Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Առեալ Վահանայ ՚ի հայոց արս կորովիս ութն հարիւր` ել յՕձ քաղաքէ. զչորս հարիւրս ՚ի նոցանէ եթող յանցս Մեղտեայ. զերկու հարիւրս` որք էին ՚ի Սասնոյ, եթող ՚ի Ծծմակն իբր ՚ի դարանի. եւ առեալ ընդ իւր միայն զերկու հարիւր այր` գնաց ՚ի Մուշ աւան. եւ մտեալ առ Միհրան` խօսեցաւ ընդ նմա ցաւագին եւ զայրագին սրտիւ. եւ ասէ. զի՞ է այս տէր, զի զօրք քոյ ապստամբութեամբ վարեցան ընդ իս . այնչափ աշխատ եղաք, եւ առաք զքաղաքն Օձ. եւ այժմ ոչ թողին զիս մտանել ՚ի ներքս. եւ ոչ ետուն մեզ զմասն ինչ յաւարէ անտի քաղաքին. եւ զսակաւ զօրս իմ եւս արգելին ՚ի քաղաքին. եւ ոչ կամին արձակել զնոսա գալ առ իս. եւ ես աւասիկ գրեթէ փախստական եկի աստ երկերիւր արամբք:
       Զայս լուեալ Միհրանայ` բարկացաւ, եւ խորհեցաւ արձակել ՚ի վերայ նոցա զարս հազար հանդերձ հազարապետաւ. զի նուաճեսցեն զապստամբ ութիւն նոցա: Իսկ Վահան ասէ. զի՞նչ առնես զայդ. նոքա թերեւս ՚ի քէն եւս ապստամբեալ են. եւ զիարդ կարասցեն վանել զնոսա հազարք: Եւ Միհրան առաւել եւս բարկացեալ` հրամայեաց, զի երթիցեն ՚ի վերայ նոցա երկու հազարք: Յայնժամ խրատ ետ Վահան զօրացն, եւ ասէ. զգոյշ լերուք. ՚ի մերձենալ ձեր ՚ի գետն Մեղտեայ` (այն է Մեղրագետ ) մի անցանիցէք ընդ այն ՚ի գիշերի, զի մի վտանգ ինչ պատահեսցէ ձեզ. եւ կամ թշնամիք յարձակեսցին ՚ի վերայ ձեր . եւ դուք չէք ընտել վայրացն: Եւ արդ` իջեւանս արարեալ ձեր անդ` ՚ի վաղիւն երթիջիք հազար այր ընդ Ծծմակն, եւ հազար այր ընդ դաշտն: Եւ տուեալ նոցա առաջնորդ` մեկնեցաւ ՚ի Միհրանայ. եւ գնաց ընդ զօրսն յուղարկել զնոսա:
       բ. Իբրեւ հասին ՚ի տեղին` ուր բաժանելոց էին, զհազարսն արձակեաց ընդ Ծծմակ. եւ եդ ընդ նոսա հարիւր այր յիւրոցն իբրեւ առաջնորդ նոցա: Եւ ինքն հարիւրով իւրով անցոյց ընդ գետն Մեղտեայ զհազարսն` որք գնալոյ էին ընդ դաշտն. եւ իջոյց զնոսա անդէն հանգիստ առնուլ, եւ ննջել փոքր մի: Եւ ետ հանել զսանձս ՚ի բերանոյ երիվարաց. զի արածեսցին. եւ եդեալ պահապան զարս յիսուն ննջեաց կեղծեօք ՚ի վրանի իւրում հանդերձ յիսուն արամբք, որք ընդ նմա։ Ննջեցին եւ զօրքն պարսից անհոգ եւ աներկեւան ՚ի դաշտի անդ:
       Իսկ պահապանքն ընդ պատուիրելոյն Վահանայ` տեսել եթէ ՚ի քուն եղեն զորքն, հնչեցուցին զփողս յամենայն կողմանց բանակին. ընդ որ շրտուցեալ պարսից գրեթէ թմրեցան յերկիւղէ: Եւ ահա անկարծակի ելին ՚ի դարանի չորս հարիւր արք, զորս թողեալ էր Վահանայ անդ. եւ ՚ի մէջ առեալ զպարսիկսն` կոտորեցին զնոսա. եւ ամացին ՚ի գետն զդիակունս նոցա: Եւ ապա փութացեալ անցուցին զերիվարսն ՚ի Ծծմակ ընդ այլ ճանապարհ. եւ մտին ՚ի դարան. զի ՚ի գալ միւս հազարացն` յարձակեսցին ՚ի վերայ նոցա. քանզի պատուէր տուեալ էր Վահանայ հարիւրոցն` որք գնացեալ էին ընդ հազարաց, երկար ճանապարհաւ առաջնորդել նոցա, եւ առ կամրջովք գետոյն հանգիստ տալ: Յորժամ հասին եւ նոքա անդր, եւ իջել բանակեցան յանհոգս ելեալ սոցա ՚ի դարանէ անտի, եւ երկու հարիւրոցն առաջնոյ յայլ դարանէ ՚ի մէջ առին եւ կոտորեցին զնոսա, եւ զոմանս գետավէժ արարին: Իսկ մի ոմն ՚ի նոցանէ հեծեալ յերիվար` փախեաւ դէպ ՚ի Մուշ. որոյ զհետ մտեալ երկու արանց քաջայ` հասին առ նա, եւ ջաղխեցին զգլուխ նորա. եւ մինչդեռ կենդանի էր, եւ արիւնն ընդ ռընգունս հոսէր, մին ՚ի նոցանէ էառ աւազ ափով, եւ մատոյց նմա, եւ ասէ. խահարար պարսից ա'ռ զաղս: Եւ ասի` թէ այս բան առակ եղեալ ՚ի նոսա` կոչեցաւ տեղին այն Առաղս. ուր եւ յետոյ շինեցաւ աւան: Իսկ Վահան ետ հատանել զունչս կոտորելոյն, եւ զամենեսեան ՚ի միասին դնել ՚ի մախաղս. եւ զդիակունս նոցա ամալ ՚ի գետն. եւ զերկու հազար երիվարս նոցա ետ տանիլ յԵղանց բերդն. եւ դադարեալ աւուրս ինչ` առաքեաց աւետաւորս առ Միհրան, եթէ ամենայն ինչ յաջողել է. եւ ահա ասէ ամենայն զօրքդ յաղթանակաւ գան առ քեզ վաղիւ, եւ նա ուրախացաւ յոյժ եւ զարմացաւ ընդ գործս Վահանայ. զի ստոյգ կարծէր զամենայն զոր լսէր ՚ի նմանէ:
       գ. Եկն եւ ինքն Վահան առ նա ՚ի նմին աւուր հարիւր արամբք, եւ եգիտ զնա փոքր ինչ խօթացեալ. եւ ապա մխիթարեալ զնա բազում բանիւք` ասէ. այսօր է քեզ օր ուրախութեան. զի վաղիւ տեսցես զՄուշեղ առաջի քո կապեալ ՚ի շղթայս. եւ արդ` եթէ հաճոյ իցէ տեառն իմում, արասցուք առ վաղիւ խնջոյս իշխանաց եւ ծառայից քոց: Եւ Միհրան թէպէտ եւ հաճեցաւ ընդ այն, բայց ոչ եթող զՎահան գնալ ընդ նա, այլ մնալ առ ինքն. ընդ որում եւ կամէր նա: Ապա հրամայեաց Վահան ծառայից իւրոց` որպէս եւ կարգեալ էր յառաջն, պատրաստել առ վաղիւն սեղան մեծ եւ գինի առատ յընդարձակ դիւանին վասն իշխանաց. եւ զայլ սեղան եւս յայլում տեղւոջ վասն ծառայիցն: Եւ իբրեւ կարգեցան խնջոյքն. եւ ժողովեցան իշխանք եւ ծայք Միհրանայ, ծանոյց Վահան զբանսն Միհրանայ եւ պատուիրեաց նոցա ուրախ լինել մեծ եղեւ ասէ յաղթութիւնն Միհրանայ եւ արդ արժան է ձեզ մեծապէս ուրախ լինել ՚ի պատիւ նորա. եւ նորա սկսան ուտել եւ ըմպել եւ ուրախ լինել. եւ կային ՚ի սպասու նոցա ծառայքն Վահանայ:
       Եւ ապա մեկնեալ ՚ի նոցանէ Վահան` պատուիրեաց միում ՚ի ծառայից իւրոց, եւ ասէ. յորժամ տեսցես զմեկնիլ ատենադպրին Միհրանայ ՚ի նմանէ. բեր ՚ի ներքո զմախաղն` յորում կան ունչք հատեալք սպանելոյն պարսից: Եւ մտեալ առ Միհրան` սկսաւ խօսիլ ընդ նմա. եւ հրամանաւ նորա առաքեաց զատենդպիր նորին ՚ի խնջոյս. եւ մնացին ինքն եւ Միհրան միայն: Նոյն ժամայն եբեր եւ ծառայն զմախաղն ՚ի ներքո. եւ ՚ի հրամայել Վահանայ` թափեաց զայն առաջի Միհրանայ: Սոսկացաւ Միհրան` իբրեւ ետես զայն, եւ ասէ ցՎահան զի՞նչ է այդ. եւ նա ասէ. ոչ գիտես այդ է խաղ պարսից. եւ յասելն զայս` եհար աշտէիւ զփոր նորա սաստ կութեամբ ուժոյ իւրոյ, եւ սպան զնա. եւ ընկողմանեցոյց զնա ՚ի մահիճս` որպէս թէ ննջիցէ: Եւ վաղվաղակի առաքեաց զծառայ իւր` կոչել զատենադպիրն եւ զսուրհանդակն Միհրանայ. եւ ինքն եմուտ յայլ սենեակ: Եւ իբրեւ նոքա, ետ գրել ատենադպրին թուղթ ՚ի բերանոյ Միհրանայ առ պարսիկ կուսակալ Ապահունեաց Վարշիր անուն. յորում յետ ողջունելոյ զնա, եւ յայտնելոյ զյաջող ութիւն գործոց իւրոց` հրաւիրէր զնա զկնի երից աւուրց գալ հազար արամբք ՚ի բլուրն` որ էր ՚ի վերայ ձորոյն անուանելոյ Կութ. եւ կնքել զթուղթն մատանեաւ Միհրանայ` հրամայեաց սուրհանդակին` կոչել ՚ի ծառայից տեառն իւրոյ արս տասն. եւ ետ նոցա զթուղթն տանիլ առ Վարշիր:
       Եւ իբրեւ գնացին նոքա, առաքեաց Վահան զսուհանդակն եւ զատենադպիրն` կոչել փութով զչորեսին իշխանս պարսից, որք կային ՚ի քաղաքին. իբր թէ կամիցի Միհրան խորհուրդ առնել ընդ նոսա: Եւ որք միանգամ գայինն, առեալ զնոսա ՚ի ներքս ՚ի սենեակն Միհրանայ` ուր կային երեք ծառայք իւր, անդէն առ ետեղ խոտորեցուցեալ` սպանանէր զնոսա: Եւ յետ այսորիկ բարկացեալ կեղծեօք ՚ի վերայ ատենադրին եւ սուրհանդակին` արգել զնոսա ՚ի բանտի:
       Եւ ապա ելեալ ՚ի տանէ Միհրանայ հանդերձ ծառայիւք իւրովք` եկն ՚ի դիւանն, ուր ժողովել էին իշխանքն Միհրանայ. եւ ողջունեալ զնոսա սիրով ուրախացոյց զնոսա, եւ ել արտաքս. եւ ծառայք նորա յանկարծակի փակեցին զդրունսն, եւ արգելին ՚ի ներքս զամենեսին. եւ ելեալ ՚ի վեր ընդ Անձուկ երանելիս` այրեցին զառաստաղն, եւ արկին հուր ՚ի ներքս. եւ սատակեցին զնոսա անդ. ըստ նմին օրինակի արարին եւ ընդ այլ ծառայսն Միհրանայ: Զայս ամենայն արար Վահան ՚ի սակաւ ժամանակի. եւ ոչ մնաց ՚ի Մուշ պարսիկ ոք` բաց յերկուց անտի, զորս արգել ՚ի բանտի, որք ոչինչ իմացան յամէ` զոր արար նա:
       դ. Եւ ապա առեալ զամենայն ստացուածս նոցա` առաքեաց յամուրն Ողկան , ուր էր Մուշեղ. եւ կոչել անդ զիշխանս հայոց` զգեցոյց նոցա զգեստս իշխանացն Միհրանայ. եւ առեալ չորս հազար այր ընդ իւր` գնաց հանդերձ իշխանօք ընդ առաջ Վաշիրայ: Եւ յերթալն հրամայեաց երկուց ծառայից իւրոց սպանանել եւ զսուրհանդակն Միհրանայ. իսկ զատենադպիր նորա կապել եւ կապանօք ածել ընդ իւր:
       Գնացեալ Վահանայ ՚ի լեառն Կութայ` եդ ՚ի դարանի զզօրս իւր զամենայն. եւ կոչեալ առաջի զատենադպիրն Միհրանայ սպառնացաւ նմա, եւ ետ գրել թուղթ առ Վարշիր. որ իջեալն էր մօտ յայն տեղի զօրօք իւրովք. եւ ՚ի թղթի անդ հրաւիրէր զնա` գառ առ ինքն փութով` ձեւացուցանելով զանձն իբրեւ զՄիհրան:
       Զայն թուղթ ընթերցեալ Վաշիրայ` էառ զզօրս իւր` որք էին երեք հազար եւ վեց հարիւր, եւ ել ՚ի լեառն. եւ թողեալ զգունդ զօրուն ՚ի հեռագոյն տեղւոջ` եկն ՚ի վրանն Վահանայ, զոր կարծէր թէ իցէ ինքն Միհրան: Իսկ իշխանքն հայոց` որք էին անդ արտաքոյ` զգեցեալք զհանդերձ իշխանացն պարսից, յետ տեսել լինելոյ ՚ի Վարշիրայ` մտին ՚ի վրանն Վահանայ. հասեալ եւ Վարշիր եմուտ ՚ի ներքս, եւ ետ ողջոյն Վահանայ իբրեւ Միհրանայ: Ասէ ցնա Վահան. Վա'րշիր` զի՞նչ եդիք ՚ի մտի. գուցէ կամէիք ՚ի հաւատս պարսից դարձուցանել զերկիրս Հայոց. եւ զայրագին բար կութեամբ հրամայեաց ծառայից իւրոց` կապել զնա եւ գանել:
       Իսկ Վարշիր ուշաթափ եղեալ ՚ի զարմացմանէ եւ ՚ի սպառնալեաց կապանացն եւ գանից` անկաւ յերկիր. եւ իբրեւ զգեստացաւ, սկսան գանել զնա ծառայքն Վահանայ: Սկսաւ Վարշիր աղաչել զՎահան, զի խնայեսցէ ՚ի նա. եւ նա ասէ. խնայեմ, եթէ արասցես` զոր ասեմ: Եւ յառաջ մատուցեալ զատենադպիրն` հրամայեաց գրել ՚ի բերանոյ Վարշիրայ թուղթ առ զօրապետ նորա, եւ ասէ. առաքեսցե'ս ՚ի վաղիւն հազար այր ՚ի ստորոտ լերինն ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ, եւ հազար եւս մօտ ՚ի ձորն, եւ զհազար վեց հարիւրսն թողցե'ս անդ` ուր ե'ս. եւ դու եկեսցե'ս առ իս տասն արամբք: Զայս թուղթ ստորագրել Վարշիրայ` առաքեաց առ զօրապետն:
       ե. Առել զօրապետին զթուղթն` կատարեաց վաղվաղակի զհրամանն Վարշիրայ, եւ ինքն եկն ՚ի վրանն. եւ Վահան անդէն վաղվաղակի սպան զնա, եւ զտասն արսն` որք ընդ նմա:
       Եւ ապա խեղդեալ զՎարշիր եւ զատենադպիրն` էջ ինքն քսան արամբք առ հազարսն, որք էին առ ստորոտով լերինն. եւ պատուէր տուեալ նոցա ՚ի բերանոյ Վարշիրայ եւ զօրապետի իւրեանց` գնալ առ վաղիւ առ նոսա, ինքն էանց գնաց անտի. եւ որք ՚ի դարան մտեալ էին, յանկարծակի հասեալ ՚ի վերայ նոցա` կոտորեցին զնոսա, եւ ՚ի վաղիւն յարձակեցան ՚ի վերայ այլոց հազարացն` որք էին մօտ ՚ի ձորն. եւ սկսան հարկանել զնոսա. յարեան անդ եւ այլ դարանամուտք , եւ ՚ի մէջ առեալ զզօրսն պարսից` կոտորեցին զնոսա:
       Իսկ Վահան յերրորդում աւուր գնացեալ առ հազար վեց հարիւրսն` ազդ արար նոցա, եթէ առ վաղիւն իջանէ առ ձեզ Վարշիր. եւ զայս ասացեալ` գնաց անտի: Եւ մինչդեռ նոքա յանհոգս կային, յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա միանգամայն ամենեքին` որք մտեալ էին ՚ի դարան. եւ սատակեցին զնոսա. բայց մի ոմն միայն ՚ի նոցանէ փախուցեալ անկաւ առ երկու հազար զօրսն` զօրս թողեալ էր Միհրանայ յԱրձանն: Զայն իբրեւ գիտաց Վահան, զամենայն զօրս իւր եդ ՚ի դարանի յամենայն կողմանց. եւ իբրեւ սկսան ցրուիլ եւ փախչիլ զօրքն պարսից, անկան ՚ի ձեռս նոցա. եւ թէպէտ փախստեայ եւս եղեն արք հարիւր ՚ի կողմանս Ապահունեաց, բայց նաեւ զնոսա կալան դարանամուտքն, որք պահէին զայն ճանապարհ, եւ սպանին` բաց ՚ի քառասուն արանց, որք զերծեալ գնացին առ Խոսրով արքայ պարսից, եւ պատմեցին նմա զեղեալսն:
       Ընդ որ կարի իմն խռովեցաւ Խոսրով, զի ամենեւին ակն ոչ ունէր այսպիսի ելից:
       Յետ վանելոյ գայլ Վահանայ զզօրս պարսից` եկն ՚ի սուրբ Կարապետ, եւ մատոյց հանդիսիւ գոհ ութիւն առ աստուած. եւ ամենեքին որք լուան զոր արար նա, զարմացեալ կային, եւ ՚ի բերան առեալ զհնարս գործոց նորա պատմէին յամենայն տեղիս: Եւ եղեւ ՚ի նմին ամի յԻննակնեան վանսն գետնաշարժ ութիւն մեծ. որով եւ որմունք եկեղեցւոյ սրբոյն Կարապետի պատառեցան եւ քայքայեցան. այլ Մուշեղ ետ իսկոյն նորոգել զայն. եւ ինքն ՚ի նոյն աւուրս վախճանեցաւ . եւ կալաւ զիշխա նութիւն նորա սոյն այս Գայլ Վահան: