ա.
Տեսեալ
մեծին
Թէոդոսի
զվտարանջել
թագաւորացն
հայոց`
խորհեցաւ
կացուցանել
զերկուս
թագաւորս.
զի
եթէ
մին
գլուխ
ամբարձցէ.
միւսն
ոչ
միաբանեսցի
ընդ
նմա.
եւ
անմիաբան
ութիւն
լիցի
առիթ
կալոց
միումն
՚ի
հաւատարմութեան:
Այսու
խորհրդով
թագաւորեցոյց
զերկուս
որդիսն
Պապայ
զԱրշակ
եւ
զՎաղարշակ,
որք
էին
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
իբրեւ
՚ի
պատանդի.
եւ
էին
դեռեւս
՚ի
հասակի
մանկութեան:
Առ
իւր
պահեալ
ապա
Թէոդոսի
զմայր
նոցա
զԶարմանդուխտ`
որ
էր
՚ի
կայսերական
քաղաքէ
անտի,
արձակեաց
զնոսա
հանդերձ
բազում
զօրօք,
եւ
հաւատարիմ
եւ
իմաստուն
արամբք
եւ
վերակացուօք,
լինել
նոցա
օգնական
եւ
առաջնորդ`
ո'չ
միայն
՚ի
մարտս
պատերազմի,
այլեւ
՚ի
խորհուրդս
կառավարու
թեան
եւ
խաղաղութեան:
Իբրեւ
եկին
Արշակ
եւ
Վաղարշակ
յաշխարհս
հայոց,
տեսեալ
զօրացն
յունաց`
թէ
պարսիկք
պատրուակաւ
օգնական
ութիւն
առաքելոյ
Վարազդատայ`
տիրեալ
են
աշխարհին,
մարտ
եդին
ընդ
նոսա,
եւ
վանեցին
անտի
նոյնպէս
եւ
ընդ
այլ
թշնամիս
եւ
ընդ
ապստամբս
պատերազմեալ`
տիրեցին
բոլոր
ին.
եւ
հաստատեցին
զթագաւորութիւն
երկուց
եղբարցն:
Արշակ
բնակեցաւ
՚ի
Դուին.
եւ
էառ
իւր
կին
զդուստր
Բաբիկ
իշխանին,
որ
էր
նահապետ
Սիւնեաց:
Եւ
Վաղարշակ
բնակեցաւ
յԵկեղեաց
գաւառ
՚ի
քաղաքն
Երիզայ.
եւ
էառ
՚ի
կ
նութիւն
զդուստր
Սահակայ
ասպետի
Բագրատունւոյ
՚ի
Սպեր
գաւառէ.
եւ
՚ի
նմին
ամի
վախճանեցաւ
չեւ
եւս
թագաւորեալ
ամենայն
մի
ամբողջ:
Յորոյ
՚ի
յաջորդ
ամի
փոխեցաւ
յաշխարհէ
Զաւէն
հայրապետ
կացեալ
ամենայն
մի.
զոր
այլք.
գ.
կամ
դ.
դնեն.
եւ
նստաւ
՚ի
տեղի
նորա
Ասպուրակէս
ազգական
նորուն.
զորմէ
գրէ
եւ
Բուզանդ
եւ
յաւուրս
սուրբ
աւարտէ
զպատմ
ութիւն
իւր:
բ.
՚Ի
սմին
ժամանակի
ինքնակալն
Թէոդոս
գահակից
էր
արարեալ
ինքեան
զերէց
որդի
իւր
զԱրկադէոս`
անուանեալ
զնա
կայսր
եւ
թագաւոր
արեւելեայց,
գոլով
զբաղեալ
ինքն
՚ի
հոգս
պատերազմաց`
մանաւանդ
՚ի
կողմանս
արեւմտից:
Եւ
զի
տակաւին
՚ի
մանկութեան
հասակի
էր
Արկադ,
կարգեաց
նմա
Թէոդոս
խորհրդակից
եւ
խնամակալ
տէրութեան
զոմանս
յերեւելի
իշխանաց
եւ
՚ի
հաւատարիմ
զօրապետաց.
եւ
բերեալ
՚ի
Հռովմայ
հրամանաւ
Դամասոսի
Պապին
զսուրբն
Արսենիոս
զայր
մեծանուն
եւ
լի
իմաստութեամբ,
կացոյց
վարժապետ
նմին
եւ
դաստիարակ:
Իսկ
Շապուհ
արքայ
պարսից`
որ
թշնամ
ութեամբ
էր
ընդ
յոյնս,
յորմէհետէ
մտեալ
էին
հայք
ընդ
հարկատուութեամբ
յունաց`
հանապազ
երկնէր
՚ի
սրտի
`
հնարիւք
իմն
յինքն
կորզել
զաշխարհն
Հայոց
՚ի
ձեռաց
կայսեր:
Եւ
եղեւ
իբրեւ
լուաւ
զմահ
Վաղարշակայ,
խորհեցաւ
յիւր
կողմն
ձգել
զԱրշակ,
եւ
կամ
զայլ
ոք
թագաւորեցուցանել
՚ի
տեղի
Վաղարշակայ
ընդ
ձեռամբ
իւրով.
եւ
այսու
պատրուակաւ
տիրել
աշխարհին
Հայոց
գո'նէ
ընդ
մասին.
այլ
ոչ
համարձակէր.
զի
ակն
ածէր
յերեսաց
Թէոդոսի
կայսեր`
յորմէ
մեծապէս
ընկճեալ
էր:
Գիտացեալ
ապա`
թէ
Արկադէոս
որդի
նորա`
որ
կարգեալ
էր
՚ի
նմանէ
թագաւոր
արեւելեայց,
է
մանուկ
դիւրահաւան ,
առաքեաց
առ
նա
հրեշտակս
վասն
հաշտութեան.
որպէս
աւանդէ
Խորենացին:
՚Ի
սոյն
հաւանեալ
եւ
Արկադեայ
ըստ
յորդորելոյ
զօրավարաց
իւրոց`
ծանոյց
հօր
իւրում
Թէոդոսի.
եւ
հաճութեամբ
նորա
հաստատեաց
զբան
հաշտութեանն
ընդ
Շապհոյ.
ըստ
որում
յիշեն
եւ
պատմիչք
հռովմայեցւոց.
եւ
ասեն
լեալ
այսմ
իբր
յերրորդ
ամի
գահակցութեանն
Արկադեայ:
Այլ
՚ի
հաստատել
անդ
զդաշն
խաղաղութեան`
բանս
՚ի
մէջ
էարկ
Շապուհ
վասն
աշխարհին
Հայոց.
եւ
խնդրէր
զհարկ
նորա
ընդ
մասին.
եւ
՚ի
հաւանիլ
կայսերն
`
բաժանեցին
զբովանդակ
աշխարհն
յերկուս
մասունս.
իբր
զի`
արեւմտակողմն
Հայաստանի
սկսեալ
՚ի
Փոքր
Հայոց
եւ
՚ի
Միջագետաց
մինչեւ
՚ի
սահմանս
Տարոնոյ`
լիցի
ընդ
ձեռամբ
եւ
ընդ
հարկատուութեամբ
յունաց.
իսկ
արեւելակողմն`
որ
ընդարձակ
եւս
էր
յոյժ
եւ
արգաւանդ,
սկսեալ
յԱրարատայ
եւ
անդր,
լիցի
ընդ
իշխանութեամբ
Պարսից:
գ.
Զայսպիսի
բաժանումն
աշխարհիս
հայոց
տեսեալ
Արշակայ
արքայի`
լքաւ,
եւ
տարակուսեալ
տատանէր
յանձն
իւր.
Եւ
յաւուր
միում
ժողովեալ
առ
ինքն
զաւագանին`
ասէ
ցնոսա.
ահա
այսօր
տեսաք
զարդիւնս
մերոց
նախնեաց
հակառակութեանն
եւ
ատելու
թեան
առ
միմեանս.
զի
եթէ
միակամ
ութեամբ
սիրոյ
ցուցեալ
էր
նոցա
զար
ութիւն
քաջու
թեան
ասքանազեան
ազգի
առ
թշնամիս
մեր,
գահակից
լեալ
էր
արդեօք
մեր
այսօր
նոցուն
իսկ
թշնամեացն,
եւ
ոչ
ստրուկ.
եւ
ոչ
եւս
զանուն
ծառայու
թեան
ստացեալ:
Բայց
արդ
քանզի
մեք
բարկացուցաք
զանբարկանալին
աստուած,
վասնորիկ
խոնարհեալ
իջաք
յայս
անարգութիւն.
եւ
աշխարհ
մեր
այսպէս
լարաբաժին
եղեւ:
Եւ
յետ
բազում
բանից
խորհուրդ
արարեալ
ընդ
նոսա`
եթող
զԱյրարատեան.
եւ
զամենայն
մասն
բաժնին
Պարսից.
եւ
գնաց
՚ի
միւս
մասն
աշխարհին
՚ի
բաժինն
Յունաց
՚ի
կողմն
արեւմտեան.
եւ
բնակեցաւ
յԵկեղեաց
գաւառ
՚ի
քաղաքն
Երիզայ,
լաւ
համարելով
նուազօք
շատանալ
եւ
բարեկամ
ութեամբ
քրիստոնեայ
թագաւորի`
առաքելեօք
լիանալ
ընդ
լծով
ծառայութեան
հեթանոսի.
մանաւանդ
զի
եւ
մայր
իւր
Զարմանդուխտ
անդ
յաշխարհին
Յունաց
էր:
Զայս
տեսեալ
նախարարացն`
մեկնեցան
եւ
նոքա
ընդ
նմա
՚ի
բաժնէ
պարսից.
թողին
եւ
լքին
՚ի
բաց
զքաղաքս
եւ
զգիւղս
եւ
զայլ
դաստակերտս
եւ
զայգիս
եւ
զկալուածս
իւրեանց.
եւ
առեալ
զկայանս
եւ
զորդիս
եւ
զամենայն
աղխս`
գնացին
եւ
նոքա
՚ի
մասն
բաժնին
յունաց.
եւ
բնակեցան
անդ`
համակամ
ընդ
թագաւորին
իւրեանց
Արշակայ:
դ.
Ընդ
այս
գործ
նախարարացն
հայոց
զչարեալ
եւ
զայրացեալ
Շապհոյ`
առաքեաց
առ
Արշակ,
եւ
ասէ.
ընդէ՞ր
տարար
ընդ
քեզ
զնախարարութիւնսն
իմոյ
բաժինս.
ո՞չ
ապաքէն
գովին
պատերազմ
գրգռես
ընդ
իս
եւ
ընդ
կայսր.
միթէ
՚ի
պատերազմիլ
մեր`
դու
՚ի
խաղաղութեան
կայցես:
Պատասխանի
արար
Արշակ,
եւ
ասէ.
՚ի
մեկնիլ
իմում
՚ի
մասնէ
բաժնին
քոյ`
դու
կարգելոց
էիր
անդ
զվերակացու
այլադեն
՚ի
պարսիկ
ազգէ.
իսկ
նախարարք
հայոց
ունելով
իւրեանց
սեփական
թագաւոր
`
ոչ
կարէին
կալ
ընդ
իշխանութեամբ
պարսիկ
վերակացուի.
վասնորոյ
եւ
եկին
ընդ
իս:
Իսկ
եթէ
հաճիս
զի
ես
եդից
զհայ
վերակացու
՚ի
բաժնին
քում,
յանձն
արա
ինձ,
եւ
ես
գտայց
քեզ
հաւատարիւ,
եւ
տաց
զհարկսն
բաժնին
քո
ամբողջ,
որպէս
տամ
կայսերն
զիւրոյ
բաժնին.
եւ
նախարարք
հայոց
դարձցին
յիւրեանց
տեղիս:
Ապա
թէ
ոչ
հաճիս
ընդ
այս
ես
բռն
ութեամբ
ոչ
վարեմ
զնոսա
յինէն.
եւ
եթէ
իւրեանց
կամօք
դարձցին,
ոչ
արգելում:
Զայսպիսի
պատասխանի
առեալ
Շապհոյ`
իրաւացի
դատեցաւ
զբանս
նորա.
բայց
կամելով
առաւել
եւս
յօժարեցուցանել
զնախարարսն
՚ի
դառնալ,
վաղվաղակի
թագաւորեցոյց
՚ի
վերայ
հայոց
՚ի
բաժնին
իւրում
զԽոսրով
ոմն
՚ի
նմին
ազգէ
Արշակունեաց.
եւ
գրեաց
առ
նախարարսն`
որք
գնացեալ
էին
ընդ
Արշակայ,
եւ
յորդորեաց
զնոսա
դառնալ
յետս:
Իսկ
օրինակ
թղթոյն
էր
այս.
Դիւցազնաց
քաջ
Շապուհ
արքայից
արքայ,
նախարարաց
հայոց`
որոց
կալուած
իշխանու
թեան
յիմ
բաժնին
հատան,
ողջոյն
շատ
շնորհեմ
ձեզ:
Թէպէտ
եւ
ձեր
ոչ
ազատաբար
արարեալ
թողէք
զիւրաքանչիւր
իշխանութիւնս,
եւ
մեզ
ոչինչ
նիազ
էր
՚ի
ձէնջ,
սակայն
ըստ
տիրաբար
խնամոց
գթացաք
՚ի
ձեզ
եւ
յաշխարհդ
ձեր.
զմտաւ
ածեալ`
եթէ
ոչ
կարեն
հօտք
առանց
հովութեանց
լինել,
եւ
հովիւք
առանց
բարիօք
վերակացուի.
վասն
որոյ
թագաւորեցուցաք
ձեզ
զԽոսրով
ոմն
՚ի
դենէ
ձերմէ,
եւ
յազգէ
բնիկ
ձերոյ
տէրութեանդ:
Արդ`
դարձեալ
ձեր
յիւրաքանչիւր
արարս`
իշխեցէք
որպէս
եւ
ցայժմ,
երգուեալ
՚ի
հուր
եւ
՚ի
ջուր
եւ
՚ի
փառս
անմահից
իմոց
նախնեաց,
զի
առանց
նենգու
թեան
եւ
պատրանաց
արարաք
զայդ.
եւ
անշրջելի
պահեմք:
Իսկ
այնք`
որք
ոչ
լուիցեն
հրամանաց
մերոց,
զտունս
նոցա
հանդերձ
գիւղօք
եւ
դաստակերտօք
հրամայեցաք
ունել
յարքունիս.
ո'ղջ
լերուք:
ե.
Իբրեւ
տեսին
զթուղթն
Շապհոյ
նախարարք
հայոց`
որք
էին
ընդ
Արշակայ,
եւ
ունէին
զերկիր
՚ի
բաժնին
Պարսից.
թողին
բազումք
՚ի
նոցանէ
զԱրշակ,
եւ
դարձան
անդրէն
հանդերձ
ամենայն
աղխիւք
՚ի
բնակութիւնս
իւրեանց.
եւ
պատուեցան
յոյժ
՚ի
Խոսրովայ
նորոյ
արքայէ.
եւ
անդ
կացին
՚ի
հանգստեան:
Իսկ
որք
ոչն
գնացին
առ
Խոսրով,
էին
սակաւ.
յորս
երեւելի
էին
սոքա.
առաջինն`
Դարա
աներորդի
կամ
աներձագ
Արշակայ
որ
եւ
էր
սպարապետ
զօրաց
նորա,
այն
է
որդի
Բաբկեն
նահապետին
Սիւնեաց.
երկրորդն`
քաջն
Գազաւոն
որդի
Կամսարականի
Սպանդարատայ
իշխանին
Շիրակայ
եւ
Արշարունեաց.
երրորդն`
Պերոզ
յազգէն
Գարդմանացւոց.
չորրորդն`
Ատատ
յազգէն
Գնունեաց.
հինգերորդն`
Կենան
յազգէն
Ամատունեաց,
վեցերորդն`
Սուրա
յազգէն
Մոկաց.
եօթներորդն`
Ռոստոմ
կամ
Առաւաստ
յազգէն
Առաւենեանց.
ընդ
որս
եւ
այլք
ոմանք.
որոց
անուանք
չեն
յայտ.
եւ
զսոցա
ամի
զժառանգութիսն
էառ
առ
ժամանակ
՚ի
Խոսրով
արքայ
յարքունիս
ընդ
հրամանին
Շապհոյ:
