Դպրոց եւ Դպրութիւն

9. ՔՆԱՐԵՐԳՈՒԹԻՒՆ

  Քնարը, որ հին դարուց բանաստեղծներուն անբաժան ընկերն էր, ­ ինչպէս ցայժմ ալ ժողովրդական երգիչներուն, ­ երբ քերթողին մէջ երաժիշտ մը կար միեւնոյն ատեն, ու իր տաղերը կ’երգէր ան՝ թրթռացունելով լարերն իր քնարին, կամ տաւղին, կամ բամբիռին, երկու արուեստներուն բաժանմամբն եղաւ յետոյ ու մնաց ցարդ լոկ խորհրդանշան մը բանահիւսական աւիւնի եւ արտադրութեան։ Կը խորհրդանշանէ նա այլ եւս բանաստեղծին խանդոտ սիրտը, որուն զգայնութեան այլազան թելերն են միայն անոր կնտնտոցին տակ դողացող աղիք, եւ աստի՛ Քնարերգութիւն ու Քնարերգակ անուններն, փոխաբերաբար կիրարկուած։ Բանաստեղծական այլ եւ այլ սեռերուն մէջէն, Քնարերգութիւնը ի մասնաւորի կը յատկանշէ զա՛յն որ քերթողական արուեստին ամենէն զուտ ու նախնական ձեւն է եւ որ կար մարդուն մէջ երբ նա դեռ ո՛չ պատմութիւն եւ ո՛չ աւանդութիւն ունէր։ Այս այն բանաստեղծութիւնն է զոր Միլտոն վիպասանօրէն կը դնէ առաջին մարդուն շրթանց վրայ՝ երբ նա, արթնցած ու դեռ քնացող Եւային գեղեցկութեան վրայ կքած, «որ թէ՛ ի նինջ թէ՛ յարթմնի էր շնորհափայլ», կը մրմնջէր.

«Զարթի՛ր, ի՜մս ամենագեղ, հարսն իմ՝ վերջին գտեալ բարի,

Գերագոյն քան զամենայն ինձ երկնաւոր յետին պարգեւ…,

ու այն՝ որուն, դարձեալ ըստ Միլտոնի, «բանից հոսանք»ը նախածնողաց շրթունքէն կը «հոսէին պերճ եւ արագ» ամէն առաւօտ, երբ ինքզինքնին կը գտնէին արեւու վեհափառ ծագմանն առջեւ որ շքեղ լուսով մը կ’ողողէր Եդեմի բազմերան մարգերը։ Ենթակայական բանաստեղծութիւնն է այդ, ինչպէս կը կոչեն Գերմանացիք, հակադրելով զայն Առարկայական ին, վիպականին, թատերականին, վարդապետականին, նկարագրականին, որոց մէջ բանաստեղծը նիւթ մ’ունի իրմէ դուրս, մինչդեռ հոս յաւէտ իր ես ն է, իր ուրախութիւնը, իր տրտմութիւնը, իր յոյսն ու երկիւղը, իր խանդն ու պժգանքն են որ բանաստեղծը կ’երգէ։ Ամէն գրականութիւն բանաստեղծութեամբ կ’սկսի, ու ասոր ալ առաջին բարբառն է քնարերգական քերթութիւնը։ Յունաստան իր վիպասան Հոմերէն ու խրատաբան Հեսիոդէն առաջ Որփէոսներու, Լինոսներու աւանդական յիշատակներն ունի որոնք Ապողոնէն առած էին իրենց ու կ’երգէին հոգւոյն յուզմունքը բնութեան զօրութեանց առջեւ, հաճոյքի փայփայանքին կամ ցաւին պրկումներուն տակ։ Ռամայանայ ի քաջութիւնները վիպելէ առաջ վետա ներու փառաբանութիւնքն ոգած էր Հնդկաստան եթերի պայծառութիւններուն դիմաց։ Ժողովուրդներու անգիր գրականութեան այդ կորսուած շրջաններուն մէջ միամիտ այլ խանդավառ երգի ի՜նչ շեշտեր բղխած են մարդկային սրտերէ ու անհետացած մթութեան մէջ մարող կայծերու նման։ Բայց այդ վաղնջուց երգիչները ապահովապէս ո՛չ թէ միայն քաղաքակրթութեան առաջին արդիւնքները եղած են, այլ մանաւանդ իրենք իսկ սկսած են քաղաքակրթութիւնը ու վայրագ բարքերու կակղացման գործը, քանի որ հնագոյն աւանդութեանց մէջ երաժիշտ բանաստեղծութեան կը վերագրուի գազաններն զգօնացնելու, քարերը գորովելու, դժոխոց ոգիքն իսկ ի գութ ածելու դիւթական զօրութիւն մը։

Բանաստեղծութիւնը, իր բարեշրջական ընթացքին մէջ, տակաւ պարզէն բաղադրեալին, համասեռէն այլասեռին երթալով, ինչպէս հանգամանքն է այս ամէն բարեշրջութեան, հետզհետէ յառաջ բերաւ այլ եւ այլ քերթողական սեռերը, կամ մանաւանդ քնարերգութիւնն ինքնին տարբեր տարրերով բարդուեցաւ տակաւ, ու եղաւ Դիւցազներգութիւնը կամ վէպը պատերազմիկներու գործքը տարփողելու եւ ընկերութեան կեանքը ցոլացնելու համար, եղաւ Թատրերգութիւնը՝ երգին ու գործողութեան այդ խառնուրդը, մանաւանդ իր նախնական ձեւին մէջ, եղաւ Վարդապետական բանաստեղծութիւնը՝ երգին ու խրատին խառնուրդը. բայց այն ամէն ձեւափոխութեանց մէջ կամ քով զուտ քնարերգութեան սեռը մնաց միշտ, յարատեւեց, թէեւ ինքն իր մէջ ալ յեղաշրջուելով, մարդկային մտածութեան եւ զգայնութեան փոփոխմանց ու արուեստին զարգացումներուն համեմատ։ Ո՞չ ապաքէն էապէս այն մարդկային հոգին է բնութեան հետ, ընկերութեան հետ, կեանքին հետ, Աստուծոյ հետ իր հպման, իր շփման մէջ։ Քանի որ մարդկային հոգի մ’ըլլայ, քնար մը պիտի հնչէ, խանդի հուրովը բռնկած, հեշտանքի սարսուռովը թրթռուն, վշտին արցունքէն թրջուած։ Երբ քաջամարտիկ Աքիլլէսներն ու Ենէասներ ա՛լ հատնին, ու Ոլիմպոսներու գագաթին վրայ ա՛լ ամպածածուկ չտեսնեն մարդիկ աստուածները որ երկիր կ’իջնեն նախանձընդդէմ խումբերն իրարու դէմ գրգռելու, կը դադրին Հոմերական դիւցազներգութիւնները։ Եղաւ մատենագրութիւն որ թատրերգութիւն չունեցաւ, ինչպէս Եբրայականը, ինչպէս մեր մէջ ի հնումն, կամ թէ ուրիշներու մէջ կար ժամանակ ուր դեռ ծնունդչէր առած թատրը. տարօրինակ գաղափար մը չէ ըսել թէ գուցէ անհետի կամ լքուի օր մը՝ փակ վայրերու մէջ համախռնութեանց առողջապահական վնասներուն համար, կամ երբ ո՛չ ոք յանձն առնու դերասան ըլլալ, նո՛յն իսկ արուեստով։ Շատոնց արդէն մեռած է Մշակական ներու եւ Արուեստ Քերթողական ներու սեռը, որ ո՛չ իբրեւ բանաստեղծութիւն բաւական ցնորք ու զգացում, եւ ո՛չ իբրեւ գիտութիւն՝ բաւական իրողութիւն եւ օրէնք կը պարունակէր եւ որուն ծագումն իր գոյութեան փաստն ունեցած էր այն նախնական ժամանակներուն մէջ ուր օրէնքները կը տաղաչափուէին, անգրագէտ ժողովրդեան յիշողութիւնը դիւրելու համար, եւ ուր փիլիսոփաներ «իրաց բնութեան վրայ» իրենց դրութիւնները կը բանաձեւէին ոտանաւորով։

Բայց Քնարերգութեան մահը նոյն իսկ բանաստեղծութեան ոգւոյն մահը պիտի ըլլար, ու մարդոյն մէջ չի մեռնիր այդ՝ հակառակ հաւաստումներուն դրական մտքերու, որք բանաստեղծութիւնը ընկերութեան եւ գիտութեան անչափահասութեան ծնունդ ու անոր հետ միայն հաշտ կը դաւանին եւ գիտական ոգւոյն յառաջդիմութեանցն առջեւ անոր հոգեվարութիւնը կը հռչակեն։ «Եթէ միայն լեզու մ’ըլլար, կը գրէ Ժօրժ Սան, պիտի կրնար կորսուիլ. բայց իսկութիւն մ’է որ երկու բանէ կը ծնի, ­ մին՝ արտաքին բնութեան մէջ սփռուած գեղեցկութիւն, միւսը՝ զգացումը որ բաժինն է ամէն սովորական իմացականութեան»։ Գերմանացի բանաստեղծ մը, Անաստազիուս Կռիւն, «վերջին բանաստեղծը» խորագրով գեղեցիկ տաղի մը մէջ [1], վերջին մարդուն հետ միայն կարելի կ’ընդունի վերջին քերթողին անհետացումը աշխարհէ.

«Ու երբ երգով ցնծուն

Աշխարհէս օր մ’անցնի

Վերջին մարդըն, իրմով

Հուսկ քերթո՜ղն ալ մեկնի»։

Բանաստեղծական ոգւոյն էական տարրն է յուզումը, եւ յուզումը միայն տղուն ու տգէտին յատուկ չէ։ Թերեւս հասուն մարդուն մէջ յուզումն այնքան դիւրայորդոր չլինի, բայց փոխարէն որքա՜ն աւելի խորին է, ու զարգացուն մտածութիւնը ո՜րչափ կ’այլաձեւէ ու կը նրբազանէ զգայնութեան կերպերը։ Գիտութիւնը պիտի ջնջէ՞ յուզումը։ Որովհետեւ ան ա՛յն հրաշալիքին՝ որ «աստեղազարդ երկինք» կը կոչուի՝ աշխարհներու անծայր ու անյատակ ովկէանի մը համեմատութիւններն ընծայեց, ու ջուրի կաթիլին մէջ ալ սովրեցուց տեսնել անհունապէս փոքր տիեզերք մը, անո՞ր համար նուազեցուցած պիտի ըլլայ հոգւոյն հիացիկ ու պաշտող յուզումը։ Սէրը նուա՞զ յուզիչ պէտք է դառնայ՝ որովհետեւ տարփաւորը սիրուած էակին մարմնոյն ետեւ անոր հոգին ալ կը դիտէ, ու զայն մանաւանդ, իր անշօշափելի այլ նո՛յնքան աւելի սրտազդեցիկ գեղեցկութիւններովը։ Իր համակրութիւնները ո՛չ միայն բոլոր մարդկութեան, այլ նաեւ բոլոր շնչաւոր ու անշունչ էութեան ընդլայնած ըլլալո՞ւն համար՝ նոր ժամանակի մարդը պէտք է որ անյոյզ դիտէ կեանքի եռուզեռն իր շուրջ, անփոյթ էակներուն երջանկութեան ու տառապանքին։ Եթէ որոշ հեռապատկերը դրական կրօնքներու դրախտներուն որք մարդուն արդարութեան ու երջանկութեան ըղձանաց հեշտ ու սփոփիչ գոհացում մը կ’ընծայէին՝ աղօտացաւ դրական ոգւոյն հանած տարակոյսներու ամպին ետեւ, միթէ այդու այդ ըղձանք աւելի ուժգին չե՞ն չարչարեր մարդկային հոգին ու այդ ամպն ինքնին չի՞ լինիր աղբիւր մը հին ժամանակաց անծանօթ յուզումի մը, բարձրագոյն տրտմութեան մը, նուրբ էութեանց յատուկ։ Յուզումը չպիտի դադրի մարդուն մէջ, մանաւանդ թէ յառաջդիմութեան չափով նրբութեան ու սաստկութեան մեծագոյն աստիճաններու պիտի հասնի, ու պիտի սնուցանէ միշտ քնարերգութեան, բանաստեղծութեան աղբիւրը, յուզումը իր կարգին երեւակայութեան ցունց տալով, ու սա գոյներու, պատկերներու աշխարհներ յարուցանելով, ­ երկուքն ալ, բանականութեան միացած, տեսլականին անվերջանալի երգը երգելու համար անընդհատ։

Յուզումը, բաւական հզօր ու խոր երգին ծնունդ տալու համար, Ներշնչութիւնն է, ու Ներշնչութիւնը՝ քնարերգուին Մուսան։ Ներշնչուելու կարող ու երգելու անդիմադրելի պէտքն զգացող բանաստեղծական հոգիները միշտ միեւնոյն զգացումներէն ու տեսիլներէն, կամ ամենէն ալ հաւասարապէս չէ՛­ ինչպէս ո՛չ ամէնքն հաւասար ուժով է­ որ կ’ազդուին. այլ եւ այլ են ներշնչութեան աղբիւրներն ու թափը ասոնց հոսանքներուն. այլ եւ այլ են Մուսայները։ Ոմանցն ոսկի քնարով զուարթուն մ’է, երկնից մէջ Աստուծոյ փառքը երգող խումբերուն դասակից. կրօնական ներշնչութեան մուսան է ան, Դաւիթը, Շնորհալին, Լամարդինը խանդավառող։ Ուրիշներունը, զոր օրինակ՝ Էօժէն Մանուէլին, Ֆռանսուա Քոբէին, Աճեմեանին, ցածուն ու զգայուն ոգի մը, ընտանեկան վառարաններուն ու խոնարհ յարկերուն այցելու։ Անոնցը՝ թեւատարած հրեշտակ մը որ իր թեւոց շուքին տակ աշխարհ մը կը պարուրէ, անոր այերց մէջ կը շնչէ, անոր աղբիւրներուն մէջ կը ճլվլայ, անոր շաղին մէջ իր աչքին ցօղը կը խառնէ եւ ուրկէ Պռիզէօ իր բրիտանական քերթուածները փոխ առաւ, ու Շէնքընտորֆ իր «Գերմանական գետոց երգը » սովրեցաւ։ Անոնցը՝ դժբախտ կամ երջանիկ տարփանքներու Մուսայն է, որ կապոյտ կամ սեւ աչքի մը նուաղ կամ վառ նայուածքին մէջ բանաստեղծութեան ամբողջ աշխարհ մը գտնել կու տայ իր մտերիմներուն, ինչպէս Ալֆրէտ տը Միւսէին կամ Պետրոս Դուրեանին։ Մին ունի զուարթ գեղօններու կայտռուն թեթեւոտն Մուսայն որ շատ անգամներ եղած է Աղեքս. Փանոսեանինը, ու միւսը՝ անսփոփ տրտմութեանց սեւասքող հրեշտակը, ինչպէս Լէոբարտի մը, Լընաու մը, Եղիա Տէմիրճիպաշեան մը։ Ոմանց Մուսայն մենասէր Արձագանգն է, լուսակարկաջ աղբիւրներու եւ ստուերոտ անտառներու բնակ, բնութեան ձայներուն կրկնիչ, որ Պէշիկթաշլեաններու քնքուշ քնարին երգել կու տայ Գարունն ու Աշունը, Փափկաթեւ զեփիւռներն ու Գեղեցիկ Ալեմտաղներն, ­ այլոցն՝ Արձագանգն է անցելոյն, որ Հիւկօներու, Լըգոնդ տը Լիլներու բամբիռներուն վրայ կը թրթռացունէ հին դարուց ու ժողովրդոց վերածնած ոգիները, կամ Կէօթէներու, Պիւռկէռներու եւ Ուլանտներու Պալլատ ներուն մէջ աւանդական խորհրդաւոր հրաշավէպերը կը յաւերժացնէ։ Բայց այս ըսել չէ թէ մէն մի քնարերգակ բանահիւս մէկ լար միայն ունի իր քնարին վրայ. յաճախ մէկէ աւելի են, թէեւ քերթողը չգիտնայ միշտ իր կնտնտոցն հաւասար ճարտարութեամբ խաղցնել։ Մէկէ աւելի Մուսայներ կ’այցեն յաճախ քերթողաց։ Դարուց վէպը դիւցազներգող Հիւկօն ոչ նուազ գիտէ գողտր մնչել սէրը կամ հովուերգել բնութիւնը. Լամարդին կրօնքի, սիրոյ, ծննդավայի ու բնութեան զգացումներուն միանգամայն նոր ու շքեղ լեզու մը խօսեցուց, ու Նահապետը փոխ առ փոխ ձեռք առաւ բներգու հովուական սրինգը, տիրերգու հոգենուագ տաւիղը, հայրերգու վիպասան բամբիռը եւ եղերերգու տխրալար քնարը։

Ու կրնայ թատրերգութիւնն ա՛լարձակ խօսիլ, դիւցազնական վէպը տակաւ իրապաշտ վիպասանութեան հետեւակ լեզուին շրջափոխուիլ, վարդապետական քերթութիւնը Ֆլամարիոնի պատկերոտ արձակին վերածուիլ, բայց քնարերգութիւնը միշտ երաժշտական պիտի մնայ, ոտանաւորին թեւոց բաբախումը պիտի ունենայ, ի՛նք որ բաբախումն է խանդավառ սրտին ու թռիչն յուզուած երեւակայութեան, ու ազատի ալ յանգէ ու որոշ թուականութենէ՝ միշտ պիտի ունենայ ծփանք մ’ու ծածանում մը, վէտվէտում մը, որ զինք պիտի տարբերէ արձակէ ու արտայայտէ այն ելեւէջը, այն ճօճանքը, զոր ամէն սաստիկ յուզում կու տայ ո՛չ միայն խօսքին, այլ եւ մարմնոյն։ Ուրախութեան զգացման տակ ձեռքերը կը ծափեն համաչափ, ոտքերը կ’երթեւեկեն պարաշարժ, ու մարմինը կ’օրօրի ալեծածան, ինչպէս ցաւին ներգործութեամբ՝ գլուխը շատ անգամ աջ ու ձախ, առաջ ու ետեւ կը տարուբերի ճօճելով, խօսքերն ալ ելեւէջով մը, սաստկացման ու մեղմացման փոխառփոխութեամբ յաջորդելով ու իբր արձագանգելով իրարու։ Ու յայտնի է թէ նոյն իսկ այս բնական ծփծփումն ու տատանումն է որ յառաջբերած է տաղաչափական արուեստը, Եբրայական Սաղմոսներուն ու Գողթան երգերուն կոհակաշարժ զուգընթացութենէն (parallelisme) մինչեւ Յոյն եւ Լատին նրբարուեստ չափականութիւնը, ու Հիւսիսային գրականութեանց նախնական տառակրկնումէն (alliteration) մինչեւ նոր ազգերու Վանկական­ յագական ոտանաւորը, իւր բարեշրջական ձեւափոխութեանց մէջ։

Յանգն ալ ալ այսպէս ծնունդն է միեւնոյն զուգաչափութեան մը պէտքին։ Արդի ոտանաւորին մէջ չափը կը ճշդէ այն, չափը կը զարնէ, եւ առ այդ կը բաւէ միայն վերջին ձայնաւորներուն կամ, եթէ տողերը բաղաձայնով վերջանան, ձայնաւորին ու բաղաձայնին նմանահնչութիւնը. յանգը իր պաշտօնը կատարած է, տողերը իրարմէ կը զատուին՝ իրարու արձագանգելով, չափը որոշուած է։ Ըստ այսմ, անցողակի պէտք է ըսել թէ ո՛րչափ աւելորդ ճիգ է ճոխ յանգի հետամտիլ, միշտ յենման բաղաձայն ը (Consonne d’appui) փնտռել եւ ցանկալի առաւելութիւն մը համարիլ ամբողջ մէկ եւ երկու, մերթ երեք իսկ վանկերու նմանաձայնութիւնը։ Ճոխ յանգերու մերթ ինքնաբեր պատահումը թերեւս մասնաւոր հաճոյք մը տայ ականջին, բայց յաճախութիւնը, անոր յարատեւ փնտռուքը բանաստեղծութիւնը բառախաղի(calembour) կը դարձունէ, ինչպէս իրաւամբ եւ ուժգին կը քննադատէ Կիւյօ [2], ու արտայայտելի գաղափարներու շրջանակը կ’անձկացնէ լոկ այն գաղափարները կարելի դարձնելով՝ որք կրնան երկու ճոխ յանգերու ճարմանդովը կոճկուելիք գօտիին մէջ պարփակուիլ, ինչ որ յաճախ կը պարտաւորէ դիմել աւելի կամ նուազ բռնազբօսիկ իմաստներու։ Այս կերպ ոտանաւորներ յաղթուած դժուարութեանց, վարպետութեան եւ ոյժի փորձերու (tour de force) մի տեսակ ներկայացումներու չե՞ն դառնար՝ զորս յանգի ըմբիշը կու տայ հասարակութեան առջեւ։ Կրնայ զուարճացնել, եւ անոր համար թերեւս աւելի կը յարմարի զուարճաբան գրութեանց, բայց անհաշտ է լուրջ բանաստեղծութեան հետ։ Չէի ծանրանար հոս այս կէտին վրայ, եթէ մեր մէջ ալ գաղիացի Պառնասեաններու (les Parnassiens) սխալը իբրեւ ճշմարիտ առնողներ ու բանաստեղծութեանց գնահատման մէջ հարուստ յանգը իբրեւ կարեւոր ու մինչեւ իսկ առաջին յատկութիւն մը համարող քննադատներ չգտնուէին [3] ։ Յանգը վերջապէս ոտանաւորի ձեւին ամենէն էական պայմանը չէ. ան միշտ չէ եղած. Եբրայական սաղմոսք, Գողթան երգք, Շարականք եւ անոնցմէ առնուած Հայկական չափը, ինչպէս յոյն եւ լատին չափական (metrique) քերթութիւնք յանգ չեն գիտեր. այս վերջնոց նմանութեամբ [4] չափական ոտանաւորներ կը գրուին Անգղիացւոց, Գերմանացւոց, Իտալացւոց մէջ. միշտ անյանգ­ վանկական ոտանաւորներ (vers blancs) կան, եւ արձակ բանաստեղծութիւններ­ անշուշտ դարձեալ ներքին թուականութեամբ մ’ու բառից եւ պարբերութեանց ներդաշնակութեամբ­ կը գրուին այսօր առաւել քան երբեք։ Էականը խօսքին չափակցեալ վէտվէտումն ու ելեւէջն է ու բան մ’ալ, այո՛, որ չափը զգալի ընէ իբրեւ տողավերջի հատած, ինչ որ տարբեր միջոցներով ալ եղած է ու կ’ըլլայ դեռ, որպէս հայկ. նորոգեալ չափին մէջ երրորդ անդամին միշտ քառավանկ լիութիւնը։

Ամենէն էականն ու անհրաժեշտը, Քնարերգութեան մէջ, նոյն իսկ հոգին է բանաստեղծի, այն հոգին որ խմոր մ’է յատուկ, խառնուածք մ’առանձին, որով ծնեալ մարդը արոյրի պէս թրթռուն, Եւողեան քնարի պէս սարսռուն, գիտէ բաբախել պատահարներու ու գաղափարներու հարուածին տակ, զգացումներու շունչին տակ ելեւէջել։ Ասկէ պիտի ծնին բառերուն մէջ ամէն ճշմարիտ ներդաշնակութիւնք, տողերուն մէջ շարժմանց հազարումէկ փոփոխմունք, ձայներու համապատասխան փափկութիւնք կամ խստութիւնք, մտածմանց եւ յոյզերուն զանազանման համեմատ։ Անկէ պիտի յառաջ գայ մանաւանդ բանաստեղծութեան ներքին արժէքը, որ կը չափուի զայն ներշնչող զգացումովն ու այն գրգռմամբ զոր կու տայ նա քերթողական աշխոյժին ու երեւակայութեան։ Թո՛ղ զգացումն ըլլայ մարդկային, բնական, անկեղծ, ազնիւ, վեհ, գեղեցիկ ու վեր վերցնէ ճշմարիտ քերթողին հոգին, ինչպէս հովը՝ ծովուն ալիքը, եւ ահա պիտի ծնի բանաստեղծութիւնը, կենդանի, դաշնակաւոր, սաւառնաթեւ ճախրող, կամ հեզիկ թեւածող, բուռն հեղեղի պէս թաւալուն, կամ խոտին տակ գլգլացող առուին կամ լռին վազող արցունքին նման մեղմահոսան։ Այդ բանաստեղծութիւնը պիտի երթայ գտնել սրտերու ճամբան, ուր միշտ համակիր զգացում մ’իրեն կ’սպասէ, վասնզի բնական ու գեղեցիկ զգացումը, որ երգել կու տայ բանաստեղծին, ամէն մարդկային հոգիներու խորն է, ու ամէն հոգիները խորան կը լինին անոր երգերուն։ Տաղերգելու արժանի նիւթը պէտք է գտնել, եւ ընտրել զայն մանաւանդ որ մշտնջենապէս գեղեցիկ ու կենդանի է, ինչպէս յաւէրժական բնութիւնը, զա՛յն որ քու մէջդ է՝ բայց իմ մէջս ալ է, եւ որ քու ես իդ մէջէն մարդկային հոգւոյն իսկ խորը կը ցոլացնէ, եւ հետեւապէս պիտի կրնայ բաբախեցնել սերունդներու սրտեր։