ԱԶԳԱՅԻՆ ԹՇՎԱՌՈՒԹՅՈՒՆ

(էջ 288)

Ինքնագիրը չի պահպանվել: Գրվել է 1864 թ. փետրվար ամսվա ընթացքում Պետրոպավլովյան բերդում: Առաջին անգամ տպագրվել է «Հյուսիսափայլ», 1864, № 3-ում, «Ստեփանոս Նազարյան» ստորագրությամբ: Այնուհետեւ արտատպվել է «Արշալույս Արարատյան»-ում (1864, № № 767–769): Մտել է ԵԼԺ III հատորը (1940): Ներկա տպագրության համար հիմք է հանդիսացել «Հյուսիսափայլի» հրապարակումը: 

Մ. Նալբանդյանի գրչին պատկանելը հաստատվում է միայն Ղազարոս Աղայանի վկայությամբ, որը 1863–1864 թթ. աշխատել է որպես գրաշար այն տպարանում, որտեղ տպագրվում էր «Հյուսիսափայլը»: Իր «Իմ կյանքի գլխավոր դեպքերը» հուշերում (1894) նա գրել է. «(Ստ. Նազարյանը) աշխատակից չուներ, ամեն ինչ ինքն էր թարգմանում, շատ անգամ ոչինչ բաներ եւ զանազան կեղծանուններով: Մի հոդված միայն, որ կրում էր «Ազգային թշվառություն» վերնագիրը, Նալբանդյանի գրածն էր, թեեւ Նազարյանի իսկական անունն էր ստորագրված» (Ղազարոս Աղայան, ԵԺ, հ. 3, Ե., 1974, էջ 344–345):

Հետագայում Լեոն «Ստեփաննոս Նազարյանց» մենագրության մեջ անուշադրության մատնեց Աղայանի վկայությունը, հոդվածը, համարելով «Հյուսիսափայլի» խմբագրի հեղինակություն: Սակայն, չնայած դրան, Լեոն հատուկ ուշադրություն դարձրեց հոդվածի վրա, որը իր ձեւով եւ բովանդակությամբ զանազանվում էր Ստ. Նազարյանի հրապարակախոսական ժառանգությունից: Այս հանգամանքն ինքնին վիճելի է դարձնում նրա անվերապահ պնդումը հոդվածի հեղինակության վերաբերյալ: Խոսելով «Ազգային թշվառության» մասին, Լեոն գրում է. «Մի հոդված, որի նմանը չենք գտնի Նազարյանցի գրվածքների մեջ: Ժողովրդական իրավունքի, ազատության եւ առաջադիմության սկզբունքները այստեղ նկարագրված եւ պաշտպանված են մի անսովոր եղանակով ու գեղեցիկ տրամաբանությամբ: Նույնիսկ ոճն էլ այստեղ ուրիշ է եւ Նազարյանցի լեզվին, գրելու ձեւերին վարժ մարդը դժվարությամբ է կարողանում հավատալ, թե այդ հոդվածն էլ պատկանում է նրա գրչին, այնքան թեթեւ է նա, ազդու իր կարճ նախադասություններով, իր խորությամբ, ոգեւորությամբ»: Անդրադառնալով հոդվածի լեզվին եւ ոճին, Լեոն շարունակում է. «Այդ մորմոքն է հաղորդել Նազարյանցի գրչին այնքան անսովոր սրություն, հեգնանք, սուրբ եւ ազնիվ վրդովմունք: Ինչե՜ր չէր անի այդ գրիչը, եթե շարունակեր այդպես շարժվել: — Բայց շարունակել չկար: Անցնում է «Հյուսիսափայլի» առաջին կիսամյակը: Երկրորդ կիսամյակում այլեւս չէր կարելի ճանաչել մեր Նազարյանցին» (Լեո, Ստեփաննոս Նազարյանց, հ. 2, Թիֆլիս, 1902, էջ 210, 215): Ինչպես կարելի է նկատել, Լեոն, ըստ էության, ինքն է կասկածանքի տակ դնում «անսովոր» հոդվածի հեղինակության հարցը: Աղայանի վկայությունը ուշադրության չէր արժանացել նաեւ Ստ. Նազարյանի «Երկերի» (Թիֆլիս, 1913) առաջին հատորի հրատարակության ժամանակ, որտեղ «Ազգային թշվառությունը» զետեղված է որպես «Հյուսիսափայլի» խմբագրի գրչի արգասիք: Այդ հոդվածը հիշատակված է նաեւ հատորի վերջում կցված «Ժամանակագրական ցուցակում»: Ճիշտ է, «Կենսագրական ակնարկի հեղինակ եւ հատորի կազմող Նիկոլ Աղբալյանը չի անդրադառնում այդ հոդվածին, բայց, քանի որ օգտագործված գրականության ցանկում Աղբալյանը հիշատակում է նաեւ Լեոյի «Ստեփաննոս Նազարյանց» աշխատությունը, պետք է ենթադրել, որ նա նույնպես «Ազգային թշվառությունը» դասում էր Ստ. Նազարյանի ստեղծագործությունների թվին: 

Շուտով, սակայն, Նիկոլ Աղբալյանը վերափոխում է իր կարծիքը այդ հարցի վերաբերյալ: «Հորիզոն» թերթում (1913, № 241) «Ն. Ա. » ստորագրությամբ նա հանդես է գալիս մի մեծ բանավիճային հոդվածով՝ «Կրկին Ստ. Նազարյանի մասին» վերնագրով: Հայտնելով Ստ. Նազարյանի երկերի առաջին հատորի լույսընծայման մասին եւ ընդարձակ մեջբերումներ կատարելով Լեոյի «Ստեփաննոս Նազարյանց» մենագրությունից «Ազգային թշվառության» վերաբերյալ, Նիկոլ Աղբալյանը ցույց է տալիս նրա դատողությունների անհետեւողականությունը: «Ազգային թշվառությունը» Ստ. Նազարյանի համար գտնելով եզակի երեւույթ, ինչպես բովանդակության, այնպես էլ լեզվի ու ոճի տեսակետից, այնուամենայնիվ «Լեոն կասկած չունի, որ այդ հոդվածը Նազարյանի գրածն է… Իսկ որ՝ զարմանալի բացատրություն մի մարդու գրական վաստակների շարքում, որ արդեն 52 տարեկան է եւ ուրեմն ենթակա չի կարող լինել հանկարծական ու խորին փոփոխության, մինչեւ այն աստիճան, որ մարդ դժվարանա հավատալ, թե «Ազգային թշվառություն» հոդվածը նրա գործն է»: Դրանից հետո Նիկոլ Աղբալյանը նկատում է. «Եվ իսկապես այդ հոդվածը Նազարյանի գրածը չէ»: Ի հաստատումն իր կարծիքի նա հենվում է Ղ. Աղայանի «Իմ կյանքի գլխավոր դեպքերը» հուշագրության վրա եւ զարմանում, թե ինչպես կարող էր Լեոն ուշադրություն չդարձնել Նալբանդյանի ժամանակակցի նման կարեւոր հայտարարությանը, չնայած նրան, որ  իր մենագրության մեջ որպես աղբյուր հիշատակում է նաեւ Ղ. Աղայանի գիրքը (բայց այդ մեղադրանքը կարելի է ուղղել եւ հենց իրեն, Աղբալյանին, որպես Ստ. Նազարյանի «Երկերի» առաջին հատորի կազմողի): Կասկածի տակ չդնելով «Աղայանի ուղղամտությունը», Աղբալյանը, այնուամենայնիվ, բերում է Նալբանդյանի հեղինակության օգտին մի քանի կողմնակի ապացույցներ. 

1. Մ. Նալբանդյանը քաջատեղյակ էր Սահմանադրության հետ կապված բոլոր անցուդարձերի հետ եւ ի տարբերություն Նազարյանի լավ ծանոթ էր Թուրքիայի հայության հասարակական-քաղաքական կյանքին: Արդեն իր առաջին այցելության ժամանակ Կոստանդնուպոլիս, 1860 թ. նոյեմբերին, նա «Մեղուում» հոդված էր հրատարակել «Հրաշափառ խայտառակություն» վերնագրով Հովհ. Չամուռճյանի «Երեւակի» դեմ եւ մի «գեղեցիկ նամակ» ուղղված «Մեղուի» խմբագրին: «Ուրեմն, — եզրակացնում է Նիկոլ Աղբալյանը, — «Ազգային թշվառություն» հոդվածը շատ ավելի հավանական է, որ այնպիսի մի մարդ գրած լինի, որ անձամբ եղած էր Պոլից, մասնակցած «լուսավորյալների» եւ «խավարյալների» պայքարին, քան Նազարյանը… Չմոռանանք նաեւ, — ավելացնում է նա, — որ «Հյուսիսափայլի» մեջ Նալբանդյանն էր միայն, որ իբրեւ, բառի բուն իմաստով, հրապարակախոս սիրում էր գրել ու խոսել ընթացիկ կյանքի, կենդանի մարդկանց ու գործերի մասին»:

2. «Ազգային թշվառություն» հոդվածի հրապարակման ժամանակ Նալբանդյանը գտնվում էր Պետրոպավլովյան բերդում, կարո՞ղ էր արդյոք նա այն գրել նման պայմաններում: Այդ իր հարցադրմանը Աղբալյանը տալիս է հետեւյալ բացատրությունը. Այո՛, «եթե նկատի ունենանք, որ Նալբանդյանը բանտում եռանդով աշխատում էր, գրում մի շարք ընդարձակ հոդվածներ, գեղարվեստական գործեր, էլ չենք խոսում բազմաթիվ նամակների մասին»: Այդ ամենից հետո Աղբալյանը եզրակացնում է. «Ընդունելով, որ Նալբանդյանն է գրել «Ազգային թշվառությունը», մեզ համար միանգամայն  պարզված կլինի այդ հոդվածի լեզվի, ոճի, գրության ձեւի եւ բովանդակության գաղտնիքը եւ զարմանալի ոչինչ չի մնալ մեջտեղ: Այդ հոդվածում ամեն ինչ հարմար է Նալբանդյանին եւ հեռու Նազարյանից: — Այսպես ուրեմն՝ «Ազգային թշվառություն» հոդվածը թյուրիմացությամբ է մտած Ստ. Նազարյանի երկերի ժողովածուն. նրա տեղը  Մ. Նալբանդյանի երկերի ժողովածուի մեջն է»:

Միանգամայն հասկանալի պատճառներով Նիկոլ Աղբալյանը չի շոշափում այն հարցը, թե ինչո՞ւ Նալբանդյանի հոդվածը «Հյուսիսափայլում» տպագրվել է ամսագրի գլխավոր խմբագրի ստորագրությամբ: Հենց այն պատճառով, որ հոդվածի իսկական հեղինակը գտնվում էր Պետրոպավլովյան բերդում, Ստ. Նազարյանը հրատարակել էր այն իր ամսագրում, իր ստորագրությամբ, այլապես հնարավոր չէր լինի նրա տպագրությունը: Ինչպես երեւում է Մ. Նալբանդյանի «Բերդի Հիշատակարանից», 1864 թ. մայիսի 5-ին նա ստացել էր «Հյուսիսափայլի» այն համարը, որտեղ հրատարակվել է «Ազգային թշվառությունը»:

Առաջին անգամ «Ազգային թշվառությունը» Նալբանդյանի անունով լույս ընծայվեց՝ «Միքայել Նալբանդյան, Երկու տող, Ազգային թշվառություն» (խմբ. Հ. Մելիքյանի, կոմենտարներ Ա. Մակարյանի, Ե., 1939): 

Իր հարցադրումներով «Ազգային թշվառությունը» սերտորեն առնչվում է Նալբանդյանի հրապարակախոսական նախորդ աշխատությունների հետ. «Նամակ «Մեղուի» խմբագրին» (1860), «Պոլսահայ լուսավորչական համայնքը» (1861), «Երկու տող»  (1861), որոնց մեջ արծարծվում են արեւմտահայության ծանր վիճակի եւ «Սահմանադրության» համար դեմոկրատական մտավորականության պայքարի հարցերը: 

Պետրոպավլովյան բերդում արգելափակված Նալբանդյանը չի դադարում հետաքրքրվել Արեւմտյան Հայաստանի ճակատագրով, ուշի ուշով հետեւում է նրանց պարբերական մամուլին, մասնավորապես «Մեղուին», որից նա բազմիցս մեջբերումներ է կատարում հոդվածում: 

Նալբանդյանի «Ազգային թշվառություն» հոդվածը կարծես ի մի է բերում «Սահմանադրության» շուրջ բռնկված դեմոկրատների եւ հետադիմական ուժերի սուր պայքարը Արեւմտյան Հայաստանում: Չնայած «Սահմանադրության» անհետեւողականությանը եւ պակասավորությանը, այն ինչ-որ չափով թեթեւացնում էր աշխատավորների վիճակը, սահմանափակում էր ամիրաների իրավունքները եւ օգնում սուլթանական բռնատիրական կարգերի պայմաններում ազգային-ազատագրական պայքարի ծավալմանը: Ահա թե ինչու Մ. Նալբանդյանը այդպիսի կրքով պաշտպանում էր «Սահմանադրությունն» ու նրա կողմնակիցներին, խորին զայրույթով հարձակվում հետադիմական ուժերի վրա, որոնք աշխատում էին ամեն կերպ խոչընդոտել թեկուզեւ «թըլփատված» «Սահմանադրության» իրականացումը: 

Հեղափոխական դեմոկրատների դիրքերից Նալբանդյանը խարազանում էր հայ ժողովրդի ազգային շահերի դավաճաններին, դատապարտում էր լիբերալների անհետեւողականությունը, հանդես գալիս «Մեղուի» խմբագիր Հ. Սվաճյանի գլխավորությամբ գործով դեմոկրատական ուժերի պաշտպանությամբ: 

Ծաղրելով «Մեղուի» գաղափարական հակառակորդներին, որոնք արշավ էին սկսել շաբաթաթերթի դեմ, Նալբանդյանը ասում էր, թե նրանք աղաղակում են. «Կոտրեցե՛ք այդ հայելին, որ իմ ճիվաղադեմ կերպարանքը ամեն օր ինձ ցույց է տալիս, փշրեցե՛ք նորան…»: Այս արտահայտությունը համեմատ է Գոգոլի «Ռեւիզորի» բնաբանին. «Ha зеркало неча пенять, коли рожа крива»: 

Հրապարակախոսը կոչ էր անում ոչ թե ազգային թշվառության հետեւանքների վերացման, ինչպես այդ անում էին լիբերալները, այլ այդ թշվառության սոցիալական պատճառների (այսինքն՝ կղերա-ամիրայական եւ գաղութարարական ճնշման) վերացմանը, որովհետեւ, ինչպես ինքն էր ասում, պատճառների վերացման հետ վերանում են նաեւ հետեւանքները: Հեղափոխական-դեմոկրատը ընթերցողին հանգեցնում է զինված ապստամբության անհրաժեշտության գաղափարին, ինչպես այդ տեղի ունեցավ Զեյթունում՝ 1862 թ.: Հենց այդ մասին էր Նալբանդյանի ակնարկը, թե «Տորոսի խռովությունքը պատմեց «Մեղուն»: Ընդ սմին, չի բացառվում, որ Նալբանդյանը նկատի ուներ նաեւ 60-ական թվականների սկզբներին Ռուսաստանում տեղի ունեցած գյուղացիական ապստամբությունները, որոնց մասին գրել էր իր «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» երկում:

Հետադիմական եւ պահպանողական մամուլը թշնամությամբ ընդունեց «Ազգային թշվառություն» հոդվածի երեւան գալը «Հյուսիսափայլի» էջերում: Այսպես, Զմյուռնիայի «Արշալույս Արարատյան» թերթը արտատպելով հոդվածը, անվանելով նրա դրույթները «սխալ եւ ազգավնաս», գրում էր. «Այդ հոդվածը որ լի է կրույք եւ ազգային երեւելիները, պեյերը, էֆենտիները եւ հոգեւոր հովիվները չարաչար կպախարակե եւ կզրպարտե, կերեւի, թե դադարյալ «Մեղու» լրագրին ներշնչությամբ գրված է: — Չենք գիտեր, թե ազգային երեւելիները, պեյերը, էֆենտիները ու հարուստները, որոնք ազգին պարծանք ու պաշտպաններն են, ազգին մեջեն հանելով, խեղճ ու աղքատ ժողովուրդը ինչպես պիտի կրնա հառաջ երթալ առանց դրամո»: 

«Արշալույս Արարատյանի» նման խիստ գնահատականը պատահական չէր, քանի որ «Հյուսիսափայլը», «Ազգային թշվառության» մեջ քննադատել էր նրան, մտցնելով «մի քանի հետսընթաց օրագիրք»-ների մեջ: Հետաքրքրական է այն փաստը, որ 1863 թ. հուլիսի 13-ին, Պետրոպավլովյան բերդից եղբորը գրած նամակում, Նալբանդյանը մերկացնում էր «Արշալույս Արարատյանին» եւ նրա խմբագիր Ղ. Պալտազարյանին, գրելով հետեւյալը. «Սիրելի եղբայր, դու ինձ գրում ես, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հայր Մատթեոսի հետ Զմյուռնիայից ժառանգության գործի համար եկած հայազգի Բաղդասարը, «Արշալույս Արարատյան» թերթի խմբագիրներից մեկը: «Արշալույս Արարատյանը» մի անարգ թերթ է, որ պատիվ չի բերում հայ մամուլին, ունի միայն մի խմբագիր ի դեմս կաշառված Ղուկաս Բալտազարյանի, հիրավի, հենց նա է քեզ այցելողը: Խնդրում եմ այլեւս չթողնես քեզ մոտ այդ սրիկային: Նա մի վարձկան է, որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ Անգլիայի եւ իր զզվելի թերթի հրատարակության համար ստանում է նույնքան աննշան մի գումար Թուրքիայի անգլիական դեսպանատնից…» (Մ. Նալբանդյան, ԵԼԺ, հ. IV, էջ 226–227): 

Էջ 288, տ. 2. «Շատ հին ժամանակներից սկսած…» — Նկատի ունի ամիրայական դասի մշտական կապը թուրքական կառավարության եւ վերնախավի հետ: Ամիրաների հարստությունը ստեղծվել է կապալահարկերի, պետական մատակարարումների, բարձր պաշտոնյաների վարկավորման, բանկային ընկերությունների գործառնության եւ նման այլ միջոցներով: Ամիրայական դասից քիչ չէին այնպիսիները, որոնք դիրք եւ ազդեցություն ունեին սուլթանական պալատում: Նրանք էին տնօրինում ռազմական կապալների եւ պետական շինարարության գործը: Տատյան ամիրաներին, օրինակ, վստահված էր սուլթանների գանձարանն ու փող կտրելու իրավունքը, նրանց ձեռքում էին վառոդի գործարանները, արքունի ալյուրի եւ հացի մատակարարումը: Պալյան ամիրաները արքունի ճարտարապետներ էին, Երեմյանները՝ Եգիպտոսի սեղանավորներ, Տյուզյանները եւ Պեզճյանները՝ արքունի փողերանոցի կապալառուներ:

Ազգային կյանքի վրա ամիրաները ազդում էին իրենց հովանավորած հիվանդանոցների, անկելանոցների եւ հատկապես եկեղեցու միջոցով: Պոլսի հայ պատրիարքարանը եւ նրան ենթակա եկեղեցու թեմերի առաջնորդները գտնվում էին ամիրաների լիիրավ վերահսկողության ներքո: Մինչեւ «Թանզիմաթի» հրապարակումը (1839), սուլթան Աբդուլ Մեջիդի օրոք, պատրիարքները իրավունք ունեին դատել, պատժել եւ աքսորել եկեղեցական եւ աշխարհիկ այն հայերին, որոնք անհնազանդ էին գտնվել կամ մեղանչել էին կրոնական ավանդույթների դեմ: Պատրիարքի այս իրավունքը շատ հաճախ ազդեցիկ ամիրաներն օգտագործում էին իրենց հակառակորդների դեմ: Նույն  վիճակն էր տիրում նաեւ գավառներում: 

Ազգային կյանքում իշխող դիրք պահպանելու համար ամիրաները հանդես էին գալիս որպես հայ եկեղեցական ու մշակութային հիմնարկների հովանավորներ: Նրանց ազդեցության տակ էին գտնվում փաստորեն թե՛ ծխական համայնքները, թե՛ դպրոցները, թե՛ մամուլն ու գրականությունը: 

Իր «Պոլսահայ լուսավորչական համայնքը» զեկուցագրում, բնութագրելով ամիրաների գործունեությունը, Նալբանդյանը գրում է. «Այս մարդիկ, հասնելով պետական պաշտոնների եւ հետեւաբար մոտիկ հարաբերություններ ունենալով թիւրք կառավարության ազդեցիկ դեմքերի հետ, յուրացրել էին իրավունք՝ խառնվելու հայկական բոլոր գործերին, վարելու այդ գործերն ուղղակի, կամ Կ. Պոլսի հայ պատրիարքների միջոցով եւ վերջապես՝ Դռան առաջ իսկ խաղալու հայ ժողովուրդը ներկայացնողների դեր: Կասկած չկա, որ իրերի այս վիճակում, վերջին տեղը չէր բռնում ինքնիշխանությունը, այս բառի լիակատար արեւելյան իմաստով»: 

Էջ 289, տ. 25. «Սահմանը դրվեցավ…» — Այսինքն՝ սահման դրվեց նրանց՝ ամիրաների, պատրիարքների եւ առաջնորդների կամայականություններին: 

«Պոլսահայ լուսավորչական համայնքը» զեկուցագրում Նալբանդյանը հետեւյալ կերպ է բացատրում Սահմանադրություն բառի իմաստը. «Վերջապես ազգի աղետալի վիճակը գրավեց հայերի ընդհանուր ուշադրությունը եւ հարկադրեց նրանց հնար փնտրելու նմանօրինակ դրությունից դուրս գալու համար: Այդ նպատակին հասնելու միակ միջոցը համարվեց այն Կանոնադրության իրագործումը, որի մասին վաղուց էր երազել հասարակությունը: …Կանոնադրությունը կազմելուց հետո, Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, ազգի կողմից «Սահմանադրություն» անունը տվեց նրան, անուն, որ կազմված  է «Սահման եւ դրություն» բառերից»:

Էջ 289, տ. 28. «Տակավին Հյունքար-Սկելեսիի դաշտավայրը յուր մեջ ուներ այն օրհներգու բազմությունը…» — 1863 թ. մայիսի 26-ին Հյունքար-Իսկելեսի զբոսավայրում հանդիսավորությամբ նշվեց վերախմբագրված Ազգային Սահմանադրության առաջին տարեդարձը: «Մեղուն» իր 1863 թ. հունիսի 4-ի (№ 262) «Հանդես տարեդարձի ազգային Սահմանադրության եւ շնորհակալության առ բարեգութ ինքնակալ սուլթան Ապտյուլ Ազիզի ի Պեյքոզ» վերնագրով հոդվածում մանրամասնորեն նկարագրում է այդ խանդավառ տոնակատարությունը: Հոդվածը վերջանում է հետեւյալ նախադասությամբ. «Ահա այս կերպով, այս սիրաշուք հանդեսը առանց վեճի եւ կռվո վերջացավ ի պատիվ Հայկյան սերնդոց. այսուհետեւ կմնա Սահմանադրության գործադրությանը նայիլ»:

Էջ 289, տ. 33. «Սկսան դուրս սողալ յուրյանց խավարային որջերից եւ վազել Պեշիկ-թա՜շ» — Այսինքն՝ դեպի Պատրիարքարան, որը գտնվում էր Կ. Պոլսի Պեշիկ-թաշ թաղամասում:

Էջ 290, տ. 14. «Երեւեցան կուսակցությունք…» — Սահմանադրական պայքարի ընթացքում ձեւավորվեցին մի շարք հասարակական հոսանքներ ու «կուսակցություններ», որոնք իրենց օրգան դարձնելով այս կամ այն թերթը, երկար ժամանակ խիստ պայքար էին մղում միմյանց դեմ: Այդ հոսանքների մեջ առանձնանում էին դեմոկրատները, որոնք համախմբված էին Հարություն Սվաճյանի «Մեղուի» եւ Կարապետ Փանոսյանի «Մյունետիե Էրճիասի» շուրջը, լիբերալները կամ «լուսավորյալները, որոնց հարում էին «Մասիս», «Արեւելյան դար», «Ծաղիկ», «Կիլիկիա», «Սեր» պարբերականների շուրջը համախմբված մտավորականները, հետադիմականները կամ «խավարյալները», որոնք հանդես էին գալիս Չամուռճյանի «Երեւակի», Ղուկաս Պալտազարյանի «Արշալույս Արարատյանի», էջերում:

Էջ 290, տ. 17. «Ուր գէշն իցէ, անդր ժողովեցին արծուիք…» — Տե՛ս Աւետարան ըստ Մատթէոսի, գլ. ԻԴ. 28: 

Էջ 290, տ. 33. «Ազգը ցրվեց այդ ավազակաց ժողովը» — 1860–61 թվականներին Երուսաղեմի պատրիարքական ընտրությունների ընթացքում ծագեցին լուրջ տարաձայնություններ, որին մասնակցում էին Պոլսի պատրիարքարանը, Երուսաղեմի վանքը, Էջմիածնի կաթողիկոսը, ամիրաները, լիբերալները եւ բուն ժողովուրդը:

Սահմանադրության հակառակորդները պնդում էին, որ Երուսաղեմի պատրիարքական գահին բազմելու իրավունքն, ըստ ավանդության, պիտի վերապահված լինի միայն Երուսաղեմի վանքի միաբաններին: Սահմանադրականները պահանջում էին, որ պատրիարք ընտրվելու իրավունք ունենան նաեւ դրսի վանականները: Կ. Պոլսի պատրիարք Սարգիսը սկզբում հաշվի առնելով ազգի ընդհանուր ցանկությունը, ընդունեց Երուսաղեմի պատրիարք ընտրվելու «դուրսեցիների» ցանկությունը: Սակայն շուտով տեղի տալով հակառակորդ ուժերի ճնշմանը, անցավ հակասահմանադրականների կողմը եւ 1861 թ. հուլիսին ստանալով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մատթեոս Չուխաճյանի կոնդակը Երուսաղեմի պատրիարք «ներսից» ընտրելու վերաբերյալ, առանց այլեւայլության դիմեց ընտրությունների:

1861 թ. օգոստոսի 17-ին պոլսահայ սահմանադրականները ներս են խուժում Գում-Գափուի եկեղեցին, պահանջելով պատրիարքի հրաժարականը: Միջադեպը անակնկալ չէր հակասահմանադրականների համար, որոնք նախապես վարձել էին բազմաթիվ մարդկանց, բողոքավորների վրա հարձակվելու եւ նրանց լռեցնելու համար: Տեղի է ունենում սահմանադրականների եւ հակասահմանադրականների բռնցքամարտ, որն առիթ տվեց թուրք կառավարության միջամտությանը: 

Այս դեպքերին հաջորդում են քաղաքական ճնշումները, առժամանակ խափանվում են սահմանադրականների դեմոկրատական թեւի օրգանները՝ Սվաճյանի «Մեղուն», Փանոսյանի «Մյունատին» եւ «Ծաղիկը»:

Բարձր Դուռը նշանակում է հատուկ հանձնաժողով, որին պիտի միանար «ազգից ընտրված» մի այլ հանձնաժողով՝ ազգային Սահմանադրությունը վերաքննելու համար: Կառավարական հանձնաժողովի կազմի մեջ էին՝ Սերվիչենը, Հակոբ Նորատունկյանը, Գրիգոր Աղաթոնը եւ ուրիշներ: Ազգային հանձնաժողովի մեջ էին ներգրավված Գրիգոր Օտյանը, Մկրտիչ Աղաթոնը, Ստեփան Ասլանյանը, Նահապետ Ռուսինյանը:

Ժողովրդի սահմանադրական պայքարը շարունակվեց նաեւ կառավարության միջամտությունից հետո: Նկարագրված դեպքերից ուղիղ մեկ տարի հետո՝ 1862 թ. օգոստոսի 1-ին, ներս խուժելով պատրիարքարան, գազազած ամբոխը դուրս է քշում այնտեղից ազգային գործերը վարելու համար Բ. դռան նշանակած խառն ժողովի անդամներին ու պատրիարքի տեղապահին: Հուզված բողոքավորները ջարդուփշուր են անում ժողովասրահի կահ-կարասիքը եւ կողպեքի տակ դնում նրա դռները: Խառն ժողովի նախագահ Բարունակ պեյ Ֆերունյանը դիմադրելու փորձ չի անում, այլ ջանում է հավատացնել ամբոխին, որ Սահմանադրությունը վերացված չէ եւ շուտով տերության վավերացումից հետո կվերադարձվի ազգին: Մի շաբաթ անց, Սելիմ փաշան մի գունդ զորքով մտնելով պատրիարքարան, դարբնի ձեռքով կոտրում է ժողովրդի կողմից դրված կողպեքները, ներս է թողնում խառն ժողովի անդամներին: Այդ ամենից հետո նա վերահաստատում է ժողովի իշխանությունը եւ դատապարտում խռովության հեղինակներին: Այնուհետեւ, հրամանատար փաշան 60 զինվոր թողնելով պատրիարքարանի պաշտպանության համար, հեռանում է: Սակայն, չկամենալով հակառակ մնալ «ազգի կամքին», պատրիարքի տեղապահը եւ խառն ժողովի նախագահը հրաժարական են տալիս: 

Այս իրադարձություններից հետո թուրքական կառավարությունը խոստանում է հաստատել վերաքննված Սահմանադրությունը: 

Նալբանդյանը իր «Պոլսահայ լուսավորչական համայնքը» զեկուցագրում մանրամասնորեն անդրադառնում է 1861 թ. դեպքերին: 

Էջ 290, տ. 33. «…զաթոռս աղաւնեվաճառացն…» — Տե՛ս Աւետարան ըստ Մատթէոսի, գլ. ԻԱ, 12

Էջ 291, տ. 36. «Սուրբ Հակոբի վանքը մնաց ավազակների ձեռք…» — Սուրբ Հակոբի վանքը Երուսաղեմի միաբանության կենտրոնն է եւ վճռական դեր խաղաց 1860 թ. Սահմանադրությունը դադարեցնելու գործում: Երկրորդ, վերամշակված Սահմանադրության մեջ հատուկ կետ մտցվեց այն մասին, թե Երուսաղեմի պատրիարք ընտրվելու իրավունքը վերապահված է բացառապես սուրբ Հակոբի վանքի թուրքահպատակ միաբաններին: Այսպիսով, վանքի գործերի տնօրինությունը մնաց դարձյալ Երուսաղեմի միաբանների ձեռքին:

Երուսաղեմի պատրիարքի ընտրության հարցին Նալբանդյանը մոտենում էր ազգային-քաղաքական տեսանկյունից: Պահանջելով, որ պատրիարքական թեկնածու առաջադրելու իրավունքը վերապահված չլինի միայն Երուսաղեմի, կամ միայն Թուրքիայի հայ եկեղեցականներին, նա մերկացնում է թուրք կառավարողների վարած քաղաքականության ներքին դիտավորությունը՝ ջլատելու հայերի ազգային ամբողջությունը եւ պատնեշ հանդիսանալու ռուսական ազդեցությանը: 

Իր «Պոլսահայ լուսավորչական համայնքը» զեկուցագրի մեջ Նալբանդյանը հանգամանորեն անդրադառնալով այս հարցին, գրում է. «Ինչ վերաբերում է Երուսաղեմի հարցին, Դուռը ոչ միայն խախտում է Խաթթի-Հումայունը, այլ եւ մասնատում է հայ հոգեւորականության միասնությունը: Նա զրկում է Ռուսաստանում գտնված հայ եպիսկոպոսներին Երուսաղեմի պատրիարք ընտրվելու իրավունքից եւ հատկացնում է Երուսաղեմի հայ վանքը միայն թուրքահայերին, իսկ վերջիններից՝ միայն տեղի վանականներին: Բայց Երուսաղեմի հայ վանքը բովանդակ հայ ազգի սեփականությունն է, որտեղ էլ որ նա գտնվի, ճիշտ նույն հիմքերով ու իրավունքներով, ինչպես եւ Էջմիածնի վանքը, եւ որ Ռուսաստանում գտնվում է կես միլիոն հայ, ապա ուրեմն Թուրքիան իր որոշումով խախտում է նրանց անհերքելի իրավունքը»: 

Էջ 292, տ. 7. «Այսօր գրեթե մի տարի է, որ Սահմանադրությունը վավերացավ…» — 1863 թ. մարտի 25-ին ընդունվեց երկրորդ, վերամշակված Սահմանադրությունը, որի առաջին տարեդարձը լրացավ 1864 թ. մարտի 25-ին: Նալբանդյանն ասում է գրեթե, որովհետեւ ինքը հոդվածը գրել է 1864 թ. փետրվարին:

Էջ 292, տ. 19. «…թողունք մյուս խորհուրդները, որ այլապես կազմվեցան» — Խոսքը վերաբերում է ուսումնական, տնտեսական, ելեւմտական եւ այլ խորհուրդներին, որոնք կազմվել էին պաշտոնական առանձին հիմունքներով:

Էջ 292, տ. 33. «Գեշը գեշով դեֆ կըլլա, բարով խերով Մեչուխեչան չնորոգեր այդ վարդապետությունը» — «Մեղուի» 1857 թ. № № 16, 20-ում Սվաճյանը տպագրել էր «Գեշը գեշով դեֆ կըլլա» վիպակը: Իսկ «Մեղուի» 1863 թ. օգոստոսի 6-ի (№ 211) համարում տպագրված «Թուրֆանտա տուտուին նամակները» հոդվածի մեջ Մեչուխեչան ասում է. «…Միտիդ բեր քու մորդ, քու մորկանդ մորը սա հին առածը. գեշը գեշով տեֆ կըլլա. (վատությունը վատությամբ է հատուցվում) ասի հին ճշմարտություն մըն է եւ չես կարող ուրանալ…»: 

Մեչուխեչան Հարություն Սվաճյանի կեղծանունն է: Հրանտ Ասատուրը իր «Դիմաստվերների» մեջ այսպես է ներկայացնում այդ «Երեւակայական էակ» Մեչուխեչային: «Իր դիտողությունները շահագրգիռ ձեւով ներկայացնելու միջոց մը գտած էր Մեղվի խմբագիրը, հարաբերություն հաստատելով երեւակայական էակի մը, Մեչուխեչայի հետ: Աս էակը տեսակ մը խպլիկ էր, որ շատ մը լուրեր եւ տեղեկություններ կբերեր իրեն.  խորունկ հետաքրքրություն մը ուներ ամեն բան իմանալու եւ կուզեր, որ իր հեգնական դատումները հրապարակվեին եւ հանցավորները խարազանվին հրապարակավ: Եթե պետք տեսներ, օդին մեջ կբարձրանար, նույնիսկ գետնին տակ կիջներ, խլուրդներու մեջ կխառնվեր, որդերն ու մրջյուններն իսկ չէր արհամարեր կյանքը ուսումնասիրելու համար: Մեչուխեչան ընտանիքներու մեջ կմտներ, ներկա կգտնվեր էրիկ-կնկան վեճերուն, կամ ուրիշ ընտանեկան տեսարաններու, որոնք ապա կպատմվեին Մեղվի մեջ: Ան էր, որ եկեղեցականներու խիղճը կպրպտեր, անոնց թաքուն մտածումները քողազերծ կըներ, անոնց փառասիրական ձգտումները պարսավելով: Վերջապես ուր որ զանցառություն կամ զեղծում կա մատնանիշ ընելիք, Մեչխեչան հոն էր, հեգնող ժպիտը շրթունքին վրա, ծաղրանքի սլաքներ արձակելու պատրաստ («Դիմանկարներ» Կ. Պոլիս, 1921, էջ 130): 

Էջ 293, տ. 6. «Արտասահմանյան բռնակալությամբ վարվում են «Մեղուի» հետ» — «Մեղուի» 1863 թ. հունվարի 28-ի (№ 186) համարում տպագրվել է Մեչուխեչայի «Պողոս-Պետրոսին կռիվը» ֆելիետոնը, որտեղ ծաղրված էին այն ամիրաները, որոնք արգելում էին անգամ եկեղեցականներին ազատորեն քարոզ կարդալ, խառնվում էին իրենց չվերաբերող հարցերին: «Դաս մը մարդիկ կան մեր ազգին մեջը, շատ ալ քիչվոր են, ասոնք նոր սերունդը բամբասած ատեն, հանցանք մըն ալ կդնեն անոր վրա ըսելով, թե կարգավորներուն գործքին կխառնվի: Նոր սերնդին վրա եղած այս բամբասանքը, մենք կխոստովանենք, թե զրպարտություն չէ, այո, իրավ է, վասն զի նոր սերունդը գիտե, թե եկեղեցանք ազգային գործոց ու խնդիրներու մեջ զատ մարմին մը կազմելու չեն, հապա ժողովրդին հետ մեկ են, ուստի ժողովուրդը իրավունք ունի ազգին վերաբերյալ ամեն բաներու մեջ եկեղեցականց կարծիքն ու գաղափարը քննելու: Բայց նոր սերունդը երբեք անոնց ուրիշ պաշտոններուն մեջ գործ չունին:

Իսկ այն մարդիկը, որ նոր սերունդը կբամբասին մի միայն իրենց հանցանքը ծածկելու համար, ոչ միայն ազգային գործոց մեջ եկեղեցականներուն գործին կխառնվին, հապա նաեւ անոնց ամեն բանին մեջ իշխող ըլլալ կպահանջին»: 

«Հետագա եղելությունը մեր ըսածներուն մեկ ապացույցն է: Կաղանդին առտուն վարդապետ մը — անունը չգիտնալուս համար Պետրոս կկոչենք — մայրաքաղաքիս եկեղեցիներուն մեկուն մեջ քարոզ կուտա: Վարդապետին քարոզին չխառնվող, նույն թաղին մոտերը բնակվող ամիրա մըն ալ — անոր անունը դնենք Պողոս — կբարկանա վարդապետին դեմ արված քարոզին համար»: Այնուհետեւ պատմվում է, թե ինչպես եկեղեցականը՝ Պետրոսը վրդովմունքով հանում է իր վեղարը եւ հագցնում ամիրայի գլխին, ասելով. «Ալ հերիք եղավ պե, մարդ, ի՞նչ է աս ձեր բռնած ճամփան, դուք չե՞ք ամչնար, ի՞նչ է աս, նա, առ (վեղարը գլխեն հանելով) դուն գլուխդ դիր (վեղարը Պողոս ամիրային գլխուն նետելով) ու դուն քարոզ տուր»:

Ֆելիետոնի տպագրումից հետո, 1863 թ. փետրվարի 12-ին (նոր տոմարով) Բ. դուռը հրատարակում է մի պաշտոնական ազդարարություն, որը վերաբերում է Օսմանյան կայսրության սահմաններում հրատարակվող բոլոր օրագրերին. «Բարձրագույն Դուռը ուզելով ամենաբացարձակ կերպով դադարեցնել այն անձնավորություններն ու հարձակումները, որ օրագիրներեն շատերը հաճախակի իրենց էջերուն մեջ կմտցնեն օրագրության պատվո եւ անոր առ հասարակությանն պատվավոր եղած հարգանաց հակառակ, մասնավոր որոշմամբ վճռեց, որ այսօրվանե սկսյալ արգելվի օրագրաց իրարու հետ ըրած այն ամենայն վիճաբանություններն, որ օրագրության համար հաստատված սահմաններուն մեջ ճանաչվելիք ընդհանուրի շահուն վերաբերյալ խնդրո մը համար չէ ու անձնավորությանց կամ մասնավոր հատկություն մը ունեցող իրողությանց կվերաբերի:

Հիշյալ որոշման հակառակ վարվող օրագրաց՝ առանց խտրության ազդարարությանց կանոնական պատիժը պիտի տրվի» (տե՛ս «Մեղու», 5 փետրվարի, 1863, № 187):

Օգվելով հարմար առիթից, այսինքն հրամանի հրատարակումից, Ազգային ժողովը խնդրագիր է ներկայացնում Բարձրագույն Դռանը պահանջելով «Մեղուի» խափանումը «Պողոս Պետրոսին կռիվը» ֆելիետոնը հրապարակելու համար: 

«Մեղուն» խափանել տալու ջանք» հոդվածում (տե՛ս «Մեղու», մարտի 12, № 192) գրված է. «Ծաղիկը» մեր օրագիրն խափանելու համար Ազգային Վարչության առ Բարձրագույն Դռանը գրված խնդրագրին պատճառը Պողոս Պետրոսի հոդվածն ըլլալը լավ գուշակել է: Պետք է, որ «Ծաղիկը» եւ անոր հետ ամեն ճշմարտասեր անձինք գիտնան, որ «Մեղուն» ստույգ եղելության մը պատմությունն է ըրած եւ ոչ զրպարտության շարք մը… Բարձրագույն Դուռն Պատրիարքարանի կողմե արված թագրիրին օրինակը մեր աչացը ներքեւ է. աստ թարգմանությանը եթե հարկ ըլլա՝ հասարակությանը պիտի հաղորդենք, որպեսզի կարդա եւ իմանա, թե մեր Ազգային Ժողովո մեջ ինչ ճարտար ու հաջողակ գրիչներու տերեր կան, որոնք կրնան իրենց գրվածքներուն մեջ մեկ ծայրե մյուս ծայրը ստություններով ու զրպարտություններով լեցնել»: 

Էջ 293, տ. 14–15. «Ում… Այդ սուրբ Սահակ Պարթեւն էր հարցնում…» — Նալբանդյանը համեմատություն է անցկացնում Ազգային ժողովի անդամների եւ V դ. հայոց նախարարների վարքագծի միջեւ, որոնք 428 թ. դժգոհելով Արտաշիր թագավորից, դիմում են պարսից Վռամ արքային, պահանջելով ընդհանրապես վերացնել Հայկական պետականությունը: Եվ որպեսզի իրենց դիմումը զորավոր լինի, նախարարները հարկ զգացին օգտագործել նաեւ եկեղեցական իշխանությունը եւ դիմեցին կաթողիկոս Սահակ Պարթեւին, խնդրելով համագործակցել իրենց հետ: Սակայն կաթողիկոսը մերժում է նախարարների ստոր գործարքը, ասելով, թե ուրիշ Արշակունի իշխան չկա գահ բարձրացնելու համար, ուրեմն մնում է ներել թագավորի զեղծումները: Նախարարները հայտարարում են, թե պատրաստ են «Պարսիկ ածել ունող աշխարհիս»: Սահակը սոսկալով լսում է այս պատասխանը եւ հիշեցնում նրանց առաքելական սկզբունքը, թե պետք է խորշել անհավատների առջեւ դատվելուց եւ «ինձ քաւ լիցի մատնիչ լինել»: 

Ի վերջո դավադիրները հասնում են իրենց նպատակին. Արտաշիրը զրկվում է թագավորությունից, Սահակը կաթողիկոսությունից, Վեհմիհրշապուհ պարսիկը նշանակվում է Հայաստանի մարզպան եւ Սուրմակ Մանազկերտցին՝ կաթողիկոս: (Օրմանյան, Ազգապատում, § § 210, 211, 212, Կոստանդնուպոլիս, 1912): 

Էջ 293, տ. 16. «Յաթոռն Մովսիսի նստան դպիրք եւ փարիսեցիք» — Տե՛ս Աւետարան ըստ Մատթէոսի, գլ. ԻԴ 6: 

Էջ 293, տ. 17. «Այսօր առատ ենք, զեղուն թաթաղուն, շարժուն, ինչո՞վ. անատարակույս Սուրմակներով, Բրքիշոներով, Այսահակներով…» — Հայոց կաթողիկոս դառնալով, Սուրմակը, սակայն, չկարողացավ գոհացնել նույնիսկ իր կուսակից նախարարներին, որոնք մեկ տարի հետո դարձյալ դիմեցին պարսից Վռամ արքային՝ նոր կաթողիկոս նշանակելու պահանջով, որը եւ հայոց հայրապետ նշանակեց ասորի եկեղեցական Բրքիշոյին:

Բրքիշոն 428 թ. պաշտոնի անցավ եւ «իւրովք գաւառակցօք լցրեց Հայրապետանոցը, որոնք «ըստ սովորութեան իւրեանց աշխարհին, տանտիկնօք ընկերացած էին», այսինքն՝ հետները ունեին «կանայս տնկալուչս» եւ «ոչ կէին ըստ սուրբ եւ անբիծ կրօնիցն», որ թե Պարթեւազնյան եւ թե Մանազկերտացի կաթողիկոսների օրով պահված էր: Ինքը Բրքիշոն էլ «անժուժաբար եւ աւելորդօք եւ յափըշտակութեամբ» միայն դրամ դիզելու էր նայում: (Օրմանյան, Ազգապատում, § 213):

Իսահակ կամ Սահակ վարդապետը Երուսաղեմի նվիրակներից էր, պատրիարքության փոխանորդը, որին Երուսաղեմի վանքի «ներսենականները» 1861 թ. առաջադրել էին պատրիարքական աթոռի թեկնածու՝ հանդիպելով «դուրսենական» տեսակետ պաշտպանող պոլսահայ «սահմանադրականների» դիմադրությանը:

«Այսահակ» անոգրամով ծածկագրելով նրան, Նալբանդյանը նախ չի ցանկացել այդ անարժան կրոնավորին Սահակ Պարթեւի անունով կոչել, մինույն ժամանակ անվան մեջ արտահայտելով «Դեւի ձագ» (Այս — դեւ, չար ոգի) իմաստը: 

1863 թ. ապրիլին հիշյալ Սահակ վարդապետը քարոզ կարդալով Իսկյուտարի սուրբ Կարապետ եկեղեցու բեմից, հայտարարել էր, թե «ազգին մեջ հինգ խռովարար գրչի տեր անձինք կան, մինչեւ որ անոնք ազգին մեջեն չվերանան նե, Ազգը երբեք խաղաղություն գտնելիք չունի»: (Տե՛ս «Մեղու», 1863, 23 ապրիլի, № 196): Այս առիթով «Մեղուում», տպագրված «Անշնորհ ձայն մը եկեղեցու բեմեն» հոդվածում, Սվաճյանը գրում է. «Ո՜, կղերդ Հայոց, դեռ պիտի չդադարի՞ս կրոնքն ու պաշտոնդ գործիք ընելով ժողովրդյան մեջ խռովություն սերմանելեն եւ հետեւապես Ազգը թշվառության դուբը մղելեն եւ դեռ պիտի ճանչնա՞ս քու միակ հոգեւոր պարտավորությունը, որ անի սուրբ եւ խաղաղարար է»:

«Մեղուի» հետեւյալ համարում, 1863 թ. ապրիլի 30-ին (№ 197), հայտնվում է, որ Սահակ վարդապետը «Մասիսի» № 585-ում հերքել է «Մեղուի» լուրը՝ իր քարոզի վերաբերյալ, ասելով. «Ասանկ խոսք մը բնավ զրուցած չենք եւ ոչ աս խոսքին մեկ բառը»:

Սակայն «Մեղուի» հաջորդ համարում, մայիսի 7-ին (№ 198), լույս տեսավ դադարեցված «Մյունատիի» խմբագիր Կարապետ Փանոսյանի հոդվածը՝ ուղղված Սահակ վարդապետի դեմ, որը, չնայած իր «Մասիսի» մեջ արված հերքմանը, դարձյալ ելույթ էր ունեցել Իսկյուտարի սուրբ Կարապետ եկեղեցում եւ այս անգամ հարձակվել հատկապես «Մյունատիի» վրա:

«Մյունատին լրագիր մըն էր, — գրում է Կարապետ Փանոսյանը, — իբրեւ լրագիր Ազգին իրավունքները պաշտպանել կուզեր եւ ինքն ալ սույն պարտքը կկատարեր, կկարծեր միայն սա տարբերությամբ, որ ամեն բանի մեջ գլխավորապես երեք աստիճան կնշմարվի. առաջին, միջին եւ վերջին, այսինքն՝ իբրեւ լրագիր ավանդապահ, մեղմ եւ ընդդիմախոս: Արդ, եթե Մյունատին Սահակ վարդապետի պեսներուն աչքին գեշ եւ վտանգավոր տեսնված է, հանցանքը ուրիշ բան չէ, այլ միմիայն ճշմարտությունը պաշտպանելու համար վերոհիշյալ երեք կետերուն միջեն վերջինը (այսինքն՝ ընդդիմախոսությունը — խմբ. ) նախապատիվ սեպած էր. բայց խեղճը չգիտեր, որ ասի եթե վարդապետի մը համար հանցանք է, լրագրապետի մը համար պարտք ու իրավունք է եւ Ազգի մը հառաջադիմության ու լուսավորության մեծ նշույլ մը»:

Էջ 293, տ. 24. «Գավառների դրությունը նկարագրեց «Մեղուն» — «Մեղուի» 1863 թ. համարներում տպագրվել են գավառներից ուղարկված բազմաթիվ հոդվածներ՝ «Դարձյալ Վանցի Պողոս վարդապետը» (№ 189), «Նոր կրոնափոխության լուրեր Ուրֆայից» (№ 193), «Հայ ազգն ու վանքերը» եւ «Ազգային դպրոցներ» (№ 199), «Դպրոցի քննություն եւ հանդես ի Ռոդոսթո» (№ 205), «Խրիմյան եւ Մուշ» (№ 207), (№ 209), «Պարտիզակ եւ Արմաշու վանք» (№ 210), «Մշեցվոց աղերսագիրը եւ ազգային վարչություն»  (№ 210), (№ 211), «Վանեցոց հայտարարությունը» (№ 225), «Երզնկայի թշվառությունը» (№ 225) եւ այլն:

Իր «Մեչուխեչային նոր գույժերը» հոդվածում (№ 203) Սվաճյանը գրում է. «Ասկե ելա լառ, ձոր անցնելով Թրակիո, Արաբիո, Միջագետքի, Փոքր Հայաստանի, Մեծն Հայաստանի ամեն սահմաններու մեջի Հայկա ցրվյալ թոռներուն աղետալի եւ հարստահարյալ վիճակը զննելու, մտա Հայկա սերնդյան խորը, վանքերուն եւ եկեղեցյաց հորը, վանահարց եւ ազգատյաց բռնավորներուն փորը, զննեցի, քննեցի, նշմարեցի եւ տեսա հոն ամեն չարություն, ազգատելություն եւ վատթար խորհուրդներ նյութված եւ մթերված…:

Առեք գրիչը ձեռքերնիդ եւ գրեցեք ինչ որ պիտի պատմեմ… Որպեսզի տեսնեն ամեն ազգասեր հայեր եւ փութան օգնել այն ամեն անմեղ անձանց, որ վատերու բռնավորության տակ կհեծին, արդարության համար կհալածվին, կքարկոծվին… մինչեւ ի բանտ եւ ի մահ»: 

Էջ 293, տ. 24. «Վասպուրականի անայցել թշվառությունը ստորագրեց «Մեղուն» — Նկատի ունի «Մեղուի» 1863 թ. սեպտեմբերի 10-ի (№ 216) համարում տպագրված «Առ Իգնատիոս Արքեպիսկոպոս Առաջնորդ Վասպուրական գավառի» հոդվածը, որտեղ մանրամասնորեն պատմվում է ինչպես թուրք, այնպես էլ հայ հարստահարիչների ձեռքով կեղեքվող եւ բռնաբարվող ժողովրդի սարսափելի վիճակը: 

Էջ 293, տ. 25. «Իգնատիոսի դիմակը վրայից հանեց «Մեղուն»…» — Դարձյալ ակնարկում է վերոհիշյալ հոդվածի մեջ բերված փաստերը եւ Վասպուրականի Առաջնորդ եւ Պոլսի պատրիարքության թեկնածու Իգնատիոս արքեպիսկոպոսի չարագուշակ դերը. «…Դուն քաղաքական մասին քու այդչափ անհոգություններդ, անտարբերություններդ, բավական չհամարելով, որ ժողովուրդն անտեր, անտերունչ, անօգնական, անպաշտպան մնացած՝ ամեն թշվառությանց, հարստահարությանց, հափշտակությանց եւ խայտառակությանց մատնված է այսօր, կրոնական մասին ալ այնչափ անհոգ եղած ես, որ քո քսակդ ուռեցնելեն զատ ուրիշ բանի նայած չունիս» («Մեղու», 1863, № 216 ):

Էջ 293, տ. 26. «Տորոսի խռովությունքը պատմեց «Մեղուն»…» — Ակնարկում է 1862 թ. Զեյթունի ապստամբության նկարագրությունը:

Էջ 293, տ. 27. «Արժ. Խրիմյան Մկրտիչ վարդապետին պաշտպանեց «Մեղուն»…» — Նկատի ունի «Խրիմյան ի Մուշ» հոդվածաշարը, որտեղ մանրամասնորեն ներկայացված է Խրիմյանի գործունեությունը Մուշում եւ նրա դեմ հարուցված խարդավանքները («Մեղու», 1863, 29 հուլիսի (№ № 206, 207), ինչպես նաեւ «Ինչո՞ւ համար կրոնավորներն ոմանք սիրելի են ժողովրդյան եւ ոմանք ոչ» («Մեղու», 1863, 30 հուլիսի համարում), «Մեճմուլա եւ Խրիմյան» («Մեղու», 1863, 3 սեպտեմբերի, № 215) հոդվածները: 

Էջ 293, տ. 28. «…նորա վերա գիշերային լռության մեջ, հրացան դատարկողների դեմ բողոքեց «Մեղուն» — Նկատի ունի «Մեչուխեչային նոր գույժերը» («Մեղու», 1863, № 203) հոդվածի մեջ բերված հետեւյալ փաստը. «…Մուշի մեջ իմ տեսած աղեխորով եւ սրտակսկիծ մեկ պատերազմը պատմեմ, որ մեկեն մազերս փուշի պես տնկվեցան եւ ինքզինքս Վարդանանց սուրբ պատերազմի դաշտը ըլլալ կարծեցի, միայն սա տարբերու թյամբ, որ հոն քաջն Վարդան ընդդեմ Հայաստանյաց թշնամիներուն սուր շողացնելով արդարությունը կպաշտպաներ, իսկ հոս Վարդան մը… ընդդեմ անմեղ եւ ազգօգուտ հայասեր Հայրիկի մը հրացան պարպել տալով անիրավություն կպաշտպանե…

Մայիսի 22-ին, գիշերվա ժամը 3-ը նոր անցեր էր, բոլոր միաբանությունը իբրեւ ի քուն էր… Հայրիկը եւ Աղվանիկը միասին կխորհեին, կհսկեին եւ ահա գնդակները դեմ  առ դեմ արձակվեցան… Քանի օր է զենքով կպաշտպանվի առաջնորդարան եւ ստիպված է Մուշեն զորքեր բերել ի վանք… Սորա վախճանը հապա՞… թող լսեն Ազգայինքը, թե Արծիվ ինչպե՞ս կյանք կվարե օձերու եւ կարիճներու մեջ… Ուրիշ բան չեմ գրեր…»:

Էջ 293, տ. 31, «…թող մեռնի «Մեղուն»…» — Նկատի ունի Ազգային ժողովի վերոհիշյալ խնդրագիրը Բարձր Դռանը «Մեղուի» խափանման պահանջով: 

Էջ 293, տ. 33. «Թող վանեցի Պողոսները փառավորվին…» — Նկատի ունի վանեցի Պողոս Միքայելյան վարդապետին, որը հայտնի է իր չարագործություններով (տե՛ս «Երկու տող»-ի էջ 11, տ. 9 ծանոթագրությունը):

Էջ 293, տ. 34. «Թող տիրացու Հռիփսիմեի Արությունը ոտքերը ջուրը դնե: Փրկիչ…» — «Մեղուի» 1863 թ. № 84-ում հրատարակվել էր մի հաղորդում «Նոր տեսակ փոքրավոր մը» վերնագրով, որտեղ պատմվում էր, թե ինչպես մի հայ քահանա իր տասնհինգ տարեկան սպասավորի հետ Վանից եկել էր Պոլիս, Երուսաղեմ ուխտ գնալու համար: Սակայն Պոլսում հայտնի է դարձել, որ տիրացու սպանավորը աղջիկ է: Քահանան զարմացել էր եւ ասել, որ Վանից մեկնելու ժամանակ այս տիրացուն եկել էր իր մոտ ծառայելու եւ իրեն ուղեկցելու նպատակով, անունը Պողոս է եւ ոչ մի բանից հայտնի չի եղել նրա աղջիկ լինելը: «Պողոսը կերեւնա, — գրում է «Մեղուն», — որ հեռավոր ճամփորդություններ ընելը կսիրե, իր խոսքերուն նայելով, այս երրորդ անգամն է եղել, որ արական հագուստով կճամփորդե: Այս աներկյուղ, պարզամիտ աղջիկը իր ընտանյացը պիտի խրկվի, բայց չի խրկած հիմակ ու հիմա Ետիխալեի Սուրբ-Փրկչի միաբանության տիկնանց հանձնվեցավ: Ամոթ սվոր մեջ գեշություն մը տեսնողին»:

«Մասիսի» հունվարի 19-ի № 571-ում ավելի մանրամասն տեղեկություններ կան այս դեպքի մասին: «Ազգային վարչությունն այս օրերիս տարօրինակ դեպքի մը քննությամբ կզբաղի, — գրում է «Մասիսը»: — Ասկից երկու ամիuի չափ առաջ վանցի քահանա մը Կ. Պոլիս կուգա Երուսաղեմ երթալու դիտավորությամբ: Հետը 14–15 տարեկան երեւույթով պատանի մը կտեսնվի Հովհաննես անուն, որ մայրաքաղաքիս մեկ քանի եկեղեցիներուն մեջ ալ դպրություն կընե: Սակայն կարծեցյալ տիրացու Հովհաննեսին համագյուղացիներեն ոմանք կճանչնան զինքը, որ Մուշի գավառին Պուլանըխ նահանգին Ատկոնցի Մելիք Գրիգորի աղջիկն է, Հռիփսիմե անուն»:

Այնուհետեւ կրկնվում է «Մեղուում» տպագրվածը, որ քահանան բոլորովին անտեղյակ իր փոքրավորի աղջիկ լինելուն, ընդունել էր նրան իր մոտ տիրացուի պաշտոնով, թե տիրացուն եկեղեցական դպրության չորս աստիճաններն էլ առած է եղել եւ մեծ փափագ ունի ուսման եւ ընթերցասիրության: 

Սակայն «առ այժմ քանի մը պարագաներ կան, — շարունակում է «Մասիսի» հոդվածագիրը, — որը լսածներուս նայելով քահանան կասկածելի կնեն:

Նախ՝ աղջկան կույս չըլլալը: Երկրորդ՝ ենթադրելով, որ քահանան ստուգիվ Հովհաննեսին Հռիփսիմե ըլլալը չգիտենալով հետը կպարացուներ հոս, իմանալեն վերջն ալ դարձյալ մանչու կերպարանքով հետը կպտըտցուներ եւ Երուսաղեմ տանելու ալ պատրաստվել է»:

«Մասիսի» հետեւյալ, հունվարի 26-ի (№ 572) համարում «Պաշտոնական հայտարարություն» վերնագրի տակ տրված է Ազգային վարչության պաշտոնական զեկուցագիրը Վանի Սուրբ Վանուց Տեր-Հարություն քահանայի եւ տիրացու Հովհաննես անվան տակ ծպտված Բաղիշի եւ Մուշի միջեւ գտնված Հատկոն գյուղի բնակչուհի, քսան տարեկան Հռիփսիմեի գործի քննության արդյունքները: Քննությունից պարզ է դարձել, որ հիշյալ Տեր-Հարությունը «երբեմն Կ. Պոլսի ջրհանակիր եւ անկարգության համար Իփեկիանեն բանտարկված, կերպով մը քահանայության կարգը ստանալով Վանու կողմերը գացեր է եւ Սուրբ Վանուց վանահայր կարգվել էր աշակերտներ կրթելու մտոք, թեեւ ինքը պարզ կարդալ եւ գրել անգամ չգիտե»:

Այնուհետեւ պատմվում է, թե ինչպես Տեր-Հարությունը խաբեությամբ աղջկան իր բնիկ երկրից առել տարել է եւ իր փոքրավորի անվան տակ շրջելով վանքից վանք պատրաստվում է իր հետ տանել Երուսաղեմ:

Պոլսում աղջկա ազգականները պատահաբար տեսնելով եւ ճանաչելով նրան, բողոք են ներկայացնում Տեղապահ սրբազանին, խնդրելով անհապաղ քննել այս հարցը: Գործի քննությունը հանձնվում է Խառն ժողովի ատյանին, իսկ Տեր-Հարությունը եւ Հռիփսիմեն ուղարկվում են Ս. Փրկիչ հիվանդանոցը՝ սպասելու քննության արդյունքներին:

«Անարժան կրոնավորի մը պատիժը» հոդվածում «Մեղուն» (1863, № 206) հայտնում է, որ «Մասիսի» 590 թվով ի պաշտոնե ծանուցած էր, որ երբեմն Տեր-Հարություն կոչեցյալ վանցի անարժան կրոնավորը կուսապղծության հանցանքով բռնված ըլլալուն, Կրոնական ժողովով անոր պատիժ մը տրվել է»: Հետո բերվում է բավականին անորոշ պատժաձեւը. «Եկեղեցական համագումար ժողովին կողմեն հիշյալ քահանան Ս. Փրկիչ հիվանդանոցին մեջ երեք տարի ապաշխարության դատապարտվել է: Առաջին տարին անփիլոն, երկրորդ՝ փիլոնով առանց քահանայանագործելու, իսկ երրորդ՝ փիլիոնով… թող «Մասիսին» արգո խմբագիրը բարեհաճի նորեն իմաց տալ, թե ի՞նչ կնշանակե «իսկ երրորդին փիլոնով» խոսքը, քանզի ըստ մեզ իմաստ չունի…»:

Հոդվածը վերջանում է հետեւյալ պահանջով, որ համահնչյուն է Նալբանդյանի «Երկու տող» պամֆլետում առաջ քաշված խնդրին. «Եթե հայրապետական եւ առաքելական օրենք կա, որ կուսապիղծը այլեւս քահանա պիտի չճանաչվի, ամեն հավատացյալի պարտքն է չճանչնալ. եթե օրենք կա, որ հանցավորը այս չափ ատեն ապաշխարելեն ետքը նորեն իբրեւ քահանա ընդունվիլ հարկ է, պետք է ընդունեն ամեն հավատացյալք. իսկ եթե քրիստոնեական եկեղեցին ինչ եւ իցէ օրենք մը չունի եկեղեցական նախնի հիմնադիրներեն այդ կետին վրա, այն ատեն յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է ուզածին պես հավատալ եւ ընդունել այսինչ կամ այնինչ բանը, ապա թե ոչ, թող ներե մեզի «Մասիսի» արգո խմբագիրը, այդ վախճանը մինչեւ ի կատակ կբարձրանա»:

Նալբանդյանը, անկասկած, ծանոթ է եղել ինչպես «Մեղուում» տպագրված հաղորդմանը, այնպես էլ «Մասիսում» եղած մանրամասն զեկուցագրերին, քանի որ գիտեր քահանայի եւ աղջկա անունները («Մեղուում» դրանք տպված էին անճիշտ եւ խիստ կցկտուր), Ս. Փրկիչ հիվանդանոցում ապաշխարության դատապարտվելու փաստը:

Էջ 293, տ. 35. «…թող Իգնատիոսի պաշտպանության համար հողմարած նամակներ գրեն «Մեղուին» — նկատի ունի ոմն Ս. Շամլյանի նամակը («Մեղու», 1863, № 116)՝ ի պաշտպանություն Իգնատիոս արքեպիսկոպոսի. «  Մեր անկողմնապահությունը, — գրում է «Մեղուի» հրատարակիչը, — մեզի պարտք կդնե հետեւյալ նամակն ալ հրատարակել, որ պ. Ս. Շամլյան գրած է մեզ ի հրատարակություն եւ որ Վանեցվոց հայտարարությունը առիթ առնելով Իգնատիոս եպիսկոպոսը կգովե: Ասոր պատասխան՝ մեր առաջին հոդվածը կցուցունենք մեր կողմեն, որուն մեջ պատմված ամեն եղելությանց ալ ստուգությանը երաշխավոր ենք»:

Էջ 294, տ. 14. «Ազգերնիս կըհառաջադիմե կոր…» — Արտահայտությունը վերցված է «Մեղուի» 1863 թ. մարտի 19 եւ 26 միացյալ համարում (№ 193) տպագրված մի թղթակցությունից, որտեղ հայտնվում է ֆրանսերեն «Էմբարսիալ» թերթի հաղորդած լուրը «Ծաղիկ» օրագրի խափանման պատճառների մասին:

«Էմբարսիալը» մեծապես կսխալի, — գրում է «Մեղուի» թղթակիցը, — «Ծաղիկը» հրատարակության հրամանը, սովորական կերպով կառավարութենեն երկու տարի է, որ ընդունած է:

Ի՞նչ կրնա ըլլալ ուրեմն անոր խափանման պատճառը. իր հանցանքը, հանցանք ազատախոսության, հանցանք անկողմնապահության, հանցանք ազգասիրության: Մեղք, հազար անգամ մեղք ու ամոթ… Չորս միլիոն հոգիե բաղկացած ազգ մը չի կրնար կոր պահել երկու-երեք ազատախոս թերթեր ու Վիքթոր Լանկլուա կելլե Եվրոպայի կքարոզե, որ մեծ հառաջադիմություններ կընե կոր Հայոց ազգը…

Էջ 294, տ. 16. «Ազգի զավակները սրիկաների մատնված սրախողխող են լինում յուրյանց մահիճների մեջ» — «Մեղուի» 1863 թ. սեպտեմբերի 10-ի № 216-ում տպագրված «Առ Իգնատիոս Արքեպիսկոպոս» առաջնորդող հոդվածում պատմվում է, թե ինչպես վեց զինված թուրք, գիշերով մտնելով Վան քաղաքի Ոսպնեպասյանց հայաբնակ թաղի Բոշայանների տունը, մորթում են իրենց անկողիններում քնած երեսնամյա Գրիգոր եւ քսանամյա Ավետիս եղբայրներին եւ թալանելով տունը հեռանում:

Էջ 294, տ. 17. «Իգնատիոսը եղ ծախելու շահավետ առեւտրով է պարապում» — Խոսքը վերաբերում է Իգնատիոս արքեպիսկոպոսի մեռոնի անօրինական վաճառքով զբաղվելուն: «Մեղուի» վերոհիշյալ առաջնորդող հոդվածում ասված է. «Վարդապետ, դուն մինչդեռ սրվակ մը մեռոն առած քու վիճակիդ այցելության ելեր, ծախած մեռոնիդ գնույն տասնապատիկը առնելով…»:

Նալբանդյանի երկերի նախորդ հրատարակություններում «Հյուսիսափայլում» միանգամայն որոշակի տպագրված «Եղ» բառը ուղղված է «Եզ»-ի, քանի որ դրան հաջորդող նախադասության մեջ խոսվում է գյուղացիների վերջին եզը խլելու մասին: Մինչդեռ վերը բերված պարբերությունից պարզ է դառնում, որ տեքստում խոսվում է մեռոնի, «յուղի» վաճառքի մասին: Ի դեպ, նորնախիջեւանցիները յուղը արտասանում էին եղ, արդարեղ ձեւով:

«Մեղուի» 1863 թ. № 225-ում նույնպես խոսվում է Վասպուրականի առաջնորդի մեռոնի անօրինական վաճառքով զբաղվելու եւ գյուղացիներից անասուններ հափշտակելու մասին: «Հետեւյալը «Արծվիկ Տարոնո» անուն լրագիրեն առնված է, որ Վանեն գրված նամակի մը մասն է. …Գուցե չհրատարակես, անոր համար չեմ ուզել գրել մեր Վանու առաջնորդի անցյալ տարվան ծախել տված Ս. Մեռոնները Արճեշու եւ Արծկեու գավառներու մեջ: Չեմ գրեր, թե Կարմրատու Ս. Աստվածածնի վանքը դարձուցած է յուր սեփական չիֆթլիկ մը. մեկալ վանքերեն նորեն տավարներ կժողվե լեցունե հոն»:

Էջ 294, տ. 18. «…Նորա արբանյակը շինականի վերջին եզնը առաջ ձգած դեպի Իգնատիոսի ագարակն է գնում» — Նույն առաջնորդող հոդվածում ասվում է. «Խեղճ գյուղացիի կովը, եզը, էշը, ոչխարը կառնեիր եւ իրեն քշել տալով քու փոխանորդ Կղեմես Վարդապետին կղրկեիր, որ ան ալ ոչ նվազ անգութ քան զքեզ, թշվառ գեղացիին օրվան մը ճամփա հեռու կղրկեր բերած ընծան տանիլ քո ագարակդ հանձնելու համար, ասդին, Վանա մեջ»:

Էջ 294, տ. 22. «Ազգի աղջիկները եւ կանայքը կտառապին եւ կբռնաբարվին անօրինակ եւ անլուր ժպրհությամբ» — Այս մասին «Մեղուի» «Առ Իգնատիոս Արքեպիսկոպոս» առաջնորդող հոդվածում բերված են հետեւյալ փաստերը. «…Քանի մը սրիկաներ փողոցեն կին մը կբռնեն իր միամյա որդույն հետ, կբերեն հայու մը տուն պահ կուտան, որպեսզի ուզած ատենները գան ու անոր վրա իրենց չար կամքը կատարեն: Այրհարույց վարժատան կտեսին տուն քանի մը զինյալ տաճիկ կմտնեն գիշերով եւ անոր նորահարս կինը աչացն  առջեւ մինչեւ լույս կլլկեն…

Չարագործ Գասպար անուն չհայ մը տաճկաց հետ միանալով հայնկույսերու դարին գլուխը առանձին տուն մը կշինե ու հոն շատ անմեղ եւ միամիտ հայ կիներ այլազգյաց առք կմատնե, շատ մը իր գիտցած հայու տուները տաճիկներ կխոթե թե՛ գիշեր, թե՛ ցերեկ եւ ամեն անառակություն արձակ համարձակ կգործե»: 

Էջ 294, տ. 25. «Շողեր հանըմը, Դորոթիա տուտուն թուղթն ու թավլուն առջեւնին առած իրենք զվարճանալեն զատ, ուրիշներուն ալ դաս կուտան» — Նկատի ունի «Մեղուի» 1863 թ. № 212-ում տպագրված «Տորոթիա տուտուին նամակները» ֆելիետոնը, ուր ասված է. «Լսեցի, որ մեծ պակասության մը մեջ կգտնվիք եղեր. շիտակը շատ մեծ ցավ եղավ ինծի եւ շատ զարմացա, այնչափ, որ հավատալս չգար, ի՞նչ, Ագապի տուտուն թուղթ խաղալըթ ֆերահաթ ընե՞… Ինչո՞ւ համար… Հանըմ, իրավ է, որ հիմա ամառ ըլլալով է անդին, ասդին կապտտիս… Բայց չե՞ս մտածեր, որ ձմեռը նորեն Բերա երթանք նե՝ հոն սիրտերնիս նեղացած ատեն թուղթեն, թավլուեն զատ ուրիշ բան մը չունինք… Չէ՛, տուտուս, չէ՞, հանըմս, չըլլա որ թուղթ խաղալը ձգես. միտդ բեր հեղ մը ի՞նչ աղեկ ատեն անցնեինք թուղթ խաղացած գիշերնիս, վաստըկած բարաովնիս նոր մոտաները կշինեինք. կորսնցնեինք նե, աղաներեն մեկը կհաներ մեր ստակը կուտար…»: 

Նալբանդյանը «Շողեր հանըմ» անունը Ագապի անվան տեղ օգտագործել է սխալմամբ, «Մեղուի» 1863 թ. № 226-ում տպագրված «Շողեր խաթունին տնակն ու իր ողորմելի քիրաճին» ֆելիետոնի տպավորության տակ: 

Էջ 294, տ. 31. «Մանավանդ որ Իգնատիոսը նոցա խիղճը հանգստացրել է «բոլորը մեծցրած ու սուտ բաներեն» գրելով» — Հիշյալ «Առ Իգնատիոս Արքեպիսկոպոս» առաջնորդող հոդվածում գրված է. «Վարդապետ, Վանեն եկած բազմաթիվ նամակներ կհաստատեն, թե քու խորհրդովդ հոդ առաջնորդարանին մեջ բազմակնիք ստորագրությամբ մահսեր մը շինվեր է պատրիարքարան ղրկելու համար, որուն պարունակությունը աս է եղեր, թե «այդտեղ հայ ժողովրդին վրա գործված ոճիրները ոչինչ բաներ են, ուստի եւ պետք չէ հավատալ, եթե մասնավոր անձինք զանոնք մեծցնելով պատմեն»: 

Էջ 294, տ. 34. «Այո՛, ասում է «Մեղուն», մշեցոց կարավանը հառաջ է գնում» —Նկատի ունի «Մեղուի» 1863 թ. № 226-ում տպագրված «Գիշերը ի Մշո դաշտ» հոդվածը, որտեղ նկարագրված է Մշո դաշտի գյուղերի բնակիչների գաղթը դեպի Բասենի եւ Կարսի կողմերը: «Օրը ուրբաթ էր. գեղացիք ամենք իրենց վերջին վճիռը կտրած էին: Իրիկուն լուսնակի լուսով բարձցին միատեղ եւ սկսան ցավելով ու իրարու սիրտ տալով շարժել իրենց ոտները, այն ինչ գեղի մարագներն ու կալտեղերն անցան, ամենքը միասին դարձան մի դառն ու խեղճ հայեցվածք ձգեցին վեր իրենց տան եւ դաշտինը: Երկու մանկամարդ եւ անմարդ կնիկներ՝ երկու երկու զավակ ունեին հետերնի, մեյ մեկը գրկեր էին, մեյ մեկն ալ կքալեցնեին ձեռքերեն բռնած. կարավանը հառաջացավ. հուշիկ հուշիկ ետ մնացին, գրկասուն տղաք սկսան լալ ու մեկալանքը կհնմնկային: Ստիպվեցան թշվառ մայրերը իրենց տղայոց գորովանաց նայել: Նստեցան քարի մը վրա, քանի տղայք կուլային, մարերու սիրտը կկտրտեր. մեկալոնք կքնանային, բայց կարավանը կանցներ, քրդերեն ալ խիստ երկյուղ կար այս միջոցները: Այս երկու կնիկներն էին Շողեր եւ Գոհար, առաջինը այրի էր, իսկ երկրորդի էրիկը՝ դուրսերը պանդխտության գնացել էր… 

Ասոնց նստած տեղը մեծ փայտ մը կար, որուն վրա արագիլ բույնը դրել էր ու էս վայրկենիս, որ Շողերը կուլար արագիլ կայնելով բունին մեջ, թեւերը թափ տվավ ու ձագերուն հետ մեկտեղ կվկվաց: Գոհարի տղան գրկի մեջ քնած էր, արթնացավ հանկարծ ու ասաց, մամի՜կ, պատա՜ռ մի հաց»:

Այնուհետեւ տեքստում ճշտությամբ բերված են Գոհարի ողբը եւ հոդվածի վերջին տողերը:

Էջ 295, տ. 33. «Քաղաքական ժողովը կանչել էր բոլոր օրագրապետերին եւ ստորագրություն էր պահանանջել, որ այս եւ այն բանը չգրեն» —Դեռեւս 1861 թ. Քաղաքական ժողովը հատուկ հանձնաժողով էր կազմել, որը պիտի մշակեր տպագրական օրենքի նախագիծ: Հանձնաժողովի մեջ էին մտնում Ներսես Վարժապետյանը, Սերվիչենը, Ստեփան Ասլանյանը, Գրիգոր Աղաթոնը, Գրիգոր Օտյանը եւ Առաքել Տատյանը: 1861 թ. հուլիսին հանձնաժողովը ներկայացնում է մի նախագիծ, ըստ որի՝ 1. Տպագրությունը ազատ է տերության շնորհած ազատության չափով. 2. Կրոնական խնդիրների քննությունը ենթակա է միայն եկեղեցու իրավասությանը. 3. Արգելվում է ազգային կյանքը, Սահմանադրությունը եւ վարչությունը նախատելը, ծաղրելն ու անվանարկելը. 4. Արգելվում են պատրիարքների, առաջնորդների, կրոնական կամ քաղաքական ժողովի անդամների դեմ թշնամական ելույթները. 5. Խստիվ արգելվում են Ազգային վարչության դեմ տրամադրություններ գրգռող, ազգին մեջ խռովություն հարուցող գրվածքները. 6. Ազգը կդատի վերոհիշյալ կետերի դեմ գնացողներին:

«Մեղուի» 1863 թ. հոկտեմբերի 29-ին (№ 222) «Խմբագրական օրենք» առաջնորդող հոդվածում Սվաճյանը հայտնում է, որ Քաղաքական ժողովը կանչելով բոլոր խմբագիրներին, պահանջել է նրանցից ստորագրություն տալ տպագրական վերոհիշյալ օրենքներին ենթարկվելու վերաբերյալ:

«Կզարմանանք աս առաջարկությանը վրա սա հետեւյալ պատճառներուն համար, — գրում է «Մեղուն», — քանի որ, նախ մենք կրոնքի դեմ ցարդ գրած չըլլալնես ետքը, զանի պաշտպանած ալ ենք, վասն որո այժմ մեր չըրած բանին համար մեզմե ստորագրություն ուզվելը մեր պատվույն դեմ է: Երկրորդ՝ մինչեւ ցարդ Սահմանադրության պաշտպան գտնվելու համար Սահմանադրության դեմ չգրելու պատվերով մեզմե ստորագրություն պահանջելը դարձյալ մեր պատվույն դեմ է: Երրորդ՝ մենք ըստ Սահմանադրության իբրեւ անհատ հայեր կհարգենք Ազգային վարչությունը եւ կհնազանգվինք անոր, բայց իբրեւ խմբագիր, վարչության արտաքին եւ ընդհանուր եղելությանց վրա բան մը չի գրելու պատվերն ալ Սահմանադրության ոգվույն դեմ կճանչնանք: Չորրորդ՝ անձնական պատվո դիպչողին ալ Տերությունը պատժո օրենք ունի, թեեւ անձնական պատվո չդիպչել խոսքն ալ առանց բացատրության ինքնին որոշ իմաստ մը չունի»:

Այս արդարացուցիչ պատճառաբանությամբ «Մեղուի» խմբագիրը հրաժարվել է տպագրված օրենքի նախագիծը ստորագրելուց, անկախ այն բանից, որ որոշ խմբագիրներ անհապաղ կատարել են Քաղաքական ժողովի պահանջը (Տե՛ս «Մեղու», 1863, № 222):

Էջ 296, տ. 19. «Քաղաքական ժողովի պատասխանը, երեւի. այն մեծադիր գանգատագիրն էր, որ տեսել է «Մեղուն» ոստիկարանի մեջ եւ որո մասին հիշում է յուր 226 համարում» — Նկատի ունի «Մեղուի» 1863 թ. դեկտեմբերի 31-ին (№ 226) Սվաճյանի «Մտացածին անհնազանդություն» հոդվածը, որտեղ ասվում է. «Նոյեմբերի 12 երեքշաբթի օրը, ժամը 6 ատեն լուր առնելով, որ «Մեղուի» խմբագիրը շատ մեծ փութով կփնտրվի, ելա գացի անձամբ: Հոն մերքե աղասին մեզ փնտրելու թային եղած զափթիեն գտնել տալով Մյուզարքերեն տվավ ինձի կարդալու: Բանը իմանալով իջա Ոստիկանության Դուռը եւ ներկայանալով Վ. Մյուսթեշար պեյին, հոն տեսա Պատրիարքարանեն իմ հախիս ղրկված մեծադիր գանգատագիրն ալ»:

Էջ 297, տ. 6. «…Հացկատակների մատնությամբ Դուռը կանչվելու եւ հանդիմանվելու…» — Ակնարկում է 1863 թ. փետրվարին Բարձրագույն Դռանը ներկայացրած Ազգային ժողովի խնդրագիրը, որտեղ պահանջվում է դադարեցնել «Մեղուի» հրատարակությունը (տե՛ս էջ 293, տ. 6. ծանոթագրությունը), ինչպես նաեւ 1863 թ. նոյեմբերի 8-ին նույն պահանջով Քաղաքական ժողովին ներկայացված դիմումը:

Էջ 299, տ. 1. «Քաղաքական ժողովի մեծադիր գանգատներից հետո, Դուռը երթալով եւ այնտեղ «մարդասիրական քաղցր ընդունելության հանդիպելով…» — 1863թ. նոյեմբերի 8-ին նորընտիր պատրիարք Թաքթաքյան Պողոս արքեպիսկոպոսը հատուկ նամակով դիմում է «Մեղուի» խմբագրին, պահանջելով անհապաղ ներկայանալ Պատրիարքարան եւ Քաղաքական ժողովի առաջ բացատրություն տալ գրաքննչական օրենքի տակ իր ստորագրությունը չդնելու մասին. «Նույն օրը սաստիկ անձնական տկարություն ունենալով, նամակաբեր անձին քաղաքավարությամբ հայտնեցինք երթալու անկարող ըլլալս, — պատմում է «Մեղուի» խմբագիրը: — Նամակաբեր անձը բռնությամբ տանելու փորձ փորձելուն համար հետաքրքրություննիս արթննալով հարցուցինք, թե արդյոք նամակեն դուրս բերանացի պատվեր ալ ընդունա՞ծ է: Այո՛, ըսավ նամակաբերը, մինչեւ անգամ զապթիեով տանելու հրաման ունիմ Քաղաքական ժողովեն:

Հոս մեր զարմացումն ավելացավ, մանավանդ 25 տարիեն հետե պատրիարքարանի վիճակին վրա անտեղյակ չլինելով, հրավիրանց թուղթ եւ բռնությամբ տանիլ, այն ալ Սահմանադրական վարչության մը ատեն, ինչպե՞ս կըրնան իրարու հետ համաձայնիլ» (Տե՛ս «Մեղու», 1863, № 226):

Նոյեմբերի 9-ին «Մեղուի» խմբագիրը նամակով դիմում է Պողոս պատրիարքին, բողոքելով Պատրիարքարանի կամայականությունների դեմ (նույն տեղում): Սակայն, չանսալով խմբագրի առարկությանը, Պատրիարքարանը բողոքագիր է ներկայացնում ոստիկանատուն, թե «Մեղուի» խմբագիրը հրաժարվում է ներկայանալ Պատրիարքարան: «Մենք, — պատմում է Սվաճյանը, — աս նամակը գրել ղրկելու (պատրիարքին գրված նամակը) ետեւե եղած ատեննիս, անդին ալ Պատրիարքարանին մեջ նամակաբերին տարած շինծու պատասխանին համեմատ, առանց քննելու, մեր հախին գանգատանաց հայտագիր մը կգրվի եւ կղրկվի Պապը Զապթիեն (գլխավոր ոստիկանատուն), անկից ալ մյուզքերե (ծանուցագիր) մը կերթա Մերճան Չարշըյի մերքեզը (կենտրոնը), ասկից մեզ փնտրելու ետեւե կըլլան» (նույն տեղում): Ոստիկանատանը խմբագրին տալիս են կարդալու իր դեմ գրված գանգատագիրը եւ «շիտակը ըսելով, մարդասիրական քաղցր ընդունելության մը հանդիպելով դարձանք տեղերնիս» (նույն տեղում):

Էջ 299, տ. 18. «Վարչությունը չէ՛ր լսում, երբ Այսահակը Յուսկյուտարի բեմերեն էր թնդեցնում, ազնիվ Մյունատիու ընդդեմ ցոփաբանելով…» — Ակնարկը վերաբերում է Իսկյուտարի Ս. Կարապետ եկեղեցում Երուսաղեմի նվիրակ, Երուսաղեմի պատրիարքի փոխանորդ եւ պատրիարքության թեկնածու Սահակ վարդապետի արտասանած զույգ ճառերին, առաջինը ընդդեմ «հինգ խռովարար գրիչների» եւ երկրորդը՝ հատկապես «Մյունատիի» դեմ:

«Սահակ վարդապետը, — գրում է «Մյունատիի» խմբագիր Կ. Փանոսյանը, — «Մյունատիին» չի ճանչնար, ըսել է որ «Մյունատիին» դեմ անձնական թշնամանք ալ չունի եւ չի կրնար ուրանալ. ըսել է, որ «Մյունատիին» միմիայն իր սկզբունքին համար կնախատե… Կեցցե՜ Սահակ վարդապետ, «Մյունատին» այսչափ ալ գեշ, չարախոս, ազգի եւ կրոնի դեմ լրագիր մըն է եղեր, ավա՜ղ… Բայց ճշմարտապես եւ հազար անգամ ավելի ավաղ, եթե հասարակությունն ալ իրեն պես թե դատե զ«Մյունատին» (Տե՛ս «Մեղու», 1863, № 199):

«Մյունատիի Էրճիաս» (1859–1863) հայատառ թուրքերեն թերթը լույս էր տեսնում Կ. Պոլսում Կարապետ Փանոսյանի խմբագրությամբ: Իր ուղղությամբ նա հարում էր պոլսահայ դեմոկրատիայի օրգան «Մեղուին»: 1862 թ. սեպտեմբերին նկարագրելով «Զեյթունի անցքերը», «Մյունատին» «Փարավոնական բարբարոս» է կոչել Զեյթունը պաշարող Ազիզ փաշային եւ խստիվ մեղադրելով Բ. Դռանը, պահանջում էր պաշտոնանկ անել փաշային: Թերթը սպառնացել էր, որ հակառակ պարագային, հայ «Ազգային վարչությունը» եւ «համայն հայաստանցիք» հարկադրված կլինեն դիմելու եվրոպական տերութունների միջամտությանը:

Սրան ի պատասխան, թուրք ոստիկանությունը ձերբակալում է Փանոսյանին, տուգանում 20 լիրայով եւ ընդմիշտ խափանում «Մյունատին»:

Էջ 299, տ. 19. «Իրենք պիտի տան եղեր պատիժը, տերությունն է տվեր» —«Մեղուի» 1863 թ. № 198-ում տպագրված հոդվածում Կարապետ Փանոսյանը գրում է. «Մեր լսածին նայելով Սահակ վարդապետը, ուրիշ նախատական խոսքերեն զատ, «Մյունատիի» համար «Աստծո պատժույն հանդիպեցավ, մենք պիտի տայինք անոր պատիժը, բայց աստված Տերության ձեռքովը պատժելը արժան դատեր է» ըսեր է»:

Էջ 299, տ. 20. «Մորոս զքեզ» — Այսինքն՝ հիմար: «Մեղուի» 1863 թ. դեկտեմբերի 17-ին (№ 225) տպագրվել է Սոֆոմորոս առաջնորդող հոդվածը, որտեղ հիշյալ բառը բացատրվում է հետեւյալ կերպ. «…թեեւ հայերեն լեզվին մեջ ասոր համապատասխանող բառ չունինք, բայց ասի հունարեն սոֆոս — իմաստուն, եւ մորոս — հիմար բառերեն բաղկացյալ ըլլալով կրնանք իմաստհիմար կոչել»:

Էջ 300, տ. 9. «…Ոչ ոք վնասի, եթե ոչ իւրմե» — Տե՛ս Աւետարան, Գործք առաքելոց, գլ. ԻԷ, 22:

Էջ 300, տ. 16. «Եւ օրէնս արդարութեան…» — Տե՛ս Աստուածաշունչ, Գիրք իմաստ., գլ. Բ., 11–20:

Էջ 301, տ. 3. «Ո՞ տայր զգլուխս իմ ի ջուր եւ զաչս յաղբիւրս արտասուաց եւ նստեալ լայի զթշուառութիւն ազգիս…» — Արտահայտությունը վերցված է Աստվածաշնչից Երեմիայի մարգարեությունից: Նալբանդյանը տեքստի վերջին նախադասությունը փոխել եւ հարմարեցրել է իր հոդվածին: Պետք է լինի «Ո տայր զգլուխս իմ ջուր, եւ զաչս իմ աղբիւրս արտասուաց, եւ լայի զժողովուրդս զայս զաիւ եւ զգիշեր…» — Տե՛ս Աստուածաշունչ, Մարգարեութիւն Երեմիայ, գլ. Թ, 1:

Էջ 301, տ. 8. «Մի քանի հետսընթաց օրագիրք…» — խոսքը վերաբերում է «Արշալույս Արարատյան» եւ հատկապես «Մասիս» լրագրերին, որոնք իրենց էջերում հայտնել էին «Մեղուի» խափանման ոչ ճիշտ լուրը:

Սահմանադրական պայքարի առաջին շրջանում «Մասիսը» համամիտ էր «Մեղուի» եւ «Մյունատիի» դիրքորոշմանը: Սակայն տեղի տալով ամիրայական խավերի ճնշմանը, դիմադարձ է ինում դեմոկրատական մտայնությունից եւ փաստորեն դառնում պատրիարքարանի խոսափողը: Այսպես, մինչդեռ 1863 թ. կեսերին նա նշավակում էր Զմյուռնիայի առաջնորդ Թաքթաքյան Պողոս արքեպիսկոպոսին որպես հակասահմանադրականի, ապա որոշ ժամանակ անց դրվատում է նորընտիր պատրիարքին որպես «խոհեմ, հեռատես եւ քաղաքագետ սրբազան հոր»:

Էջ 301, տ. 11. «…թեւ առին ու թռան, որպեսզի ավելի որոշ կերպով ցույց տան ազգի ողջամիտ մասին յուրյանց որպիսությունը եւ ընտրած ճանապարնների ուղղությունը» — Խոսքը վերաբերում է «Մեղուի» դադարեցման վերաբերյալ «Մասիս» եւ «Արշալույս Արարատյան» թերթերի հաղորդումներին: Այս առթիվ «Մեղուի» 1863 թ. № 225-ում «Ստիպողական պարտավորություն մը» վերնագրով հոդվածում Սվաճյանը գրում է. ««Մասիսի» 617 թվույն մեջ հետեւյալը հրատարակված է. «Մեղու» հանդեսին խմբագիրը, Քաղաքական ժողովեն քանիցս անգամ ժողովի ներկայանալու հրավեր ընդունելով մտիկ չընելուն եւ չներկայանալուն համար, Քաղաքական ժողովը հատուկ հայտագրով մը հիշյալ թերթին առժամանակի դադարումը խնդրեց Բ. Դռնեն Գերագույն Արշալույսն ալ գուցե իր խնդակցությանը չկրնար զսպելով՝ փութացել էր հետեւյալը դուրս թափել իր 716 թվով:

«Մեղու» հանդեսին խմբագիրը Քաղաքական ժողովույն ազգասիրական տնօրինությանցը հնազանդել չուզենալով, նույն ազգային մեծարգո ժողովը հատուկ հայտագրով մը խնդրեց (Արշալույս արգո խմբագիրը նույն օրը կերեւա թե Պատրիարքարանը գտնված ըլլալու է) Բ. Դռնեն, որ հրաման տա առժամանակյա կերպով դադարեցնելու հիշյալ հանդեսին հրատարակությունը»:

«Մասիսը» դեկտեմբեր 7-ին Պոլսեն եւ «Արշալույսը» դեկտեմբեր 14-ին Իզմիրեն թռան եւ ցրվեցան շատ հեռավոր հայաբնակ քաղաքներ ու գուժեցին աս… լուրը շատ հայու հանդարտ ականջներուն…

Գուցե շատերը հավատք րնծայելու ստիպվեցան թե Ա. «Մեղուն» դադրեր է, կամ պիտի դադրի (որմե Մեղուին գեթ նյութական վնաս մը ծագիլն անուրանալի է), Բ. «Մեղուին» խմրագիրը քանիցս անդամ (3, 4, 5 եւ այլն) կանչվել է, բայց մտիկ չէ ըրեր եւ չէ ներկայացեր, կամ ըստ Արշալույսին՝ Քաղաքական ժողովույն ազգասիրական տնօրենությանցը հնազանդել չէ ուզել (որոց երկրորդը բոլորովին նոր է թեեւ արդի խմբագրի ականջին)»: