
դ.
Ապա
յարձակեալ
Դարեհի
ահագին
զօրութեամբ
՚ի
վերին
Հայս
`
վանեաց
անտի
զվիրս.
եւ
տիրեաց
քաղաքաց
բազմաց.
եւ
թագաւորեցոյց
անդ
զՏիրիթ
յԱրտաշատ
քաղաքի.
զոր
եւ
յօժարութեամբ
ընկալան
հայք`
վասն
լինելոյ
նորա
Արշակունի:
Այլ
յետ
սակաւուց
իբրեւ
եհաս
՚ի
վերայ
ձմեռն
սաստիկ,
անկաւ
սով
՚ի
զօրս
պարսից,
միանգամայն
եւ
ախտ
մաշարայական.
մինչեւ
ստիպիլ
Դարեհի
դառնալ
՚ի
տեղի
իւր:
Յայնժամ
պարապ
գտեալ
Հռամիզդայ`
դիմեաց
անդրէն
յայն.
եւ
եկեալ
բռնացաւ
՚ի
վերայ
ազգին:
Յայնմ
վայրի
եւ
Տիրիթ
արքայ
անպատրաստ
գտեալ`
ամրացաւ
յանառիկ
բերդս:
Իսկ
հայք`
որք
հաւան
էին
ընդ
Տիրիթ,
միաբանեալ
ընթացան
այր
իւրաքանչիւր
՚ի
զէնս
իւրեանց.
եւ
դիմել
հասին
՚ի
վերայ
Հռամիզդայ.
եւ
նորա
անճարացեալ`
էառ
զկին
իւր
զԶենոբիա
ընդ
իւր
յերիվար,
եւ
անհնարին
տագնապաւ
աճապարեալ`
՚ի
բաց
ճողոպրեաց
զանձն:
Այլ
քանզի
կին
նորա
յղի
էր,
յընթանալ
անդ
շտապաւ
զբազում
վայրօք`
վտանգեցաւ,
եւ
խնդրեաց
մահ
անձին`
զերծանիլ
պարկեշտ
մահուամբ
՚ի
նախատանաց
գերութեան:
Եւ
այր
նորա
շուարեալ
՚ի
միտս`
ոչ
գիտէր`
թէ
զի'նչ
արասցէ.
եւ
զի
ոչ
կամէր,
թէ
անկցի
նա
՚ի
ձեռս
օտարաց`
յիմարեցաւ
՚ի
խորհրդոց
իւրոց.
եւ
հանեալ
զվաղակաւորն`
խոցեաց
զնա.
եւ
քարշեալ
կիսամահ
յափն
Երասխայ`
ընկէց
՚ի
գետ,
զի
մի
'
եւ
մարմին
նորա
տեսցի
՚ի
ցամաքի.
եւ
ինքն
շփոթեալ
ճեպեաց
փախստեամբ
յաշխարհ
իւր
՚ի
Վիրս:
Այլ
հովուաց
ոմանց
տեսեալ
զկինն,
զի
յընթացս
գետոյն
՚ի
վերայ
ջուրց
կիսամահ
կողկողէր,
՚ի
վեր
առին
զնա,
եւ
պատեցին
զվէրս
նորա
եւ
զամ
դարման
դեղոց
ըստ
օրինի
շինականաց
մատուցեալ`
փոքր
մի
առողջացուցին.
եւ
հարցեալ
զանունն
եւ
զանցս
իրացն`
ածին
զնա
՚ի
քաղաքն
Արտաշատ.
եւ
անդ
առաւել
եւս
դարմանեալ`
տարան
առ
թագաւորն
Տիրիթ.
եւ
նորա
սիրով
ընկալեալ
զնա`
հրաման
ետ
պահել
յանդորրու
արքունի
խնամատարութեամբ:
ե.
Ընդ
այն
աւուրս
մեռաւ
Կղոդիոս
կայսր,
եւ
նստաւ
Ներոն
՚ի
հասակի
մանկութեան:
Առ
սա
առաքեաց
Սանատրուկ
մեծ
արքայ
հայոց`
որ
նստէր
՚ի
Միջագետս,
հրեշտակս
հանդերձ
ընծայիւք,
ընդ
որս
եւ
զսովորական
հարկսն,
միւսանգամ
հաստատելով
զպայման
հաշտութեանն
զոր
ունէր
ընդ
հռովմայեցիս:
Տեսել
զնոսա
Ներոնի`
հրաւիրեաց
ելանել
՚ի
մեծ
կայսերական
գահոյս.
եւ
նստիլ
՚ի
միասին:
Եւ
իբրեւ
ոչ
ոք
յաւագանւոյն
իշխեաց
ընդդէմ
ինչ
ասել,
Սենեքա
փիլիսոփայ`
որ
դաստիարակն
էր
Ներոնի,
հնարիւք
իմն
արգել
տալ
զայն
կայսերական
պատիւ
հրեշտակացն
հայոց,
յասել
նմա,
ահա
գայ
մայր
քոյ
Ագրիպպինա.
եւ
՚ի
նոյն
պատաղեցուցեալ
զկայսրն`
խափան
էարկ:
՚Ի
մեկնիլ
հրեշտակացն
Սանատրկոյ
՚ի
Հռովմայ`
եհաս
գուժկան
յարեւելից
առ
կայսրն,
թէ
պարսիկք
վերստին
տիրեցին
Վերին
Հայոց:
Այս
լուր
խռովեցոյց
զամ
հռովմայեցիս.
զի
Ներոն
կայսր
գոլով
դեռեւս
մանուկ
եօթնեւտասն
ամաց,
ոչ
յուսային`
թէ
կարասցէ
առնել
ինչ.
եւ
զի
մայր
նորա
Ագրիպպինա
փոխանակ
նորին
հրամանատար
էր
՚ի
բազում
իրս,
զինչ
ակնկալութիւն
բարեյաջողութեան
ասէին
յուսալի
իցէ
՚ի
նմա
՚ի
կառավարութենէ
կնոջ:
Այլ
Ներոն
հրամայեաց
զօրաժողով
առնել
յայլեւայլ
կողմանց ,
եւ
երթալ
հանդերձ
զօրօք
հռովմայեցւոց
մօտ
՚ի
սահմանս
Վերին
Հայոց,
պատուէր
արձակեաց
եւ
առ
Ագրիպպաս
Հերովդէս,
եւ
առ
այլ
իշխանս
Հրէաստանի
եւ
Կիւլիկիոյ
եւ
երկրին
Ասորւոց`
զօր
ժողովել,
եւ
նիզակակից
լինել
զօրացն
հռովմայեցւոց,
առ
զդէմ
ունելով
պարսից.
եւ
ըստ
որում
գրէ
Յովսեպոս.
նախն.
ի.
8.
եւ
Տակտիոս.
ժգ.
7.
շնորհեաց
վասն
այսր
եւ
Արիստաբուղեայ
որդւոյ
Հերովդի
արքայի
Քաղկիդեայ
զիշխանութիւն
աշխարհին
Փոքուն
Հայոց,
տուեալ
նմա
շուք
թագաւորական:
Եւ
կարգեաց
Ներոն
՚ի
վերայ
այսր
մեծի
գործոյ
պատերազմի
զԿորբուղոն
Դոմետիոս
զայր
հզօր
եւ
անուանի.
եւ
օգնական
նմին
զԿուադրատոս
վերակացու
երկրին
Ասորւոց,
զոր
եւ
յիշեցաք
՚ի
վերոյ:
