Պատմութիւն Հայոց

Զայս ասացեալ պատմագրացն Յունաց, ոչ միոյ կամ երկուց, այլ բազմաց. ընդ որ տարակուսեալ մեր՝ բազում խոյզ խնդրոյ արարաք: Քանզի լուաք ի պատմութեանց ոմանց՝ Կիւրոսի սպանեալ զԿրիւսոս եւ բարձեալ զթագաւորութիւնն Լիւդացւոց: Եւ դարձեալ պատմի առարկութիւնն Կրիւսեայ եւ Նեքտանեբայ. եւ է Նեքտանեբոսս այս վերջին թագաւոր Եգիպտացւոց, ի Մանեթոսէ պատմեալ, զոր ոմանք հայր Աղեքսանդրի ասացին: Եւ գտանեմք զժամանակս Կրիւսոսի երկերիւր ամաւ յառաջ քան զՆեքտանեբայն, իսկ զՆեքտանեբայ ժամանակս աւելի եւս երկերիւր ամաւ յառաջ եղեալ քան զառաջնոյն Արտաշիսի թագաւորի Հայոց:

Բայց քանզի բազումք են, որ ասեն զԿրիւսոս մերոյ Արտաշիսի կալեալ, եւ ոճով իմն պատմեն՝ ես հաւանեալ եմ: Քանզի ասէ Պոլիկրատէս այսպէս. «Վեհ ինձ Արտաշէս Պարթեւ քան զՄակեդոնացին Աղեքսանդր, զի կալով յիւրում աշխարհին՝ իշխեաց Թեբայ եւ Բաբելոնի. եւ չեւ ընդ Ալիւս զետ անցեալ՝ զլիւդականն սատակեաց զզօրս, եւ կալաւ զԿրիւսոս. եւ յառաջ քան յԱսիայ հասանելն՝ յԱտտիկէ դղեկին քարոզեցաւ: Աւա¯ղ բախտին. միայն թէ ի տէրութեանն եւ ոչ ի փախստեան էր վախճանեալե:

Հանգոյն դմին ասէ Եւագարոս. «Փոքր Աղեքսանդրի եւ Դարեհի պատերազմն առ Արտաշիսի բաղդատեալ. քանզի նոցայն ոչ ի փոշւոյն մաքուր երեւէր լոյս տուընջեանն. այլ սա ծածկեաց նետաձգութեամբն եւ ստուերացոյց զարեգակն, ձեռագործ գիշեր զմիջօրէիւ արարեալ: Ոչ փախստեայ՝ համբաւաբեր Լիւդացւոցն թողեալ. այլ եւ զթագաւորն նոցին զԿրիւսոս ի տապակի հրամայեաց կացուցանել: Վասն սորա եւ ոչ ուղխք զգետն ստուարացուցին, արբմամբն ի ձմեռնային նուազութիւն իջուցանելով. վասն զի եւ զթուոցն եցոյց տկար լինել՝ բազմութեամբ զօրացն, մինչ զի չափոյ պէտք եղեն առաւել քան զհամարոյ: Նա ընդ այս ոչ հպարտացաւ, այլ արտասուեաց ասելով. «Աւա¯ղ փառացս անցաւորիե:

Գրէ եւ Սկամադրոս այսպէս. «Խաբկանք լինէին հպարտացելոյն Լիւդացւոց Կրիւսեայ՝ Պիւթիայ հարցուկն պատասխանելով. «Կրիւսոս անցեալ ընդ Ալիւս գետ՝ քակեսցէ զիշխանութիւնսե: Զոր նորա զօտարաց կարծեցեալ՝ զինքն քակէ. քանզի կալեալ զնա Պարթեւին Արտաշիսի հրամայեաց հանել յերկաթեղէն տապակ: Իսկ Կրիւսոսի յիշեալ զբանսն Սողոնի Աթենացւոյ, ասէ յիւր լեզուն. «Ո¯վ Սողոն Սողոն, գեղեցիկս բարբառեցար, ոչ երանել զբարեբախտութիւն մարդոյ մինչեւ ի վախճանե: Եւ լուեալ որք մերձն կային՝ պատմեցին Արտաշիսի, եթէ զնոր ոմն աստուած կարդայ Կրիւսոս: Եւ գթացեալ Արտաշիսի՝ հրամայեաց ածել. եւ հարցեալ եւ ուսեալ, թէ զի՛նչ է որ աղաղակեացն՝ հրամայեաց ներել զտանջանսնե:

Գրէ եւ Փղեգոնիս. «Ամենեցուն թագաւորաց հուժկու եղեալ Պարթեւն Արտաշէս, ոչ միայն զԼիւդացիս վանեալ եւ զԿրիւսոս կապեալ, այլ յԵրէսպոնտոս եւ ի Թրակէ զտարերցն փոխեաց զբնութիւն. ծովագնաց ընդ երկիր բերեալ լինէր, եւ ընդ ծով հետեւակելով. Թեթաղացւոցն սպառնալով, եւ համբաւն հիացուցանէր զՀելլենականն: Կործանեաց զԼակեդեմոնացիս, փախոյց զՓոկէացիս. Ղովկրացիք անձնատուրք եղեն, Բիւտացիք մասն են ի կազմածոյ նորա. առ հասարակ նմա Ելլադայ մատուցանէր զահն: Յետ փոքու ժամանակի աղէտք անցին զամենեքումբք. ոչ այնքան թշուառացաւ Կիւրոս ընդ Մասքութս պատերազմելով, ոչ այսպիսի կիրս կրեաց Դարեհ ի Սկիւթացւոցն փախուստն, եւ ոչ Կամբիւսէս յԵթովպացիս. փոքր ի Քսերքսին յԵլլադայ զօրու երթալն, թողլով նոցա զգանձս եւ զխորանս, միայն կենդանի փախուցեալ մազապուր: Այլ սա մեծամեծ յաղթանակօք պանծացեալ՝ ի յիւրոց զօրացն խողխողիե:

Արդ՝ ես հաւատարմութեան արժանի համարիմ զայսոսիկ պատմութիւնս. եւ զայն Կրիւսոս, որ առ Կիւրոսիւ եւ կամ Նեքտանեբաւն պատմին, կա՛մ սուտ լեալ եւ կամ միով անուամբ բազում թագաւորաց վարեալ, որպէս յոլովից է սովորութիւն: