Դպրոց եւ Դպրութիւն

15. 1902 ՓԵՏՐՈՒԱՐ 2
(Յոբելեանի իրաւունք)

Այս թուականը, որ ահա՛ երկու ամիսէ աւելի է որ անցաւ, Հայոց, նա մանաւանդ Տաճկահայոց, լուսաւորութեան տեսակէտով, ուշադրութեան արժանի թուական մ’է։ Կ’արժէր որ անդրադառնայինք անոր վրայ ու խորհէինք թէ պարտք մը չի՞ հարկադրեր ան մեր վրայ։ Ազգային թերթերն ընդհանրապէս եւ մի քանի մասնաւոր գրիչներ չթողուցին զայն անցնիլ անյիշատակ, ազնիւ զգացմամբ ողջունեցին զայն ու շնորհաւորութիւններ մատուցին առ որ անկ է. բայց այսչափն անշուշտ չէր բաւեր, եւ ազգին գրական խիղճը պէտք է որ զգայ թէ աւելի բան մ’ընելու պարտաւորութիւնը կայ։ Բարեբախտաբար դեռշատ հեռացած չենք այդ թուականէն­ ու ամէն ատեն ժամանակ է իր պարտքը կատարելու­, եւ ճշմարիտ գոհունակութեամբ մը կարդացինք Պատկ. Քաղ. Ժողովոյ որոշումը, որով այս մասին ազգային գրագէտներու կողմէ ներկայացեալ յոբելինական առաջարկ մ’ընդունելի դատեր ու պարտուպատշաճն ի գործ դնելու արտօներ է զիրենք։

Ընթերցողք ի հարկէ հասկցան թէ խնդիրը, Մասիս ի սկզբնաւորութեան թուականին (1852 Փետր. 2) յիսնամեկին առթիւ, առ պատուարժան Կարապետ Էֆ. Իւթիւճեան հրապարակային յարգանաց ու գնահատման ցոյցի մը վրայ է։

Ու ասոր՝ Իթիւճեանի իրաւունքն ու արժանաւորութիւնը ակներեւ են։

Ոչ միայն իր հիմնած թերթը մինչեւ այսօր իր գոյութիւնը կը շարունակէ իբրեւ ազգային գրականութեան ու լուսաւորութեան գնահատելի գործիներէն մին, այլ եւ հիմնադիրն անձամբ, իբրեւ խմբագրապետ, վարած է զայն ամբողջ 32 տարիներ։ Իր հիմնարկութեան թուականներուն, ուր ժողովրդեան ընթերցասիրութիւնը այնքան անձուկ սահմաններու մէջ կը փակուէր, որովհետեւ նոյն իսկ այնքան քիչ էր կարդալ գիտցողներու թիւը, կ’ըմբռնուի թէ ո՛րքան դժուարին գործ էր լրագրի մը հրատարակութիւնը, թէ ըլլար շաբաթաթերթ մը։ Պատրիարքարանը պարտաւորած էր իր յատուկ պաշտպանութեան տակ առնուլ նաեւ Մասիս ի նախընթաց եղող ազգային շաբաթաթերթը, որ, թէեւ ի սկզբան Տէրոյենցի ու Մ. Աղաթոնի ընկերովի խմբագրութեան յանձնուած, բայց դժուարութեանց առգեւ՝ մերթ մէկէն մերթ միւսէն կը լքուէր, եւ վերջապէս, 1846 յուլիսէն մինչեւ 1852 յունվար, իբրհինգուկէս տարուան կեանք մը վարելէ յետոյ, կ’անհետանար ասպարէզէն, Գերագոյն Ժողովոյ դրամական նպաստը պակսելով վերջին խմբագրին, Տէրոյենցի։ Նոյնը պատահած էր Նոյեան Աղաւնի ի, որ, 1852 Փետր. 28ին սկսած Գ. Մարկոսեանի եւ Ս. Ապրօյի գործակցութեամբ եւ երեք տարիներու տեւողութեան մը խոստմամբ, երկրորդ տարին իսկ չը լրացուցած՝ կը դադրէր նիւթական դժուարութիւններէ ընկճուած։ Իւթիւճեան «ազգայնոց յորդորանօքն իրեն յանձնուած» գործը իր հաշուոյն անվհատ յարատեւութեամբ կը շարունակէ մինչեւ 1884։ Այդ ժամանակամիջոցին մէջ, ինչպէս յայտնի է բազմաթիւ թերթեր ի լոյս եկած ու աւելի կամ նուազ վաղանցիկ կեանքէ մը յետոյ անյայտացած են, եւ թէեւ մի քանի թերթեր, ճամբուն մէջ տարիներ յետոյ իրեն ընկերացած, քալած եւ հասած են մինչեւ ցայսօր, բայց, իբրեւ լրագիր, Մասիս երկար ատեն նախընտրուած թերթը եղած է, եւ 1884է ետքն ալ, հանդէսի վերածուած եւ ուրիշ ձեռքերէ ուղղակի առաջնորդուած, իր հրապոյրը պահած է միշտ ու շարունակած սիրելի ընել իր անունը։ Մասիս ի խմբագրապետը, իր հմտութեամբ, եւրոպականով ամրացած ու զարգացած կրթութեամբ, պահպանողական՝ այլ աննախապաշար յառաջդիմասէր ոգիով, վստահութիւն ներշնչած է ազգին եւ կրցած է իր թերթը օգտակար գործի մը, կարեւոր սատար մ’ընծայել հայ հասարակութեան զարգացման։ Պարբերական թերթը, լրագիրը մանաւանդ, հասարակական կեանքին մէջ պիտանի գործարան մ’է, որ իր գոյութեամբն իսկ շատ անգամ, ու անկախապէս խմբագրապետին ուղղակի ներգործութենէն, կենսական դեր մը կը կատարէ։ Հասարակութեան զանազան մասերը իրարու հետ հաղորդակցութեան մէջ կը դնէ, կապ մը կը լինի մտքերու մէջ, ժողովրդին ամենօրեայ կեանքը կը հայելիացնէ իր մէջ, հեռաւոր կորսուած ձայներ կ’արձագանգէ իր մէջ, մարդկութեան ընդհանուր կեանքն իսկ ցոլացնելով՝ ցեղին աւելի պայծառօրէն գիտակցիլ կու տայ իր համեմատական վիճակին, եւ մտածմանց գիւտերու, յառաջդիմութեանց հոսանքին տեղեակ ընելով իր ընթերցողները՝ բարեշրջման միջոց ու գրգիռ կը հանդիսանայ։ Եւ յետոյ, թերթ մը միշտ աւելի կամ նուազ կենդրոնավայրր մ’է մտաւոր ոյժերու, գրական կարողութիւններու, որք, միմիայն օգտակար ըլլալու փափաքով ալ, կրնան հոն ի հանդէս բերելիրենց տաղանդները, իբրեւ հասարակաց դասաբեմ մը ուր փոխ առ փոխ կ’երեւին ձեռնհաս խօսող­ գրողներ՝ հանրային մտաց լուսաւորութեան աջակցելու։

Այսպիսի կենսական Օռկան մը, գործի մը եղած է Մասիս իր գոյութեան հետեւանքովն, ու այդ գոյութիւնը ա՛յնչափ ընդ երկար պահպանողն, լրագրին խաղացած դերին օգտակարութիւնը անընդհատ նուիրելով իր ազգին, անժխտելի ծառայութիւն մը մատուցած է անոր բնականաբար։ Այսօր անոր բազմամեայ հաւաքածոյն թանկագին յիշատակարան մ’է, ուր 19րդ դարու վերջին կիսուն մէջ մեր տոհմային ընկերական ու մտաւորական կենաց յաջորդական երեւոյթները դրոշմուած են, որուն, իբրեւ հարուստ աղբիւրի մը, պիտի կրնայ դիմել միշտ զանոնք պատմագրող մը՝ ատաղձ ու վաւերանիւթ փնտռելու համար հոն, եւ ուր նաեւ ա՛յնքան հայ մտքեր, անհետացած դէմքեր իրենցմէ բան մ’են ձգեր, մերթ հայ գրականութեան համար գուրգուրալի նշխարներ։ Բայց չկարծուի թէ Իւթիւճեան էֆ. ի իւր թերթին մէջ ունեցած հեղինակութեան ու առաջնորդող դերին մեծութիւնը կ’ուզենք պակսեցնել՝ ինքնին լրագրական հրատարակութեան կարեւորութիւնը եւ իւր տրամադրութեան տակ ունեցած միջոցներուն առաւելութիւնները ցոյց տալով։ Լրագրապետ մը լոկ տնտեսական վարիչ մը չէ կամ պէտք չէ որ լինի իր թերթին, լոկ հաւաքող ու արձանագրող մը լուրերու եւ նորութեանց, ցիր ցան շառաւիղները ժողվող կեդրոն մը, չորս կողմի լոյսերը անդրադարձնող ցոլացիկ մակերեւոյթ մը։ Լրագիրը պէտք է որ ոգի մը եւ գոյն մ’ունենայ, որ ո՛չ միայն խմբագրին կարծիքներովն արտայայտուի, այլ եւ այն ընտրութեամբ զոր նա կ’ընէ տրամադրելի արտաքին գրական ուժերու մէջ, եթէ ոչ՝ աններդաշնակ մարմին մը, անկերպարան խառնակոյտ մը կը դառնայ, միութեան ու նկարագրին տուած բարձր նշանակութենէն ու ներգործութենէն զուրկ։ Ընթերցող հասարակութիւնը օրուան խնդիրներուն վրայ կարծիք մը, խորհուրդ մը կ’սպասէ անկէ, եւ որոշ ուղղութեան մը համապատասխանող յօդուածներ։ Իւթիւճեան իր սկզբունքներով յատուկ ուղղութիւն մը տուած էր իր թերթին եւ անոնցմով ու իր գրական ինքնայատուկ ճաշակով գիտէր ընտրել իր աշխատակիցները։

Լուսամիտ մը եղած է ան, տգէտ ու մոլեռանդ կղերականաց պինդ ատեցող, թեթեւսոլիկներու եւ իմաստակներու սուր երգիծանող, եւ հայ եկեղեցւոյ աւանդութեանց նախանձախնդիր պաշտպան մը։ Տէրոյենցներու, Շահնազարեան վարդապետը դատափետողներուն, ամիրայական եսութիւններուն կողմը չէ եղած. ընդհակառակն, երբ Տէրոյենց, Շահնազարեանի դէմ իր հեռոտ ու մոլեխանձ վարմունքով, կը կորսցնէր Գերագոյն Ժողովին համարումը, Իւթիւճեան կ’ընտրուէր իբրեւ հակազդող ոգի մը եւ անոր կը յանձնուէր ազգային թերթին խմբագրութիւնը, հանրային կարծեաց թարգման ու առաջնորդ ըլլալու պատուաբեր պաշտօնը։ Իբրեւ Պատրիարքարանի ժողովներու անդամ եւ իբրեւ խմագիր, անվհատ ջատագովն եղած է օրինաւորութեան, եւ ինք կամ իր թերթն եթէ ո՛ր եւ է խումբի մը կողմնակալութեամբ ամբաստանուած է՝ այն ալ Սէրվիչէններու, Օտեաններու, Ռուսինեաններու, Ասլանեաններու կողմը եղած է, որք, ինչպէս յայտնի է լուրջ ու խոհեմ յառաջդիմականութեան դասը ներկայացուցած են եւ որոց գործակից բազմած է յաճախ օրինադրական աշխատութեանց համար։ Իւթիւճեանի նկարագրին ու գրչին ծանօթ մէկ գիծն է իր խայթիչ երգիծանքն, բայց իր ամենէն խարիչ վերադիրները, «շնորհունակ»ներու տեսակէն, ու «Թափառական Հրեայ»էն փոխ առնուած մակնդիրները, «Ռոտէն»ներու սեռէն, անարժան հովիւներու ու  կեղծաւոր շահախնդիր պաշտօնեայներու համար եղած են։

Աշխատակիցներու ընտրութեան մէջ իր դժուարահաճութիւնը յայտնի իրողութիւն մ’է. Մասիս առաջին եկողին առջեւ բաց դաշտ մը չէր. մուտքի ու քաղաքացիութեան իրաւունքը դիւրին չէր ստանալ, ու դուն ուրեք համբակներուն, «առ ի քաջալերութիւն» նուաստացուցիչ բանաձեւին անցագրով, կը հանդիպէր մուտ գտնել անոր մէջ։ Իւթիւճեանի առաջարկուած յօդուածը նիւթի եւ լեզուի կրկնակի արժանիքը պարտէր ունենալ, նիւթը լուրջ, լեզուն մաքուր։ Անոր համար՝  յայտնի  կամ անստորագիր անոր մէջ երեւցող ձեռնհաս, հասուն գրիչներէն դուրս՝ երիտասարդներէն սովորաբար այդ պատիւը վայելողները, ճշմարիտ աշխատակցի դեր  կատարողներն եղած են Պ. Պառնասեանի, Մ. Նորիկեանի, ու ետքէն Ե. Տէմիրճիպաշեանի ու Բ. Քէչեանի նման օժտուած ու հռչակուած գրագէտներ։ Գրելու տենչով բռնուած նորահաս պատանին դող ի դող կը մատչէր Իւթիւճեան էֆ. ի գրասեղանին՝ անոր դատաստանին ենթարկելու իր գրուածքը, արձակ կամ ոտանաւոր, աշխարհաբար կամ գրաբար։ Հայ Պուալօն, անաչառ խստադատ քննութեան բովէ մը կ’անցունէր գրութիւնը, ու վճիռը յաճախ մերժողական կ’ըլլար։ «Տղա՛ս, դուն դեռ վարժուելու պէտ ունիս. կարդա՛ միշտ ու գրէ՛ առ ի փորձ միայն, դիմադրելով ինքզինք շուտով տպուած տեսնելու մարմաջին»։ Այս վարմունքը, թէեւ յառաջին տեսիլ կարծր ու անխրախուսիչ, մեծապէս նպաստած է անշուշտ ընդունակներու իրական զարգացման, մինչեռ՝ ընդհանրապէս խօսելով՝ խակ գրողներու այսօրուան թերթերուն մէջ գտած քիչ մը չափազանցօրէն հեշտ ընդունելութիւնը ի հարկէ շատկ աւելի վնասակար է անոնց յառաջդիմութեան, թո՛ղ հասրակութեան ճաշակին խանգարումն, դպրոցականութեան կրած վատթար ազդեցութիւնը, տհաս յօդուածներէն յառաջ եկած մտաւոր վնասը։

Հոս տեղն է խօսելու այն ազդեցութեան բաժնին վրայ զոր Իւթիւճեան էֆ., իբրեւ հրապարակագիր ու թարգմանիչ, ունեցած է մեր արդի գրաւորին մշակման ու զարգացման գրոծին մէջ։ Յառաջ չպիտիւ երթանք մինչեւ ըսել թէ հայ լեզուն բացարձակպէս պատրական է Իւթիւճեանի, չզատելով հին եւ նոր հայերէններուն սահմանները, եւ ոչ աի թէ նիա «Արդի լեզուին հեղինակը կամ հայրն է» [1] ։ Որչափ եւ աշխարհաբարը յառաջդիմութիւն ստանայ, ո՛չ ոք պիտի համարձակի ըսել իրաւամբ ո՛ր եւ է անձի մը համար թէ անոր արդիւնքը գերազանցած է քան Սահակինու Մեսրոպին ու անոնց գործակցաց արդիւնքը. ո՛չ մի դիտող պիտի կրնա ըսել նոյնպէս թէ արդի կոկուած ու գեղեցկացած աշխարհաբարը Իւթիւճեանի գործն է միայն, մինչդեռ Մասիսի սկզբնաւորութեան ատեններուն ժամակակից – ու երիցագոյն ալ-ուրիշ թերթեր Նոյեան Աղաւնի, Արշալոյս, Բազմավէպ, Եւրոպա, Բանասէր, Արեւելք, Արեւմուտք, եւ այլք, բաւական մաքուր աշխարհաբարով խմբագրուած են, ու Պալթազարեան, Ոսկանեան, Մամուրեան, Չիլինկիրեան, Տէտէեան, Պէլիկթաշլեան, ինչպէս հարք Վենետկոյ ու մանաւանդ Վիեննայի, եւ ուրիշներ, միեւնոյն ժամանակամիջոցին մէջ իբրեւ հեղինակ, խմբագիր, թարգմանիչ, աշխատած են արդի հայերէնին ու անոր մատենագրութեան մշակութեան եւկ լեզուին կանոնաւորման ու ճոխացման վրայ իրենց ազդեցութիւնն ունեցած։ Սակայն այս սահմաններուն մէջ ալ, անհանր է ուրանալ, մեծ բաժին մը կը նմայ Իւթիւճեանի, որ, հայերէնին տիրացած ու քաջ գաղիագէտ, եւ իր պաշտօնոփվ զարգացեալ Եւրոպայի իրերն ու գաղափարներն իրեններուն ներկայացնելու պարտաւոր, եւ մանաւանդ սկիզբէն վիպական թարգմանութեանց շարք մը հայացնելու ձեռնարկած, աշխարհաբարը գիտակցօրէն եւ ձեռնհասօրէն զարգացնելու մեծ առիթ ու հարկ ու դիւրու՛թիւն, հետեւապէս եւ արդիւնք միանգամայն ունեցած է։ Մեր տղայութեան ատենէն Մասիսի լեզուզ գլասիք աշխարհաբարի համբաւ մը կը վայելէր արդէն. անոր սիւնակներուն ու թերթօններուն մէջ՝ իր նախաձեռնութեամբ՝ շատ գրաբար բառեր ու ասացուածներ ընտանի դգարձած, շատ մը նորակերտ բառեր՝ մսանաւանդ քաղաքական ու վարչական լեզուի վերաբերեալ՝ պատշաճապէս բարդուած ու ածանցուած, եւ շատ մը Եւրոպական իմաստներ վայելուչ ճաշակաւ հայացած են։ Մեծագոյն ծառայութիւն մը մանաւանդ իր կողմէ այն եղած է որ, լրագիր ու վէպ գրականութեան ամենէն ժողովրդական ձեւերն ըլլալով, Իւթիւճեան կրցած է ուղղապէս ազդել ժողովրդեան լեզուին վրայ եւ, ընթերցասիրութիւնը գրգռելով ու մաքուր լեզու մը տալով իր ընթերցողներուն, մաքուր ու մաքրուած աշխարհաբարին ժողովրդեան բերնին մէջ ընդհանրացման հզօրապէս սատիարած է։

Իր թարգմանած վէպերուն օգուտը, առանձին դիտելով, անշուշտ չենք սահմանափակեր լեզուին տեսակէտին մէջ։ Վէպը երեւակայութեան, զգայնութեան ու խորհդածութեան համար անհամար հրապոյր ունեցող սեռ մ’է. իրականին ու իդէալին, մարդուն ու ընկերութեան վրայ լայն, անծանօթ ու շահագրգռող հ որիզոններ կը բանայ, կեանքին ու ճակատագրին վարյ մտքին հայեացքը կ’ընդարձակէ, ու թէ եւ կեղծեալ դէպքերու ու անցանձ աշխարհի մը մէջ կը փոխադրէ ընթերցողը՝ սակայն կարծես այնու աւելի պայծառ գիտակցութիւն ու տեսիլ մը կուտայ իրականութեան, գիտութեան պէս ան ալ դիպաց բազմաթուութիւնը պարզելով ու տիպերու, միոիւթեան վերածելով, եւ մերթ իդէալ պատկերներով առիթ տալով դատելու ներկայն ու լաւագոյնին ըմբռնումն ու բաղձանքը զօրացնելու մարդուն մէջ, - ասիկա անշուշտ այնպիսի վէպերու համար որոց մէջ հեղինակը հիւանդագին հետաքրքրութեամբ մը արտականոն երեւոյթները չէ որ ուսումնասիրած է ու ապառոջղ հ այեցուածքով բացառութիւնքը – մաւնաւանդ այլանդակն ու հրէշայինը – չէ որ իբրեւ ընդհանուր տիիպ ներկայացուցած է։ Այսպէս Իւթիւճեան էֆ. էն թարգմանուած վէպերու հատընտիր հաւաքածոյն շայեական ճարակ մը մատակարարած է հայ ընթերցողներու, ն որոց մեծագոյն մասն, ինչպէս ուրիշ ազգաց մէջ ալ, չէ կարող ուղղակի վայելել օտարալեզու մատենագրութեան մ’արտադրութիւնները, - թողունք որ ընտիր՝ յաջողուած թարգմանութիւններ, նոյն իսկ օտար լեզուին հմուտ ազգայնոյն համար ալ, ընթերցանութեան ոչ նուազ շայեական նիւթ են, եւ ընդհանրապէս պատուական ստացումներ կրնան համարուիլ տոհմային գրականութեան համար։ Կ’երեւակայեմ որ արժանայարգ թարգմանիչքը երախտագէտներ պարտի ունենալ մեր ժողովրեան ընթերցասէր դասկարգին մէջ, որուն այնքան յոյզի, վերացման ու մտածման հաճելի ու օ)գտակար ժամեր անցնել տուած է, նոյն իսկ դրական ծանօթութեանց տեսակէտով, քանի որ իր թարգմանած վէպերուն մէջ տարեւոր տեղ մը կը բռնեն Ժիւլ Վէրռնինները որք, ինչպէս ծանօթ է, հրապուրիչ պատմութեան ձեւի մը տակ գիտական ճշմարտութիւններ ժողովրդականացնել նպատակ ունին իրենց։

Ահա՛ իբրեւ խմբագրապետ եւ թարգմանիչ, Կարապետ Իւթիւիւճեանի գրական երկարատեւ արդիւնալի գործունէութեան մէջկ հանմռօտ պատկերը, - անցեալ մը որ պատուոյ պսակովգ մը կը պատէ այսօր իւր սպիտակ մազերը։ Բայց կ’զգամ թէ այս պատկերը, ինքնին ճոխ, դեռ պակասներ ունի, վասնի զի Իւթիւճեան չէ դարդած ազգային հանրային պաշտօններ վգարելէ, իւր խմբագրութենէն յառաջ ուսուցիչ եղած է, Ուսումնական Խորհուրդներու անդամակցած ու ատենապետած է, եւ կրթական ընդհանուր տեսչի պաշտօնը վարած է երկար ատեն։ Այս վերջին պաշտօնին համար պարսաւադէտներ ունեցած է որք ապարդիւն հռչակելով զայն՝ կը պահանջէին որ ուրիշ մը դրուէր իր տեղը։ Իմ ատենապետութեան օրով այսպիսեաց կը պատասխանէի ես, «Գտէ՛ք ու առաջարկեցէ՛ք ինձ լաւագոյն մըկ, որուն ներկայութիւնը վարժարանց մէջ առաւել պատկառանք ազդէ ու խօսքը աւելի կշիռ ունենաայ, ու այս օրէն իր հրաժարականը ուզենք»։ Կը խորհէին ու չէին գտներ, եւ կ’անցնէինք օրակարգին։ Անժխտելի է որ Իւթիւճեան էֆ. մեր վարժարանց Ուսումնական Յայտագրին պարունակած լեզուաց եւ ուսմանց մէկ քանիներուն վրայ հեղինակաւոր մասնագիտութիւն ունի, եւ մայրենի լեզուին համար, ի մասնաւորի, կարելի է կրկնել Գր. Օտեանի խօսքը, «Դեռ մեզմէ շատերուն կարող է ան հայերէնի դասեր աւանդել»։ Աւելորդ է ըսել թէ ուսուցչաց եւ ուսանողաց բարոյականին համար խստապահանջ հսկող մ’էր ան, եւ եթէ իր  պաշտօնին պարտքեր կատարելու մէջ գործնականը թերի կը մնար երբեմն իր պարտաճանաչութեան զգացման քով, յանցանքը իր ծերութեանն էր ապահովապէս։

Իր ստեղծած թերթը ո՛չ միայն մնաց միշտ կարող ձեռքերու մէջ, եռանդնոտ գրական գործիչներու – ինչպէս տակաւին այսօր ալ – ձեռնհաս առաջնորդութեան տակ, փայլուն գործիք մը արուեստի ու գրականութեան մշակման, իմացակն՝ բարոյական ու կրթական յառաջդիմութեան, այլ ինքն իսկ , անոր բախտին ու պատուոյն միշտ նախանձախնդիր ու մօտէն հսկող անոր վրայ, յաճախակի անձամբ մասնակցելցաւ անոր խմբագրութեան, իմացական ու գրական աշխուժի վերկենցաղում մ’ի յայտ բերելով կարծես, եւ Գ. Զօհրապի, Տ. Կամսարականի, Տ. Արփիարեանի եւ այլոց այնքան գեղեցիկ ու առոյգ արտադութըեանց քով հրապարակագրութեան ալեւոր նահապետին «Կենսագարական ու պատմական նօթերը» իրենց յատուկ փայլն ունեցան ու մասնաւոր հաճոյքով մը ճաշակուեցան։

Արժանի է ապա ու երախտագիտութեան պարք մը ամենուս համար որ Իւթիւճեանի լրագարկան ու գրական գործունէութեան յիսնամեկի լրումը բերող 1902 տարին չթողունք անցնիլ՝ առանց տանելու մեր մեծարանքի ու գնահատութեան հանդիսաւոր ցոյցը առ բազմարդիւնն Կարապետ էֆէնտի Իւթիւճեան։

(Մասիս, 1902, Թիւ 15)