Արձակ էջեր եւ քերթուածներ

ՄԱՔՍԻՄ ԿՕՌՔԻ

Մաքսիմ Կօռքի, որուն գեղեցկագոյն վիպակներէն մին սկսաւ հրատարակել Ձայն Հայրենեաց, առ հասարակ քիչ ծանօթ դէմք մըն է Հայ գրական շրջանակներուն մէջ. ու անիկա գրեթէ անծանօթ մըն է տաճկահայ գրականութեան համար, որովհետեւ նախասահմանադրական շրջանի թուրք գրաքննութիւնը՝ Կօրքիի յեղափոխական կեանքին ու արտադրութեանց մասին լսած ըլլալով, բացարձակ արգիլած էր ոչ միայն անոր գործերէն ո եւ է մէկին թարգմանութիւնը, այլ մինչեւ իսկ անոր անուան յիշատակութիւնն ու գովեստն ընել։

Այսօր, սակայն, ուր գո՛նէ այսքան ազատութիւն ունինք, կրնանք ու կ՚արժէ ճանչցնել Կօռքին՝ տաճկահայ հասարակութեան։

Մաքսիմ Կօռքի յայտնութիւն մը եղած է ռուս գրականութեան մէջ. դատարկաշրջիկ մը՝ որ ո եւ է կանոնաւոր ուսում ու դաստիարակութիւն ստացած չըլլալով հանդերձ, յանկարծ մտած է ընտրեալներու դասակարգին մէջ ու հոն իրական յեղաշրջում մը յառաջ բերած է, բան մը՝ որ Թոլսթոյէն ի վեր պատահած չէր։ Ծնած է 1868ին, Նիժնի Նովկորոտի մէջ, շատ աղքատ ծնողքէ մը, եւ կանուխէն որբ մնացած է. ամէնէն առաջ զինքը կօշկակարի մը քով աշկերտութեան ղրկեցին, բայց անիկա փախաւ, որովհետեւ նստողական կեանքը հաճելի չեկաւ իրեն, յետոյ մտաւ փորագրիչի մը քով, բայց հոնկէ ալ կծիկը դրաւ, պատկերավաճառի մը խանութը մտնելու մտքով։ Բայց երբ այս վերջինին քովէն ալ ելաւ, ալ ինչ գործ ըսես ըրաւ, խոհարար, պարտիզպան, եւն., մինչեւ որ տասնեւհինգ տարեկան ըլլալով, սկսաւ կարդալ ռուս գրագէտներէն Կօկօլը եւ Ուսբէնսքին, ինչպէս նաեւ Ալեքս. Տիւման, որը իր վրայ մեծ տպաւորութիւն գործեց։ Որովհետեւ տղայութեանը չէր կրցած ուսում առնել, Կօռքի ջանաց այդ պակասը դարմանել, բայց որովհետեւ աղքատ էր, չկրցաւ ձրիաբար ուսանիլ, որով դարձեալ գործի մտնել պէտք եղաւ. ու այսպէս Կօռքի հացագործութիւն ըրաւ. ամսական 40 ղր[ու]շ միայն ստանալով։ Բայց Կօռքի բաց օդին վարժուած թափառաշրջիկ տղայ մըն էր. այդ պատճառաւ շուտով ձգեց փուռն ու ալիւրի պարկերը, եւ փողոցի տղոց հետ սկսաւ թէ՛ ուսանիլ, թէ՛ դրամ շահիլ, երբեմն փայտ սղոցելով, երբեմն ալ քարափի վրայ բեռնակրութիւն ընելով։ 1888ին յուսահատութիւն մը եկաւ վրան, ու փորձեց անձնասպան ըլլալ. եւ վերջապէս, դիպուածն այնպէս բերաւ որ փաստաբան մը գթայ իրեն վրայ, հետաքրքրուի իրմով եւ իր ընթերցումներուն ուղղութիւն տայ։ Կօռքի քիչ մը ատեն այդ պաշտպան փաստաբանին քով ուսանելէ ետք անոր քովէն ալ մեկնեցաւ ու Ռուսաստանի բոլոր կողմերը թափառելով, ամէն տեսակ արհեստի ձեռք զարկաւ, ու ամէնէն վերջ ինքզինք տուաւ գրականութեան։ 1893ին ծանօթացաւ ռուս գրագէտ Քօրօլէնքոյի եւ հրատարակեց Չէլքաշ անուն վիպակ մը, որ մեծ աղմուկ հանեց։

Կօռքի մեծ մասամբ թափառաշրջիկներու հետ եւ անոնց կեանքը ապրած ըլլալով, գրեթէ իր բոլոր գրութիւններուն մէջ այդ կեանքէն նօթ մը կայ. իր վիպակներուն մէջ, որոնք Մօբասանինները կը յիշեցնեն, յաճախ երկու անձինք միայն կը խօսին ու կը գործեն, ինչպէս, օրինակի համար Իմ Ընկերսի մէջ։ Այդտեղ չէք գտներ վիպական կնճռոտութիւններ կամ արկածալից միջադէպեր, որովհետեւ Կօռքիի վիպակներն պարզ ու անկեղծ պատկերացումներ են ժողովուրդի կեանքին եւ բարքերու։ Ինչ որ կը պատմէ անիկա, տեսած է. ռուս գրականութեան մէջ մտցնելով թափառաշրջիկներու կեանքին պատկերացումը, անոնց մասին մեծ հետաքրքրութիւն մը արթնցուց. իրմէ առաջ ռուս գրագէտները հետաքրքրուած էին՝ ռուս ժողովրդին զարգացած դասակարգի կեանքով. աւելի ետք զբաղեցան մուժիքներով. «մուժիքական գրականութիւնը» ընկերային եւ քաղաքական կարեւորութիւն մը ստանալով ռուս ստրուկներու ազատագրման գործին մէջ մեծ դեր խաղաց։ Եւ սակայն դասակարգ մը կար տակաւին, որ մութին մէջ աննշմար կը մնար. թափառաշրջիկներու դասակարգն էր ատի, տարասեռ, տարօրինակ այլ թուաշատ դասակարգը, որ կը բաղկանար ժողովուրդի բոլո՛ր խաւերէն, գիւղացիներէն, կղերականներէն, ազնուականներէն ու վաճառականներէն. ասոնք կը ձեւացնեն թափառաշրջիկներու մեծ ընտանիքը, որուն անդամները նիւթական, բարոյական ու մտաւորական վիճակի համանմանութիւն մը ունենալով անզգալաբար քով քովի կուգան. ասոնք առ հասարակ չեն գրեր, քիչ կը խօսին, ու թէեւ իրենց մտածումները շատ բարդ են, բայց լեզունին պարզ է, զիրենք հասկնալու համար պէտք է երկար ատեն իրենց հետ ապրած ըլլալ, եւ իրենց կեանքին հետ նոյնանալ, որպէսզի ինքզինքնին չի ծածկեն. իսկ զանոնք նկարագրելու համար արտասովոր կարողութեան տէր մարդիկ պէտք են։ Ահաւասիկ Կօռքի այս կարողութիւնն էր որ ի յայտ բերաւ, մանաւանդ որ իր կեանքին ու տաղանդին մասնայատկութիւնները դէպի հոն կ՚առաջնորդէին զինքը։

Շնորհիւ Թուրկէնէֆի եւ Թոլսթոյի յաջորդող ռուս գրագէտներուն, ռուս ժողովուրդի զարգացած դասակարգերուն ընդվզող տարրը աւելի կամ նուազ ճանչցուած էր արդէն. իսկ Կօռքիին վիճակուեցաւ նկարագրել ռուս յեղաշրջումի մէկ նորագոյն երեւոյթը, ազատագրութեան մեծ դատին նուիրուած անանուն հերոսները աստուածացնելով։

Իշխան Ուրուսօֆ կը պատմէ իր Յիշատակներուն մէջ, թէ Ռումանիոյ գրագէտ թագուհին, Քարմէն Սիլվա, շատ բարձր կը դասէր Կօռքիի գործը բոլոր ռուս գրականութեան մէջ։ «Անիկա, կըսէր, գիտէ ընթերցողին ուշադրութիւնը գրաւել. ռուս ժամանակակից գրականութեան մէջ բոլորովին նոր ուղղութիւն մը մտցուցած է»։ Քարմէն Սիլվա այս խօսքերով հաւանօրէն կ՚ակնարկէ այն ձիրքին, զոր Կօռքի ունի իր ընթերցողը հրապուրելու համար։

Քանի մը տարի առաջ Կօռքի ձերբակալուեցաւ Բեդերսպուրկի մէջ, իբրեւ «ապստամբութեան գրգռող» եւ մայրաքաղաքի ամրոցին մէջ բանտարկուեցաւ, բայց բովանդակ աշխարհի հանրային կարծիքը այնքան ուժգնօրէն բողոքեց այս անիրաւ բանտարկութեան դէմ, որ կառավարութիւնը հարկադրուեցաւ ազատ արձակել զայն։ Բանտէն ելլելուն պէս, Կօռքի գնաց արտասահման, եւ երկար ժամանակ պտտեցաւ Ամերիկա, ռուս յեղափոխութեան ի նպաստ հանգանակութիւններ ընելով եւ միթինկներ գումարել տալով։ Այս պահուս կը գտնուի Իտալիա, իր կուրծքի հիւանդութիւնը դարմանելու մտօք։ Մօտերս պիտի վերադառնայ Ռուսաստան, ուր անշուշտ իրեն կ՚սպասէ բանտն ու տանջանքը։