ԳԵՂԱՐՈՒԵՍՏԱԿԱՆ ԱՐՁԱԿ 

ՄԻՆԻՆ ԽՈՍՔ ՄՅՈՒՍԻՆ ՀԱՐՍՆ 

/447/ Այս վեպի մասին Նալբանդյանի կողմից արված առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք «Հյուսիսափայլի» 1858 թ. No 1-ում տպված նրա անդրանիկ հոդվածումէ «Մեր «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» անունով այժմուս տպի տակ եղած գործի հառաջաբանության մեջ, ուր խոսք է լինում բավական երկար հին եւ նոր հայկական բարբառի վերա, ասած ենք, «թե շատ չէ անցանելու, որ ժողովուրդը աչքը այս եւ այն կողմը ձգածի պես պիտո է տեսանե նոր մատենագրության պատ­կանած մի գիրք եւ այլն»։ Մեր ընդգծած բառերը ցույց են տալիս, որ 1857 թվա­կանի վերջին գիրքը տպարանում է եղել, թերեւս պատրաստ, եթե հեղինակը թույլ է տվել նրանից մեջբերում կատարելու; «Հիշատակարանի» տետրերից մեկում նա, խոսելով նախիջեւանցիների մոտ «թեթեւ թափել» սովորության մասին, ավե­լացնում է. «Այս բանի մանրամասն նկարագրությունը կգտնե ընթերցողը պ. Նալ­բանդյանցի «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» աշխատության մեջ»։ «Հիշատակա­րանի» հենց հաջորդ տետրում, անդրադառնալով «ժողովրդական ընտիր լեզվով» արդեն տպագրված գրքերին, հիշատակում է նաեւ «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» երկը։

1857-ին լույս է տեսնում էժեն Սյուի «Թափառական հրեա» վեպի առաջին հատորը Նալբանդյանի թարգմանությամբ: Գրքի շապկի վրա կա մամուլի տակ գտնվող գրքերի ցանկը, այդտեղ նշված է նաեւ Նալբանդյանի վիպակը, «որի նյութը առած է հայերի կյանքից»։ 

Բայg «Հյուսիսափայլի» ընթերցողներն այդ վեպը չտեսան. դեռ ավելին, վեպը հիմնականում անհայտ մնաց նաեւ հետագա սերունդներին։ Այդ պատճառով ահա Նալբանդյանի կենսագիրը՝ Երվանդ Շահազիզը, ավելորդ չհամարեց պատմել վեպի մոտավոր բովանդակությունը, որ լսել էր Գրիգոր Սալթիկյանից։ «Մի պարոն համաձայնում է յուր աղջկան կնության տալ մի երիտասարդի, խոսքը կա­պում է, եւ երիտասարդը, Նախիջեւանում ընդունված սովորությամբ, ուխտ է գնում ս. Կարապետ, որ վերադարձին հարսանյաց հանդեսը կատարե, բայց նորա բացակայության ժամանակ աղջկա հայրը դրժում է յուր խոսքը եւ ամուսնացնում է աղջկան մի ուրիշի հետ, ուրեմն յինում է «մինին խոսք, մյուսին հարսն» (Ե. Շահազիզ. Միքայել Ղագարյան Նալբանդյանց, Մոսկվա, 1897, էջ 65)։ Պետք է ասել, որ վեպին ծանոթ է եղել նաեւ Լեոն: Իր «Ռուսահայոց գրականությունը» աշխատության մեջ, խոսելով այս երկի մասին, նա, ի միջի այլոց, դրա միակ արժեքավոր  /448/  կողմը համարում է այն, «որ նա տալիս էր կյանքի տեսարաններ, ազգագրական պատկերներ» (էջ 166)։ Որտե՞ղ է տեսել ու կարդացել Լեոն վեպը։ Հետագայում գրած մի հոդվածում նա հետեւյալ ծանոթությունն է տալիս, «Այս վեպը այժմ միանգամայն հազվագյուտ է։ Ինձ մոտ կա նրա, տարաբախտաբար, ոչ ամբողջական արտատպությունը Կ. Պոլսի «Մեղուի» մեջ («Հորիզոն», 1916, N 72): 

Վերահրատարակելով Նալբանդյանի այս վեպը, «Մեղուի» խմբագիր Սվաճյանը դրան կցում է մի բացատրական, որտեղ ասված է. «Պ. Մ. Նալբանդյանց ասկե 13 տարի առաջ Նոր Նախիջեւանի ժողովրդական կյանքեն առնելով «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» անունով փոքրիկ գրքույկ մը գրեց: Այս գրքույկը նույնիսկ նախիջեւանցվոց վկայությամբ մեծ օգուտ եւ ազդեցություն ըրած է այդ ժո­ղովրդի վրա եւ այն նախապաշարմունքը, զոր խայտառակած է Նալբանդյանց, իս­պառ ջնջվեցան քիչ ատենի մեջ ամեն կարգի ժողովրդի մտքեն։ Այս գրքույկը մենք ալ մեր թերթին միջոցով նորեն կհրատարակենք մաս առ մաս, թե՛ վերա­կենդանացնելու համար անոր այս հիշատակն ալ, որովհետեւ վաղուց սպառած է գրքույկը, եւ թե՛ անկե մեր ընթերցողաց ալ օգուտի համար» («Մեղու», 1871, N 56): 

Այս թերթի 1871 թ. մեր ձեռքի տակ եղած հավաքածուի մեջ, դժբախտա­բար, NN 56-61-ը պակասում են։ N 62-ից արդեն Նալբանղյանի վեպին չենք հանդիպում։ Այդ համարները չկան նա եւ Վիեննայի Մխիթարյանների եւ Փարիզի Նուպարյան մատենադարանի գրապահոցներում։ Եվ քանի որ այս պակասող հինգ համարներում վիպակը չէր կարող ավարտված լինել, ուստի պիտի ենթադրել, որ դրանք բռնագրավվել են գրաքննության կողմից, իսկ հետագա տպագրությունն էլ դադարեցվել է: Ի դեպ, վիպակի «Մեղվի» արտատպության հատվածը Ս. Բաղյանի ծանոթագրություններով վերատպեց «Գրական թերթը» (1941, N 10), ապա մտավ «Երկերի լիակատար ժողովածուի» չորրորդ հատորի մեջ։ 

Այժմ ծանոթանանք վերջին հիսնամյակում գիտական շրջանառության մեջ դրված տվյալներին, որոնք, բնականաբար, ծանոթ չէին կարող լինել բանասիրությանը։ 

1857 թ, նոյեմբերի 7-ին Կ. Հայրապետյանին գրած նամակում Նալբանդյանց խնդրում է «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» գրքի համար 400 ռուբլու բաժանորդագրություն կազմակերպել Նոր Նախիջեւանում. «Հավաստի եմ, — գրում է նա, — որ դուք չեք հրաժարվիլ ինձ այսպիսի մի ազգասիրական օգնություն մատուցելուդ, որով իմ տարեւոր աշխատությունը պիտի կենդանանա ազգի համար, հավաստի եմ նույնպես, որ բավական կմնաք իմ աշխատությունից, որովհետեւ ամենայն մա­քուր խղճմտանքով գործակատար եմ գտնված»։ 

Անկասկած, այդ օգնությունը հասնում է, եւ գիրքն էլ տպագրվում է, քանի որ 1858 թ . նոյեմբերի 27-ին նույն Հայրապետյանին նա հայտնում է, թե՝ «գրյանք տպվեցին», եւ որ իրենք «պարտքի տակ» են։ 

Այս ամբողջ պատմության վրա լույս է սփռում Ստեփանոս Նազարյանի հեղինակավոր վկայությունը։ Պատասխանելով Հովհաննես Հովսեփյանի այն նա­ մակին, որով վերջինս խնդրում է իրեն ուղարկել Նալբանդյանի գրքի մի օրինակը. Նազարյանը 1867-ի ապրիլի 3-ին գրում է. «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» ասած գործը հանգուցյալ Նալբանդյանի մինչեւ օրս կապած ու կաշկանդած մնացել է տպարանում, որովհետեւ հեղինակը չկամեցավ դորան հրապարակ տալ, ուրե/449/մն եւ ստանալ կարելի չէ դորան» (Ստեփանոս Նազարյանց, Նամականի, Ե., 1961, էջ 301)։ 

Հաստատապես տպագրված, բայց չհրապարակված, հետագայում հիմնականում ոչնչացված գրքի համառ որոնումներր շարունակվեցին արդեն մեր օրերում։ Հայտնի դարձավ, որ գիրքը տեսել են Պիմեն Զարգարյան գրավաճառի մոտ։ Այնուհետեւ այն ընկել է Կահիրե, հետո ուղարկվել է Բեյրութ՝ Հայաստան առաքելու համար։ (Ըստ Վիեննայի «Հանդես ամսօրյայի» խմբագիր Հ, Պ. Պողոսյանի՝ բա­նասեր Պ. Հակոբյանին գրած նամակի)։ 1966-ին Բեյրութում գտնվող Մորուս Հասրաթյանը հրատարակիչ Վ. Սեթյանից ստանում է վիպակի մի լուսատիպ օրի­նակը։ Շուտով ստացվում են այդպիսի երկու օրինակներ եւս։ 

Գրականագետ Ս. Դարոնյանի ջանքերի շնորհիվ պարզվում է հետեւյալը. «Մի­նին խոսք, մյուսին հարսն» վիպակը նախ գտնվել է պոլսեցի գրավաճառ Գեւորգ Զարդարյանի մոտ (արդյո՞ք Սվաճյանի օրինակը կամ նրա ձեռքով անցած)։ Այն հետո անցնում է սրա որդի Պիմեն Զարդարյանին, որը գիրքը հանձնում է իր եղբորը՝ կահիրեցի գրավաճառ Վահան Զարդարյանին։ Վերջինից գիրքն անցնում է գրասեր Ֆրանգյուլ Խանճյանին, նրանից էլ՝ քրոջ որդի Պետրոս Գրպաճյանին, որը եւ թանկագին նշխարքն ուղարկում է Հայաստան։ Գիրքն այժմ պահպանվում է Չարենցի անվան գրականության եւ արվեստի թանգարանում։ 

Հենց այս որոնված միակ օրինակից էլ վերատպվում է «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» վիպակը «Հայաստան» հրատարակչության կողմից. Երեւանում, 1971-ին։ Տեքստը տպագրության է պատրաստել Մ. Ս. Սաղյանր, առաջաբանը եւ ծանոթագրությունները պատկանում են պրոֆ. Ս. Կ. Դարոնյանին ։ 

Իսկ ի՛նչ է իրենից ներկայացնում մոսկովյան հրատարակությունը։ Դա փոքր չափի մի գիրք է, բաղկացած 98 էջից. առանց շապիկի եւ անվանաթերթի։ Մամուլներն իրար են փակցված ոչ թե տպարանում, այլ հետագայում, ոչ մասնագետի ձեռքով, եւ թղթով: Էջերի դրսի մասերը ոսկեզօծ են։ Առաջին էջի վրա կա Ֆ. Խանճյանի ինքնագիր ստորագրությունը։ 

Այն հանգամանքը, որ Վ. Սեթյանի լուսանկարած օրինակներում կա նաեւ գրքի անվանաթերթը եւ երկուսի մեջ էլ չկան հեղինակի ընդարձակ հառաջաբանը, մտա ծել է տալիս, որ հեղինակի՝ Պոլսի բարեկամներին հանձնած օրինակում այդ հառաջաբանն ընդհանրապես չի եղել (այսինքն՝ շարված է եղել այլ թվահամարով, ինչպես ճիշտ կռահում է Ս. Դարոնյանը) ։ Ինչ վերաբերում է անվանաթերթին, ապա պետք է որ մնացած լինի Վ. Սեթյանի կողմից լուսանկարվելուց հետո, կամ նրա եւ կամ՝ Պետրոս Գրպաճյանի մոտ։ 

Վիպակի ներկա ամբողջական հրատարակությունն, այսպիսով, թվով երրորդն է։ Այն պատրաստված է գրականության եւ արվեստի թանգարանում պահվող միակ օրինակի հիման վրա, իսկ անվանաթերթը լրացված է ըստ Վ. Սեթյանի լուսանկարած օրինակների։ 

Ընդամենը երեքից չորս տարիներ են բաժանում «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» վիպակը «Մեռելահարցուկ» անավարտ վեպից, բայց իրապես դրանք նույն հեղինակի ստեղծագործության տարբեր շրջաններում են գրված։ Վիպակը վերա­բերում է մեր հեղինակի մինչ հյուսիսափայլյան շրջանի երկերի թվին (ոչ միայն, իհարկե, ժամանակագրական առումով)։ Նալբանդյանր այն անձերի թվին է պատ­կանում, որոնց ներքին հասունացումը տեղի է ունեցել բուռն, սրընթաց կերպով։ 

/450/  Այդ երեք տարին նրա համար փոքր ժամանակամիջոց չի եղել, Վիպակում բարձ­րացված խնդիրները հիմք են տվել Ս. Դարոնյանին այն բնութագրելու իբրեւ լու­ սավորական ռեալիզմի սկզբունքներով ստեղծված մի երկ։ Դա, հավանորեն, ճիշտ բնութագրություն է: Վաթսունական թվականների մեր մի շարք գրողներ իրենց առաջին քայլերն անում էին հենց որպես լուսավորիչներ, — այնքա՜ն հայ իրականությանը ետ էր մնացել Արեւմտյան Եվրոպայից, Բայց այն ժամանակ, երբ Րաֆֆին իր «Սալբի» վեպից անցավ ռոմանտիկական գործերին, Նալբանդյանը գրեց իրական կյանքին ամուր շաղկապված «Մեռելահարցուկը»։ 

«Մինին խոսք, մյուսին հարսն» վիպակի համեմատաբար թույլ ֆաբուլայի հիմքում դրված է լուսավորական մի գաղափար, որ նոր եւ կենսական էր հետամնաց այնպիսի միջավայրի համար, ի նչպիսին էր Նոր Նախիջեւանը հիսունական թվականներին, Հեղինակը վերաքննության է ենթարկում տիրող բարոյական հասկացությունները' կրոնամոլությունը, սնահավատությունը, սնոտիապաշտությունը, այլեւ ստրկամտությունն ու տգիտությունը: Բայց հիմնականը՝ կնոջ ազատագրության հարցն է։ Այն հասարակությունը, որտեղ կինը ճորտ է, բոլոր իրավունքներից զուրկ, ստրկական հասարակություն էլ Կենսական այս գաղափարը հնարավորություն էր տալիս հեղինակին բացահայտելոլ այլ ճշմարտություններ եւս։ Վիպակի հերոս Շահումյանցը նոր մարդ է միանգամայն։ Առավել ուշագրավն այն է, որ նա գիտակցում է իր ուժը։ Ահա՛ թե ինչու նա ոչ թե պաշտպանվում, այլ հարձակվում է: Շահումյանցը ապագա կոմս Էմմանուելն է, ոչ նրա չափ հասուն, բայց նույնքան ակտիվ։ Շահումյանցները եւ կոմս Էմմանուելները նոր էին հայտնվում կյանքում, բայց արդեն իրենցով նշանավորում էին նոր տիպը այն մարդկանց, որոնց անմիջապես որսաց ռուս առաջավոր գրականությունը։ Ես նկատի ունեմ առաջին հերթին Չերնիշեւսկու «Ի՞նչ անել» վեպը։ 

Այղ գրականության հետ համաքայլ էր ընթանում եւ Նալբանդյան—վիպասանը։

 

էջ 159 Մ. Նալբանդյանը սովորաբար մոտիկ բարեկամներից որեւէ մեկին էր նվիրում իր ստեղծագործությունները։ Այսպես, է. Սյուի «Թափառական հրեայի» թարգմանությունը նա նվիրել է Ս. Նազարյանին, Կ. Ռոբերտի «Դքսուհի գը Շեւ-րեոզի» թարգմանությունը՝ համալսարանական ընկերոջը՝ Գ. Գեղամյանին, «Կրիտիկա «Սոս եւ Վարդիթերի» հոդվածը՝ կոստանդնոլպոլսյան բարեկամ Խ. Օտյանին (Գր. Օտյանի եղբորը, ապագա երգիծաբան Եր. Օտյանի հորը), վերջապես, սույն վեպը՝ Դ. Կ. Սալթիկյանին: Նոր Նախիջեւանցի այս վաճառականը մի ժամանակ նյութապես եւ բարոյապես օժանդակել է «Հյուսիսափայլի» հրատարակիչներին եւ մինչեւ 1858 թ. բարեկամական նամակագրական կապ է պահպանել Մ. Նալբանդյանի հետ։ Է. Սյուի «Թափառական հրեան», Նալբանդյանի թարգմա­նությամբ, լույս է տեսել Գ. Սալթիկյանի միջոցներով։ 1857 թ. հունիսի 1-ի նա­մակում Մ. Նալբանդյանը գրում էր իր մեկենասին. «Եթե դու չլինեիր մեծահոգությունով հանձառու դորա տպագրությանը, այդ աշխատությունը պիտի մնար ո՞վ գիտի որքան տարի, եւ իմ այնքան տարվա ջանքս եւ տառապանքս պիտի զուր անցներ, ուրեմն՝ ընդունիր իմ անկեղծ շնորհակալությունս, որպես գրավական մեր անքակտելի բարեկամությանը» (Մ. Նալբանդյան, ԵԼԺ, Հ. 4, էջ 46)։ 

Հաջորդ նամակներից երեւում է, որ Գ. Սալթիկյանը հետագայում եւս օժանդակել /451/  Է Նալբանդյանին (գուցե եւ «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» վիպակի տպագրության ծախքե՞րը հոգացել)։ 

Վաթսունական թվականննրի սկզբին, սակայն, Սալթիկյանի եւ Նալբանդյանի հարաբերությունները խիստ վատացան եւ նախկին բարեկամական կապերն ու նա­ մակագրությունը ընդհատվեցին (տե՛ս Մ. Նալբանդյան, Անտիպ երկեր, խմբագրություն եւ կոմենտարներ Աշոտ Հովհաննիսյանի, Երեւան-Մոսկվա, 1935, էջ 781)։ Արդյոք դա բացատրությունը չէ այն բանի, որ Սալթիկյանն այդքան միտումնավոր ձեւով է Եր. Շահագիզին ներկայացրել Նալբանդյանի վիպակի բովանդակու­ թյունը։ Տարօրինակ է եւ այն, որ Սաւթիկյանը Նալբանդյանի կենսագրին չի պատմել վիպակի հրատարակության հետ առնչվող հանգամանքները, որոնք, անշուշտ, նրան հայտնի էին: 

Էջ 160, Հելսինգֆորս — Ֆինլանդիայի մայրաքաղաք Հելսինկիի շվեդական անվանումը; 

Թյությունճի-Օղլու (թուրքերեն) — Տառացի թարգմանությամբ՝ «ծխախոտագործի որդի»։ Ակնարկ է նրա ղրիմեցի լինելու մասինւ 

Նալբանդյանը, ըստ երեւույթին, իր հերոսին անվանել է Օ. Ի. Սենկովսկու ( 1800— 1858) ծածկանունով։ Վերջինս հայտնի արեւելագետ, ժուռնալիստ ու բելետրիստ էր, որի ստեղծագործություններով այդ տարիներին հրապուրված էր Նալբանդյանը։ Նալբանդյանը թարգմանել էր նրա «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսը» պամֆլետը (1858—1859), որ իր կենդանության ժամանակ լույս չտեսավ գրաքննչական նկատառումով։ Նալբանդյանի թարգմանությամբ, «Գ. Հ. Պախալյան» ծածկանունով «Հյուսիսափայլում» (1859, N 1) լույս է տեսել նաեւ Սենկովսկու «Անթար» արեւելյան վիպակը (տե՛ս Ս. Դարոնյան, Մ. Նալբանդյանի գրական ստեղծագործության մի քանի հարցերի մասին, «էջեր հայ ժողովրդի պատմության եւ բանասիրության» (ժողովածու), ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երեվան, 1971, էջ 228—253), 

էջ 162, Այստեղ եւ հետագա էջերում Նոր Նախիջեւանի կենցաղի ու սովորությունների նկարագրությունները համահունչ են, որոշ տեղեր էլ երբեմն տառացիորեն համընկնում են Նալբանդյանի «Հիշատակարանի» այն էջերի հետ, որտեղ նա նկարագրում է հայրենի քաղաքը։ 

Էջ 166. «էֆիմերտե» (հունարեն) — «Գուշակությունների գիրք» է։ Սյուի «Թափառական հրեայի» իր թարգմանության առաջաբանում Նալբանդյանը հեգնանքով գրում է այդ գրքի մասին, «... չեմ ուրանում, որ «էֆիմերտե» եւս պակաս չէ, այն հրաշալի գիրքը, որ մեր ժողովուրդը սիրում է, որի մեջ գրված են ամենայն տարի աշխարհի երեսին պատահելու գործերը, արեգակի եւ լուսնի խավարումը յուրյանը գուշակություններով, արագիլի գնալը եւ այլն, եւ այլն։ Տխո՛ւր մատենագրություն» (Մ. Նալբանդյան, ԵԼժ, հատ. 2, էջ 64)։ 

Էջ 172, «1779-ին բերել էին Ղրիմից», Հայերի՝ Ղրիմից Դոն գաղթը մանրամասնորեն նկարագրված է Նալբանդյանի «Հիշատակարանում» (Մ. Նալբանդյան, ԵԼԺ, հատ. 1, էջ 337 եւ հաջորդ էջերը)։ Նախիջեւանի հայերը Ղրիմի հայերից ժառանգեցին վերջիններիս լեզվի, մշակույթի ու կենցաղի վրա դարերի ընթացքում թաթարների ունեցած ազդեցության հետեւանքները։ 

էջ 198. «Մեզիմեն աղեկ... »—«Մեզիմեն աղեկների» մասին հետագայում գրել է նաեւ Ռ. Պատկանյանը «Պոչաճի Կալուստ» (1875) պատմվածքում։ Հեղինակի  /451/  ծանոթագրությունների մեջ կարդում ենք. «Մեզիմեն աղեկ. փառասեր եւ նախանձոտ ճիներ, որոց վրա վատ բան պիտի չխոսվի, վրեժխնդիր են, ձի չարչարել սի­րում են գիշերները, չեն սիրում այծի հոտ եւ սատկած կաչաղակ» (Ռ. Պատկանյան. Երկերի ժողովածու, հատ. 4, ԳԱ հրատարակչություն, Երեւան, 1966, էջ 161)։ 

Էջ 207, Ալլոպատիա—Բուժման բոլոր մյուս սիստեմներին հոմեոպատների տված անվանումը։ Հոմեոպաւոիա — Հիվանդությունների բուժման միջոց, ըստ  որի, հիվանդը փոքր դոզաներով պետք է ընդուներ այնպիսի դեղեր, որոնք առողջ մարդու օրգանիզմում տվյալ հիվանդությանը հատուկ երեւույթներ կառաջացնեին։ Հոմեոպատների դեւիզն էր՝ «նմանը նմանով է բուժվում»։ Հոմեոպատիայի հիմնադիրն է գերմանացի բժիշկ Ս. Գանեմանը (1775—1843)։ 

Էջ 211 ... «Մի խաբեբա մարդու առաջարկությանը համեմատած»— «Մեռելահարցուկ» վեպում, հանձինս Շաքարյանի ու Մանթուխյանցի, Նալբանդյանը» ծաղրում է նաեւ գրբացներին, ալքիմիկոսներին ու այլեւայլ խաբեբաների, որոնք թմրեցնում էին տգետ ժողովրդին։ 

Էջ 212 «Էժեն Սյու եւ Դյումա»— Նալբանդւանը տալիս է է. Սյուի եւ Ա. Դյումայի (հոր) անունները, որպես այն ժամանակի ժողովրդականություն վայելող գրողներ։ 

Էջ 226 «... Մեր ցեդապետը պահում է յուր մոտ այս մատանին... »— Կախարդական մատանու մասին արված պատմությունը հիշեցնում է մի դրվագ արեւելյան «Մունեջիմ Բաշի» առակից, որ Մ. Նալբանդյանը հրատարակել է «Հյուսիսափայլում» (1859, N 5) «Գ. Հ. Պախալյան» ծածկանունով։ 

ՄԵՌԵԼԱՀԱՐՑՈՒԿ (էջ 236) 

Նալբանդյանի վիպական այս երկրորդ ստեղծագործությունը, ցավոք, անա­ ՛վարտ է մնացել։ Այն տպագրվել է «Հյուսիսափայլի» 1859 թվականի օգոստոս,  սեպտեմբեր եւ հոկտեմբեր ամսատետրակներում։ Հետագայում նույնությամբ ար­տատպվել է հեղինակի «Երկերի» ռոստովյան հրատարակության առաջին հատո­րում, ապա՝ «Երկերի լիակատար ժողովածուի» առաջին հատորում։ Ե՞րբ է գրվել վեպը, ինչո՞ւ է թերի մնացել, — հարցեր են սրանք, որոնց դժվար է պատասխանել։ Ենթադրաբար միայն կարելի է ասել հետեւյալը, այն գրված պետք է լինի «Հյուսիսափայլի» հիմնադրումից հետո, ուրեմն՝ 1858-ի վերջերին կամ 1859-ի սկզբներին, նախ եւ առաջ ամսագրում հրապարակելու համար։ 

Քանի որ գործն անավարտ է, ուստի եւ, բնականաբար, դժվար է տալ ֆա­բուլայի, տիպերի եւ դրանց հետ կապված այլ հարցերի մանրամասն քննությունը։ նույնիսկ գլխավոր, ամբողջ ստեղծագործությունը միացնող թեմայի մասին դժվար է խոսել, որոշ չէ, թե սյուժետային երեք գծերից որը պետք է դառնար գերիշխող։ Վեպի խորագրից այն է երեւում, որ հիմնական գործողությունը դառնալու էր Շաքարյանի՝ մեռելահարցությամբ կամ դիագուշակությամբ տարված այդ «մտավորականի» շուրջը, մինչդեռ իրոք գլխավոր, առաջատար կերպարը Կոմս էմմանուելն է։ Տպագրված հատվածը վեպի մի մասն է միայն, քանի որ այստեղ՝ գործող անձանց բարդ խմբավորման պայմաններում՝ զուգահեռ ինտրիգների զարգացումր դեռ չի հասցված բախման։ Ընթերցողի համար միանգամայն անհասկա­/452/նալի է մնում, թե ինչ կապ ունի, օրինակ, Հովնաթանյանր վեպի մյուս կերպարների հետ։ Այս ցրվածությունը, միջանցիկ գործողության այս բացակայությունը թերեւս ապագա վեպի ամենախոցելի կողմը չիներ, մի հանգամանք, որ դժվար թե հեղինակին հաջողվեր հաղթահարել, երբ առաջին գլուխները տպված էին արդեն։ Եվ արդյոք հենց սա էլ պատճառ չեղա՞վ, որ վեպը թերի մնա։ 

Հնարավոր է, իհարկե, որ դրա հետ միասին այլ հանգամանքներ էլ դեր կատարած լինեն։ «Մեռելահարցուկը» առաջին վեպն է մեր գրականության մեջ, որ ռեալիստական թանձր գույներով երեւան էր բերում հայ բուրժուազիայի եւ նրա ինտելիգենցիայի առօրյա կյանքն իր բոլոր հոռի կողմերով։ Անգամ այս պայմաններում, երբ մենք համարյա ոչ մի օժանդակ նյութ չունենք մեր ձեռքի տակ, հնարավոր է, կռահումների կարգով, իհարկե, ցույց տալ վեպի որոշ նախատիպերի, մանավանդ որ դրանք քիչ են ենթարկված գրական մշակման։ Եթե մի կողմ թողնենք Կոմս էմմանուելին, որ ինքը հեղինակն է, ապա գրական տեսակետից հերոսներից ամենա հետաքրքրականը Հովնաթանյանն է, Մասիսյանի կերպարի այդ առաջին ուրվագիծը։ Ժամանակի մամուլն այդ անվան տակ ճանաչեց նորնախիջեւանցի, թաչց մոսկվայաբնակ, հայտնի հայ վաճառական Հովնանյանին։ «Նալբանդյանը, — գրամ է Ա. Երիցյանը, — ատելություն ուներ պ, Խ... վաճառականի դեմ, եւ ահա այս պարոնը դառնում է Կոմս էմմանուելի հիշատակարանների ծաղրելու եւ հայհոյելու նյութը: Նույնը եւ հանգուցյալ Մսեր Մագիստրոսի վերա­բերությամբ, նույնը պ. Ա... հարուստ ընտանիքի վերաբերությամբ եւ այլն»։ Երիցյանի ակնաոկած Ա. հարուստ ընտանիքը Հովնանյան ընտանիքն է, որին, ըստ ռու­ սական սովորության, կոչում էին Անանով։ Գուցե Հովնաթանյանի այս բնօրինակը միջոցներ է ձեռք առել Նալբանդյանի դեմ դեռեւս «Հյուսիսափայլի» թարմ ամսատետրակը ձեռքին։ Երբ մի քանի տարի հետո Գաբրիել Տեր-Հովհաննիսյանի «Տեր-Սարգսի» մասին նա գրում էր «ափսո՜ս եւ հազա՜ր ափսոս, հեղինակից կամ Հյուսիսափայլից կախում չունեցող պատճառներով ընդհատվեցավ, քանի որ կապվեց մի պարեգոտավորի անունի հետ, որ շատ կարելի է թե անաջողության էլ պատ­ճառ դարձավ», — իր «Մեռելահարցուկի» վիճակը չէ՞ր հիշում արդյոք։ 

«Մեռելահարցուկը» մեզ հիշեցնում է Գերցենի «Ո՞վ է մեղավորը» եւ Չերնիշեւսկու «Ի՞նչ անելը», ընդհանուրը սրանց մեջ այն է, որ երեքն էլ պատկանում են հրապարակախոսական վեպի ժանրին։ Այս հանգամանքով պետք է բացատրվի սյուժեի ինքնատիպ կառուցվածքը։ Գործողությունը հաճախ կանգ է առնում, տեղի տալով ընդարձակ ու երկարաշունչ դատողությունների, մի կողմ է շեղվում, մոռացնել տալով ֆաբուլան։ Չբավականանալով դրանով, հեղինակը հաճախ մանրամասն մեջբերում է կատարում զանազան գիտական հարցերի կապակցությամբ, գիմում է լայնարձակ ծանոթագրությունների, որոնք ինքնուրույն արժեք ունենալով հանդերձ' ընթերցողին կտրում են երկից; Բանն այն է, որ Նալբանդյանը չի էլ ձգտել սովորական իմաստով սյուժետայի արձակի ստեղծման։ նրա համար, վերջին հաշվով, պատմվածքի շրջանակը նեղ էր, քանի որ խանգարում էր անկաշկանդ խոսել բազմապիսի եւ բազմազան այն հարցերի վերաբերյալ, որոնք նրան զբաղեցնում էին, եւ որոնցով նա ապրում էր։ Նրա արձակը պետք է քննվի հրապարակախոսական վեպին հատուկ օրենքներով։ Նրանում քիչ են գեղարվեստական еհնարանքներ», եղածն էլ խստորեն ենթարկված է հեղինակի լարված գործող մտքին։ Նալբանդյանի տաղանդի հիմքը հրապարակախոսությունն է. նրա գե/454/ղարվեստական քանքարը ենթարկված, ստորադասված է հասարակական նոր հարաբերությունների համար մղվող գոտեմարտին, նոր գաղափարների ու հասկա­ցությունների քարոզին, այն ամենի քննադատությանն ու մերժմանը, ինչ այս կամ այն կերպ ճնշում, ստորացնում, անվանարկում է մարդուն։ Կոմս էմմանուելը, վեպի կենտրոնական դեմքը, գաղափարատիպ լինելով հանդերձ՝ իրական եւ կեն­դանի է այն աստիճան, որ իրենով ծածկում է բոլորին։ նա Գերցենի Բելտովը չի,  որ, ընդունված դիպուկ արտահայտությամբ, իր միջավայրում, ստիպված, դարձավ մի տեսակ «խելոք անհարկավորություն»։ Կոմս էմմանուելը մի ակտիվ, գործունյա, անհաշտ րնավորություն է, որ կյանքի իմաստը պայքարի մեջ է գտնում։ Անգամ գերեզմանատան տեսարանում, ուր նա զրույց է ունենում «մահու թագավորության սպասավորի» հետ, որտեղ, թվում է թե՛ կյանքի եւ մահու, առօրյայի եւ հավերժականի փիլիսոփայականի հարցը միայն կարող է զբաղեցնել ինտելեկտուալ այնպիսի հարուստ աշխարհ ունեցող մի մարդու, ինչպիսին Կոմս էմմանուելն է, նա առիթը բաց չի թողնում ցույց տալու հոգեւոր կառավարության ժողովրդի համար ծանր բեռ լինելը։ 

Նալբանդյանի «Մեռելահարցուկը» վեպի մասին կարելի է ասել այն, ինչ Գերցենի «Ո՞վ է մեղավոր» վեպի վերաբերյալ ասել է Բելինսկին. նրա արժեքը «ոչ թե ստեղծագործության, ոչ թե գեղարվեստականության մեջ է, այլ խորապես զգացված, լիովին գիտակցված ու մշակված մտքերի։ Այդ մտքի հզորությունը՝ նրա տաղանդի գլխավոր ուժն է»: 

Էջ 238, Կանցով կամ Կունցովո— պատմական հուշարձաններով հարուստ մի գյուղ Մոսկվայի մարզում»։ 

էջ 241, Շահբեգ — Նալբանդյանի կեղծանուններից մեկը «Հիշատակարանում»։ Շահբեգ ստորագրությամբ նա հոդվածներ ունի նաեւ «Հյուսիսափայլում» եւ «Մեղվում»։

Էջ 271, «Մեղու Հայաստանի» — քաղաքական, բանասիրական եւ առեւտրական լրագիր, որ հրատարակվում էր Թիֆլիսում 1858-1862 թթ. Ստեփաննոս քհն. Մանդինյանցի, իսկ այնուհետեւ, մինչեւ 1886 թ,, Պետրոս Սիմոնյանցի խմբագրությամբ։ Մանդինյանցի «Մեղուն» (որը եւ նկատի ունի Նալբանդյանը) ուներ կղերաաղայական ուղղություն եւ թշնամի էր «Հյուսիսափայլին»։ 

Էջ 279, ... տեօրտի պիրլիք... — Օսմանյան ոսկեդրամ, որ պարունակում է չորս լիրա ( = 8 ռ. 60 կ. ռուս ոսկեդրամով). բառացի՝ չորս մեկնոց։ 

Էջ 284, խոլերայի ժամանակ — հավանորեն նկատի ունի 1847 թ. խոլերան, որ մեծ տարածում ստացավ Անդրկովկասում եւ այլուր, այդ թվում եւ հեղինակի հայ­րենի քաղաքում՝ Նոր Նախիջեւանում» Այդ համաճարակի ժամանակ էր, որ հի­վանդացավ եւ ինքը՝ երիտասարդ Նալբանդյանը. ապաքինվեց մեծ դժվարությամբ։

Էջ 294, «Լույս զվարթը» հոգեւոր երգ է, որ երգում են շաբաթ օրերը, երեկոյան ժամերգության պահին։ 

... Այո մարզիկը հա՞յ էին... —Հմմտ. «Պատմութիւն Առաքել Վարդապետի Դաւրիժեցւոյ», երրորդ տպագրութիւն, Վաղարշապատ, 1896, էջ 87։ Ակնարկն ուղղված է Սարգիս Ջալալյանի եւ Գաբրիել Այվազովսկու դեմ։ Դեմիրճի Օղլին այստեղ, թերեւս, ինքը Նալբանդյանն է, որ առաջ գրվել է նաեւ Դարբինյան։ 

Էջ 295, «Տէր, կեցո՛ դու զՀայս» — Այս երգը տպագրված է «Ազգասերի» մեջ (1847, N 102, էջ 238) Հ. Կ. ստորագրությամբ։ Նալբանդյանն ասում «առա/454/ջին անգամ», որովհետեւ այն օրհներգություն ազգային» խորագրով զետեղված կար նաեւ Գամառ-Քաթիպայի «Ազգային երգարանում» (էջ 167)։ նորագույն բանասիրական հետազոտությունները պարզել են, որ «Տեր, կեցո... »-ն Թաղիադյանի ստեղծագործությունը չէ. այն տպագրվել է շատ ավելի վաղ, «Հայելի կալկաթյան» հանդեսում, տակավին 1821 թվականին։ 

«Ազգասեր» — Շաբաթաթերթ вքաղաքական, տնտեսական, բնական եւ բարոյական գիտելեաց»: Հրատարակվում էր Կալկաթայում, 1845-1848 թթ. ընթացքում, Մեսրոպ Թաղիադյանի խմբագրությամբ։ 

«Արշալույս Արարատյան» — Քաղաքական, բանասիրական եւ առեւտրական օրագիր, որ հրատարակվում էր 1840—1887 թթ. ընթացքում, Ղուկաս Պալդասարյանի (իսկ նրա մահից հետո՝ Հարություն Սըվաճյանի) խմբագրությամբ։ 

Էջ 296, Տե՛ս Գրովտիոօ, ճշմարտութիւն քրիստոսական հաւատոյ։ Ի լատինէ ի հայ ած Մեսրովպ Դաւիթեան Թաղիադեանց Կարբեցի, սարկաւագ սրբոյ էջմիածնի, Կալկաթա, 1829։ 

Էջ 297, Հովնաննես կաթողիկոսի ժամանակին (1835-1840) — Նալբանդյանը թույլ է տվել փաստական սխալ. Հովհաննես Կարբեցին կաթողիկոս է եղել 1831-42 թվականներին: 

Ութեքյանց — Այդ ութ միաբաններն էին՝ Բզնունյանց Սիմեոն արքեպիսկոպո­սը, արդվինցի Գրիգոր արքեպիսկոպոսը, Տեր-Մարուքյանց Նիկողայոս եպիսկո­պոսը, Ղրիմցի Հովհաննես վարդապետը, Տաթեւացի Գեւորգ վարդապետը, Արարատյանը Ստեփաննոս վարդապետը, Շահխաթունյանց Հովհաննես վարդապետը եւ Շահազիզյանց Մարտիրոս վարդապետը։ Սրանք բոլորն էլ, կաթողիկոսի կամքով, 1834 թ. ամառը աքսորվեցին զանազան տեղեր (հմմտ. Աղ. Երիցյանց, Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը եւ Կովկասի հայք XIX դարում, մասն Բ, Թիֆլիս, 1895, էջ 165, 227 եւ շար. ), 

էջ 298, Այբբենարան —Տե՛ս «Մեսրովբեան Այբբենարան առ ի պէտս դպրոցաց, ընդ հովանեալ Ամենափրկչեան Աթոռոյ որ ի նոր Ջուղայ», Կալկաթա, 1840։

Տե՛ս «Ճառ դաստիարակութեան օրիորգաց, ըստ խնդրոյ պարոն Յովսեփայ Աղաբէգեան», Կալկաթա, 1847: 

Տե՛ս «Ճանապարհորդոլթիւն Մեսրովբայ Դ. Թադիդեանց վ. ա. սարկաւագի սրբոյ էջմիածնի ի Հայս», հատոր առաջին, Կալկաթա, 1847: 

Տե՛ս «Պատմութիւն Պարսից յօրագրի Մեսրովպայ Դ. Թաղիդեանց վ. ա. սարկաւագի Ս. էջմիածնի արդեամբ եւ ծախիւք պարոն Յովհաննիսի Սարգսեան Սաղմասացւոյ», հատոր Ա, ի Կալկաթա, 1846: 

Տե՛ս «Սոս եւ Սոնդիպի, արար Մ. Դ. Թաղիդեանց վ. ա., սարկաւագ սրբոյ էջմիածնի», Կալկաթա, 1847։ 

Տե՛ս «Վէպ Վարսենկան սկսյուհւոյ Աղուանից, ի հնութեանց հայրենեաց փոխեաց յարգի ոճ եւ գիր ազգիս Մեսրովպ Դ. Թաղիդեանց վ. ա. սարկաւագ Սրբոյ էջմիածնի», Կալկաթա, 1847։ 

Տե՛ս Child’s first attempt at English and Armenian Composition, Calcutta. Printed at Bishops College press, 1840. 

«Մեսրովբեան շարադրիչ հայ եւ անգղիական լեզուաց ի պէտս դպրոցաց, ընդ հովանեալ Ամենափրկչեան Աթոռոյ Նոր Ջուղայ», Կալկաթա, 1840։ 

Տե՛ս «Հէուարճախօս առակք Պարսից, Թարգմանեալ հանդերձ յաւելուածովք ի Մ. Դ. Թաղիդեանց», Կալկաթա, 1848։ 

/455/  Տե՛ս Մեսրովբեան առաջնորդ մանկանց, տպագրեալ ծախիւք տիկին Շուշանայ Մ. Դ. Թաղիդեան, ի պէտս սուրբ Սանդուխտ դպրոցի իւրոյ», Կալկաթա, 1847։

Տե՛ս «Վէպ Վարդգիսի Տն. Տուհաց, ի հնութեանց հայրենեաց գաղափարն ալ յարդին ոճ եւ գիր ազգիս Մեսրովպ Դ. Թաղիդեանց, վ. ա., սարկաւագ սրբոյ էջմիածնիս, Կալկաթա, 1846, 

Տե՛ս «Դիցաբանութիւն, արար Մեսրովբ Դաւթեան Թաղիադեանց, սարկաւագ սրբոյ էջմիածնիս , Կալկաթա, 1830, 

Տե՛ս «Պաղեստին, պսակեալ քերթած Գերապատիվ տեառն Ռիջինալդայ Եբրեան եպիսկոպոսի Կալկաթայ, ի հայ ած Մեսրովպ Դաւթեան Թաղիադեանց, սարկաւագ սրբոյ էջմիածնիս , Կալկաթա, 1830, 

Տե՛ս History of ancient Endia, from the earliest ages to the inva­ sion of the mohamedans: compiled from the authorities. By the Rev Mesrop David Taliatin, A. M. Deacon of she Armenian Church. Calcutta, Bishops College press. MDCCCXLI. 

«Պատմութիւն հին Հնդկաստանի յանյիշատակ դարուց անտի՝ ցհարձակումն Մահմեդականաց, ըստ աւանդելոյ մատենագրաց այլ եւ այլ ազգաց: Նուիրեաց ի պատիւ Հայոց ազգեն Մեսրովբ Դաւթեան Թաղիդեանց վ. ա. սարկաւագս. էջմիածնի», Կալկաթա, 1841։ 

էջ 299, «Պորտիչիու համր կամ Ֆենելլա»— ֆրանսիական ականավոր կոմպոզիտոր Դանիել Օրերի (1782—: 1871) օպերան։ 

էջ 300, Բաղդասար խալֆայի կամ, ավելի ճիշտ, Բաղդասար դպրի երգերը տպագրվել են «Տաղարան փոքրիկս խորագրով, Նալբանդյանի ժամանակ «Տաղարանն» ունեցել էր արդեն երեք հրատարակություն. 1723, 1734 եւ 1768 թթ. բոլորն էլ լույս տեսած Կ. Պոլսում։ 

էջ 301, «Յո՛ր քահանայն եւ ՂԵտացին աւա'ղ = ոհ) — Տե՛ս Աւետարան ըստ
Ղուկասու, Ժ, 25։ 

Էջ 301, «Թափառական հրեա»— Այս վեպի առաջին հատորը, Նալբանդյանի թարգմանությամբ, լույս է տեսել Մոսկվայում, 1857 թ. ։ 

էջ 304, գնեցի երգարանը — Տե՛ս «Ազգային երգարան հայոց, ծաղկաքաղ հին եւ նոր գործածական ամեն պարունակության երգեր ու կամ տաղերու, այբուբենի կարգով, աշխատասիրյաց Գամառ-Քաթիպա», ՍՊ. Բուրգ, 1856։ 

Էջ 306, ... սկսել են երեւել մասնավոր դպրոցներ օրիորդների համար — Դժվար է որոշակի ասել, թե Թեոդոսիայի օրիորդաց վարժարանից բացի էլ ինչպիսի դպրոցներ նկատի ուներ Նալբանդյանը այս տողերը գրելիս։ Ինչպես ինքն էլ հիշատակում է, դրանք նախնական ձեռնարկումներ էին այդ ուղղությամբ եւ շատ հեռու՝ կատարյալ լինելուց։ Այդ կարգի դպրոցներ աչքի առաջ ուներ նաեւ Պերճ Պռոշյանը, երբ գրում էր իր հուշիկներում. «Այդ ժամանակ (1859— Ն. Մ . ) Թիֆլիսում հայ աղջկանց դպրոցի գոյությունը ամենքին ծաղրելի էր թվում, կար институт-ը, որ ձեռնհաս էր միայն ազնվականներին եւ արտոնատերերին։ Երեւեցան վանքի թաղումը հինգ-տասր աղքատ աղջկանց համար այսպես կոչված Մամիկոնյանցի եւ Մարկոսյանցի վարժոցներ, բայց եւ դրանք անհետացան. հրեշավոր բան էր թվում ավելի զարգացած օտարազզիներին, թող թե հայերին, աղջկանց ուսու/457/մը» (տե՛ս «Հուշեր», տեքստը, ներածությունը եւ ծանոթագրությունները պատրաստեց Խորեն Սարգսյան, Արմֆանի հրատ., Երեւան, 1940, էջ 52) ։

էջ 315, ... պիտի ճնշեն եւ ոսկերքս զերեզմանիս մեջ... — Պարբերության շարունակությունր հանված է, ամենայն հավանականությամբ, գրաքննության կամ խմբագրի կողմից՝ գրաքննական նկատառումներով։ 

Տե՛ս «Գուսանք, Ա, Սայաթ-Նովա, լոյս գցած աշխատասիրութիւնով Գեւորգեա Ախվերդեան», Մոսկվա, 1852։ 

Տե՛ս «Զանազան երգք հանգուցեալ Ադամայ Երեւանցւոյ, Աղբար մականուանելոյ, ի լոյս ընծայեաց Ոսկան Յովհաննիսեանց Երեւանեցի», Մոսկվա, 1855։ 

«Զանազան երգք պարոն Յովհաննես Կարապետեան Աշրգ Շիրին մականուանելոյ, ի լոյս ընծայեաց Ոսկան Յովհաննիսեանց Երեւանեցի», Մոսկվա, 1855։

էջ 319, Ոհ, լոկ երազ էր, մի խռովեք ինձ: — Միքայել Միանսարյանի կազմած «Քնար Հայկականում» այս բալլադը զետեղված է որպես Նալբանդյանի կողմից կատարված թարգմանություն։ Մենք այժմ հակված ենք կարծելու, թե սա ինքնուրույն ստեղծագործություն է։ «Մինին խոսք, մյուսին հարսն» վիպակր հայտնաբերվելուց հետո կարելի է ենթադրել, թե բալլադի հերոսուհին հենց վիպակի հերոսուհին է,, եւ երկուսի էլ նախատիպը Նալբանդյանի առաջին սերն է՝ Մանուշակը։ 

Էջ 328, «Ճռաքաղ» — բանասիրական ամսագիր, որ հրատարակվում էր Մոսկվայում, Մսեր մագիստրոս Մսերյանցի եւ նրա որդի Զարմայր Մսերյանցի ջանքերով, 1858-1862 թթ. ընթացքում։ Հենց առաջին օրից ծայրահեղ թշնամական գիրք բռնեց «Հյուսիսափայլի» հանդեպ։ 

Էշ 335, Հայի հայրենիքը, — Նալբանդյանի բանաստեղծությունն է։ 

Է9 338, Բեգզադէ — Նալբանդյանի «Հիշատակարանի» գրական գործող անձերից մե՛ր, տգետ, խավարամոլ եւ սնոտիապաշտ մի վաճառական, որ կողոպտում է աջ ու ձախ եւ հարստանում, խտրություն չդնելով միջոցների մեջ։ 

ՍԱՏԱՆԱՅԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ՄԵԾ ՀԱՆԴԵՍԸ 

«Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսը» ռուս լրագրող եւ արեւելագետ Շ. Ի. Սենկովսկու «Большой выход у сатаны» ֆելիետոնի փոխադրությունն է, Սենկովսկու այս գործն առաջին անգամ լույս է տեսել 1833 թ., «Новоселье» գրական ժողովածուում, իսկ հետագայում մտել է նրա երկերի ետմահու հրատարակության առաջին հատորի մեջ (1858)։ Հավանական է, որ հենց այս հրատարակությունն էլ ձեռքի տակ է ունեցեք կոմս էմմանուելը։ 

«Большой выход у сатаны» սատիրան իր հերթին ինքնուրույն ստեղծա­ գործություն չէր, այլ Օնորե դը Բալզակի «La comedie du diable» գործի վերամշակումը: Ծանո՞թ էր արդյոք Նալբանդյանը Բալզակի այդ երկին, դժվար է հաստատապես ասել։ 

Բնագրի եւ նրա հայերեն թարգմանության մանրակրկիտ համեմատությունը ցույց է տալիս, որ Նալբանդյանր լիակատար ազատությամբ է վարվել վերցրած նյութի հետ։ «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսի» շատ հատվածներ ու տո­/457/ղեր հանդիսանում են Նալբանդյանի սեփական գրչի գործ, իսկ վերջին երկու գլուխն արդեն ամբողջապես նրանն են։ Դրանից ավելի կարեւոր է այն փոփոխու­թյունը, որին ենթարկվել է երկը գաղափարական տեսակետից։ Խոր հոռետեսու­թյամբ եւ դեպի հասարակական կյանքն արհամարհական ձաղրով համակված ֆելիետոնը Նալբանդյանի մոտ վերածվել է մի փայլուն քաղաքական պամֆլետի՝ ուղղված ամբողջապես ռեակցիայի աչքի ընկնող ներկայացուցիչների դեմ։ Նալբանդյանի հիշատակած քաղաքական իրադարձությունների խոշոր մասը վերաբերում է ոչ թե երեսնական թվականներին, ինչպես Սենկովսկու մոտ է, այլ հետագա շրջանին, առանձնապես 1848—1858 թթ. ։ Սենկովսկին հեգնանքով նկարագրում է 80-ական թվականների գրական արտադրանքը, Նալբանդյանը նույնն է անում 50—60-ական թվականների եւ այն էլ՝ հետադիմական բանակի գրական արտադրանքի վերաբերյալ: Չբավարարվելով այդ փոփոխություններով, նա ստեղծել է հնդկական ծայրագույն Բրամինի տիպը, որով պատկերել է Ներսես կաթողիկոսին: Հաստատորեն կարելի է ասել, որ դա հայտնի է եղել նաեւ Նալբանդյանի ժամանակակիցներին։ Այսպիսով, Նալբանդյանի սատիրական հարձակումներն այստեղ կրում են քաղաքական բնույթ։ Ամենայն պարզությամբ կարելի է ցույց տալ նաեւ Մսերյանի, Այվազովսկու պատկերները, ըստ որում դրանք ներկայացված են ոչ թե որպես անձնական թշնամիներ, այլ իբրեւ քաղաքական հակառակորդներ։ 

Աշխատաթյան ձեռագիրը չի գտնված։ Հրատարակվում է ըստ Աբգար Հովհաննիսյանի «Փորձում» (1881, գիրք V—VI) լույս տեսած բնագրի։ Աշխատել ենք հնարավորության չափ ազատել այն աղավաղումներից ու սխալներից, որոնցով լույս է տեսել «Փորձում»։ Այդ աշխատանքի ընթացքում օգտագործված է նաեւ Սենկովսկու գործը հետեւյալ հրատարակությամբ. Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбауса), т. I, СПб. 1858. 

Ձեռագրի, գրության ժամանակի եւ տպագրության պատմության վերաբերյալ հարցերի համար բանալի է հրատարակչի այն ծանոթագրությունը, որ կցված է «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսին»։ 

«Հրատարակելով այս հոդվածը, որ մոտերումս մեր ձեռքն ընկավ մեր բարեկամներից մեկի շնորհիվ, հարկավոր ենք համարում ավելացնել, որ նույնիսկ Նալբանդյանի ձեռքով է գրված եւ տեղ-տեղ սրբագրված է Նազարյանցից: Հավանական է, որ յուր ժամանակը լույս չէ տեսել «հեղինակից ու խմբագրությունից անկախ պատճառներով»։ Ակնարկությունները վերաբերում են ժամանակակից անցքերի եւ անձանց՝ Մխիթարյանց, Մսերին, Այվազյանին, Սարգիս եպիսկոպոսին եւ, վերջապես, Ներսես կաթողիկոսին: Շատ հարձակողական ուղղություն ունի կաթոլիկության նկատմամբ որ այն ժամանակ Ֆրանսիայի պաշտպանությամբ սպառնում էր երկպառակություն ձգել ազգի մեջ, որսալով հայերին յուր թակարդը: Երջանիկ ենք, որ մեզ հաջողեցավ կորուստից ազատել մեր ամենահամակրելի հեղինակի այս գործը» («Փորձ», 1881, գ. V—T1): 

Այստեղից առաջին անգամ հայտնի է դաոնում, որ Նալբանդյանի ձեռագիրը մինչեւ խմբագրի բարեկամի միջոցով «Փորձին» հասնելը գտնվել է Նազարյանցի ձեռքում, որը նա տեղ-տեղ նույնիսկ սրբագրել է։ Կարողացե՞լ է Ա. Հովհաննիսյանն ազատվել այդ սրբագրությունից եւ որքանո՞վ, — այժմ դժվար է ասեր Մի բան միայն պարզ է, որ նա ցանկություն է ունեցել, ըսսէ հնարավորին, վերականգնել Նալբանդյանի տեքստը։ 

/458/  Ձեռագրի՝ Նազարյանցի մոտ եղած լինելու պարագան հուշում է, որ է «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսը» նախատեսված է եղել «Հյուսիսափայլի» համար։ Աբգար Հովհաննիսյանը ճիշտ է մատնանշում չտպագրվելու պատճառը։ Բնագրի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ոչ մի սրբագրություն չէր կարող փրկել դրությունը, եւ որ դժվար թե այդ վիճակում Նազարյանցը սատիրան գրաքննության հասցրած լինի։ Այսպիսով՝ Նալբանդյանի այս պամֆլետը պետք է գրված լինի 1858-ի վերջերին կամ 1859-ի սկզբներին։ Այդ են մատնանշում նրա մեջ հանդիպող մի քանի ակնարկները, ինչպես եւ Հարություն քհն. Գյոքչեյանի թղթերում հայտնաբերված՝ հրապարակախոսի անտիպ ձեռագրերի համապատասխան նշումը ( Հմմտ. Աշոտ Հովհաննիսյան, Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը,  Գիրք առաջին. Երեւան, 1955, էջ 244)» 

էջ 344, ... գրի անունի հետեւյալ տառերը —Սատանայի կերած «պաքսիմատը» եղել է մի գիրք, որի խորագիրը հետեւյալն է. «Հրահանգ քրիստոնէական հաւատոյ ըստ ուղղափառ դաւանութեան եկեղեցւոյ Հայաստանեայց, աշխատասիրութեամբ Մսերայ Վարժապետի Գրիգորեան Զմիւռնացւոյ, ի Մոսկուա, 1850»։

Մատթեոսի Ավետարանի մեկնության մեջ— Տե'ս «Մեկնութիւն սրբոյ աւետարանի տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի որ ըստ Մատթէոսի, Արարացեալ եւ շարադեցեալ ի Մխիթարայ Վարժապետէ Աբբահայր կոչեցեաք... յամի տեառն 1737, ի Վենետիկ»։ 

Էջ 345, «Եվրոպա»— լույu էր տեսնում Վիեննայում, 1847-1862 թթ. ընթաց­քում։ ճշտում ենք թվականը։ Ըստ «Փորձում» հրատարակած տեքստի, դա 1856 թ. հունվարի առաջին թերթն է, որ սխալ է, հեղինակի ձեռագիր «Յաղագս հայկական մատենագրութեան ճառի» մեջ երկու անգամ հիշատակված է այդ լրա­գրի 1853 թ. հունվարի 20-ի համարը։ 

... Օսմանյան պատմության վերջին թերթերից — Ակնարկում է Գաբրիել Այվազովսկու «Պատմութիւն Օսմանեան պետութեան» եռահատոր աշխատությունը, որ լույս է տեսել Վենետիկում, 1841 թ. ։ 

Էջ 348, ... ինչպես Ս... ուսումնականության վերա - Հավանորեն՝ Սարգիս Վրդ. Ջալալյան: 

... Դեպի Գեհյանը.. --- Կարծում ենք, որ ճիշտ է այս գեհյանը, եւ ոչ թե գե­հենը, ինչպես հանդիպեցինք վերը՝ 190-րդ էջում. 

էջ 350, ... Բացի հնդկական ապստամբությունից ընդդեմ անգլիացոց —Ակնարկում է ազգային- ազատագրական այն ապստամբությունը Հնդկաստանում (1857-1858), որ հայտնի է Սիպայների ապստամբություն անունով։ Ապստամբությունն ուղղված էր անգլիական կառավարության նվաճողական քաղաքականության դեմ։

Բաղանդիստներ կամ բոլանդիստներ — եզվիտ-վանականների գիտական կազմակերպություն, որ զբաղվում էր կաթոլիկ սրբերին վերաբերող հնագույն բնագրերի հրատարակությամբ։ 

Հիսուսյան կարգ (եզվիտներ) —մարտնչող կաթոլիկական հոգեւորական օրդեն, որ 1539 թ. հիմնադրեց Իգնատիոս Լոյոլան, որպես գլխավոր զենք ռեֆորմացիայի դեմ։ Այդ մասին տե՛ս նաեւ Միք. Նալբանդյանի «Հիսուսյանք» աշխատությունը։

Էջ 351, ... թե ինչ խորհուրդ ունի գործը — Նալբանդյանն այստեղ հիշատակում է ֆրանսիական 1848 թ. հեղափոխության այն շրջանը, որ Մարքսը բնորոշեց իբրեւ հեղափոխության նախաբան։ Հեղափոխությունն սկսվեց փետրվարի 23—24-ի /460/  արյունահեղ ընդհարումով, որից հետո հայտարարվեց ժամանակավոր կառավա­րություն։ Այդ կառավարության մեջ տեղ գտան այն բոլոր տարրերը, որոնք այս կամ այն մասնակցությունն էին ունեցել հեղափոխությանը։ 

Մանրամասնությունները տես Կ. Մարքս, Ֆ. Էնգելս, Ընտիր երկեր, հատ, I, Երեւան, Հայպետհրատ, 1950, էջ 287—283. 

Մեծ դեմոկրատ հրապարակախոսը հիմնականում ճիշտ էր ըմբռնում պատմական այդ դեպքերի բնույթը։ Իզուր չէր նա սարկազմով գրում, թե արյունահեղ մարտերի արդյունքը եղավ այն, որ «թագավորը հայտարարվեց արքա, իսկ ժողովուրդը՝ թագավոր»։ 

... Մի ամբողջ հասարակություն — Ակնարկը վերաբերում է Բելգիային եւ Հոլանդիային։ Առաջինին Նալբանդյանը անվանում է «անանուն», որովհետեւ, ինչպես հայտնի է, մինչեւ 1830 թ. Բելգիան զրկված էր ազգային ինքնուրույնությունից եւ գտնվում էր Հոլանդիայի գերիշխանության տակ։ 

Էջ 352, ... առանձին թագավորություն... — Խոսքը 1830 թ. ազգային հեղափոխական այն շարժումների մասին է, որոնք ավարտվեցին Հոլանդիայի գերիշխանությունից Բելգիայի ազատագրումով, որը 1331 թ. հայտարարվեց անկախ պետություն։ Նույն թվականին հոլանդական զորքը, 50 000 զինվորով, անսպասելիորեն ներխուժեց Բելգիա, գրավեց Գասսելտը, Լուվենը եւ սպառնաց Բրյուսելին։ Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի օգնությամբ Բելգիան կարողացավ հետ մղել հակառակորդին եւ վերջնականապես ապահովել իր անկախությունը։ 

... Այս բաբելոնյան խառնակությունից... — Խոսքը լեհական 1830-1831 թթ. ապստամբության մասին է։ Ապստամբությունը կրում էր շլյախտայական բնույթ եւ չգրավեց գյուղացիական մասսաներին։ Զինված ուժերի գլուխ կանգնեցին տատանվող գեներալները, որոնք չկարողացան գործադրել հարձակողական տակտիկա; Ապստամբությունը ճնշվեց դաժանորեն։ 

354, Mein lieber Augustin. — «Իմ սիրելի Ավգուստին», գերմանական հին Ժողովրդական պարերգ (վալս): 

... Մի գեղեցիկ դաշնադրություն — Հավանորեն խոսքը կարբոնարների՝ հեղափոխական-դեմոկրատական գաղտնի ընկերության մասին է։ Այդ ընկերությունն առաջացավ Իտալիայում XIX դարի սկզբին եւ պայքարում էր ֆրանսիական գերիշխանության, ապա եւ Բուրբոնների դեսպոտիզմի դեմ Նեապոլում, հանուն դեմոկրատական կարգերի եւ Իտալիայի միավորման։ Աբսոլյուտիզմի վերականգնումից հետո կարբոնարների կազմակերպությունը ջախջախվեց: 

355, Անգլիան ւգարասլած է Չինաստանի նեա.... — Ակնարկում է չինական հայտնի Տայպինյան հեղափոխությունը (1850-1864), որ առաջ էր եկել գյուղացիության՝ մի կողմից ֆեոդալական եւ առեւտրավաշխառուական, մյուս կողմից՝ օտարերկրյա, գլխավորապես անգլիական կապիտալի կրկնակի շահագործման հե­տեւանքով։ 

357, Ֆրանսիայի թագավորի կյանքը կտրելու համար... — Ակնարկում է իտալացի հեղափոխական Ֆելիչե Օրսինիի (1819-1858) 1858 թ. հունվարի 44-ին կատարած անհաջող մահափորձը Նապոլեոն III-ի դեմ, որին նա համարում էր եվրոպական ռեակցիայի հենարանը։ 

358, ... հիմնավոր բաների հարգ ճանաչողը —Օրագրության ոստիկանի' Բութանդուսի տիպը կերտելիս Նալբանդյանը նկատի է ունեցել Գաբրիել Այվազովսկուն, իսկ սատիրայում հիշված «Ստախոսից ստախոս» լրագիրը «Մասյաց աղավնին» է։

էջ 360, Բավ է: Արդյուք այդպես է, եղբայր — Բնագրում գրված է. «Պետք է, այդպե՞ս է, եղբայր», որ անճիշտ թարգմանություն է։ Ռուսերենում ասված է. «Полно, так ли братец?» (տե՛ս հիշատակված աշխատությունը, էջ 411)։ 

Մոգեն — հավանորեն մտացածին անուն է։ 

Բուբանդուսը սկսեց շարունակել - Այս հատվածի իմաստը նրա անիմաստ եւ անկապ լինելու մեջ է։ 

էջ 362, ... չորս տեսակ օրագիր... — Այս հատվածը «Փորձում» խառնված է. դուրս է մնացել չորրորդ կարգը։ Սենկովսկին գրում է. Первий класс назван мною журналистами движения. второй журналистами сопротижления, третий   журналистами уклонения, четвертый журналистами возвращения, пятый именуется среднею серединою» (տե՛ս հիշատակված աշխատությու­նը, էջ 413-414)։ 

էջ 364, ... այս տետրակները ... — Հավանորեն ակնարկը վերաբերում է «Գամառ-Քաթիպայի արձակ եւ չափաբերական աշխատությունները» տետրակներին, որոնք լույս էին տեսնում Պետերբուրգում, 1855-1857 թթ. ընթացքում։ Հրատարակվել է ընդամենը հինգ ժողովածու։ Ինչպես հայտնի է, գրական այդ ընկերության կենտրոնական դեմքն էր Ռափայել Պատկանյանը։ 

Էջ 365 Գրականության դեւապետի նախատիպը Մսեր Մսերյանն է. ներքեւում ակնարկ կա նրա հրատարակած «Ճռաքաղ» ամսագրի մասին: 

Էջ 365, Յօղակն ի ճախր — 

Յողակն ի ճախր յայեր ամբուռ,
Խոշիլն դուդել՝ ի յամբ անկուռ.
Սաղպի արեկ՝ թնդմամբ տըրոփ,
Զետ տիր ըռումբ՝ ազդու ի յոփ»։ 

(Անհուն օդի մեջ ճախրել ցանկացողը
Եվ ամպերում աղմուկ հարուցանողը
Արագորեն կգահավիժի մեծ թնդյունով,
Ինչպես ծանր ռումբը սաստկապես 

ընկնում է փոսի մեջ)։ 

Ակադեմիկոս Ստ. Մալխասյանի ծանոթությամբ՝ անճաշակ եւ խրթին գրա­բարի մի նմուշ, առնված Ստեփաննոս վարդ. Ագոնցի «Ճարտասանութիւն» գրքից, 1775, էջ 57։ Նալբանդյանը սրանով ծաղրում է գրականության դեւապետի գրաբարամոլությունը։ 

Էջ 376, Քամ, Քանան եւ Նեբրովբ, — Ըստ առասպելի՝ Քամը Նոյի երկրորդ որ­դին էր, Բանանը՝ Քամի չորրորդ որդին, իսկ Ներրովթը՝ Քամի թոռը։ Ենթադրվում է, որ Քանանի ուրվականի տակ հեղինակը նկատի է ունեցել Գ. Քանանյա­նին (տե՛ս Աշոտ Հովնաննիսյան, Նալբանդյանը եւ նրա Ժամանակը, գիրք առա­ջին, Երեւան, 1957, էջ 191)։ 

էջ 378, Ոողա եւ Ոողիբա — հոսքը վերաբերում է Ոողա եւ Ոողիբա քույրերի մասին առակին, «Մարգարէութիւն Եզեկիէլի, գլ. ԻԳ։ 

/462/  Էջ 380, պ. Նաենափետս անունով փողոցի բանաստեղծը- «Փորձում» այս անունը տպված է «պ. Նաե ա ետս». մեր կարծիքով՝ այն պետք է լրացնել դուրս մնացած երկու տառերով, որից կստացվի Նաենափետս եւ տառափոխելով, ինչ­պես արվում է անագրամմում, կարդալ Ստեփանեան: Հավանորեն դա հենց նույն Օտեփաննոս Ստեփանյանն է, հետագայում՝ Խ. Ստեփանե։ Մսեր Մսերյանի արխիվում պահպանվում են նրա ձեռագիր երկու ոտանավորները։ Դրանցից մեկն ուղղված է Նալբանդյանի դեմ, որպես պատասխան սրա «Ну хорошо!» երգիծաբանական բանաստեղծության, իսկ մյուսը՝ Նալբանդյանին պաշտպանող Գյոքչեյան քահանայի դեմ։ 

ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ՎԵՐԱԳՐՎՈՂ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ
«Աստված հզոր, երկայնամիտ... » 

«Արարատի» 1896 թ. N 1-ում Ն. Ք. -ն (Նիկողայոս Քարամյան) «Փշրանք Մ. Նալբանդյանի շարադրություններից» խորագրով հաղորդման մեջ Նալբանդյանի բանաստեղծությունների տետրի մասին պատկերացում տալու համար բերել է բովանդակություն ր (առաջին տողերով) եւ ապա ավելացրել հետեւյալը. «Այս քսան եւ հինգ ըստ մեծ մասին ինքնուրույն ոտանավորներից հետո... տետրի վերջին երեսում գրված է երկու տնով մի «Տե՛ր, ողորմյա... »։ Նույն երեսի ստորոտում գրված ծանոթությունից տեղեկանում ենք, որ այդ ոտանավորը շարադրել է Նալբանդյանր յուր մահվանից քիչ առաջ։ Այդ աղոթքը հայտնի է եղել Նոր Նախի­ջեւանում, սակայն ձեռագրի մեջ այդ տողերը գրող մեծարգո պ. Փ. Վ. (իմա Փիլիպոս Վարդանյան—խմբ. ) ցավելով հայտնում է, որ ինքը միայն այդ երկու տունը գիտե, շարունակությունը մոռացել է»։ (Ապա գալիս են այդ տները)։ Բանաստեղծությունն արտատպվել է նաեւ՝ Եր. Շահազիզ, Միքայել Ղազարյան Նալբանդյանց, կենսագրություն, Մոսկվա, 1897, էջ 1, իբրեւ բնաբան։ Ինքնագիրը չի՛ պահպանվել։ Արտատպվում է այդ աշխատությունից։