Արեւելահայ դէմքեր

HUMEUR

Թումանեանի հեքիաթները կարելի է ուսումնասիրել երկու մեծ յատկութիւններու պիտակին տակ։

Անոնք, որ մեր humeurը կը մարմնացնեն,

Անոնք, որ մեր երազը կը բեւեռեն։

Ժողովուրդի մը մէջ, ուր խօսքը, աւելի ճիշդ բառով՝ խօսակցութիւնը ենթակայ է այնքան կամայական կապանքի, ուր մարդիկ կը հաւաքուին կամ լալու, կամ լսելու համար միայն, ուր վերջապէս կիները իրենց կեանքին կէսը մունջ կ՚անցընեն, ու այրերը՝ երեք քառորդը, եզներուն ետեւէն հայհոյելով, բնական կու գայ, որ խօսքը, որ արեւին կ՚արժանանայ, ըլլայ սեղմ, վերապահ, ճշգրտօրէն կաղապարող մտայնութիւնը խօսողին։ Ասիկա է պատճառը այն զարմանալի հարստութեան, որ գրեթե բոլոր գաւառաբարբառներուն անսպառ մթերքը կը կազմէ ինքնատիպ պատկերի, յանդուգն բացատրութեանց կողմանէ։ Ու ամէն շրջանակ իր եղանակովը կը թարգմանէ իր զգայնութիւնները ու նոյն պատկերին համար յաճախ կը գտնէ բազմազան ձեւեր։ Եւ որովհետեւ բոլոր այս ստեղծումները գրեթէ նիւթական երկունքի մը պէս տառապանք կը պատճառեն, ուրիշ խօսքով՝ բառը միշտ ներքին աշխատանքի, հոգեկան պայքարի մը, մտքի կայծակի մը նշանակն է, պիտի դիմանալ բացատրութիւնը շատ աւելի, քան անոնք, զորս գրագէտի երեւակայութիւն մը պիտի հնարէր մեծ առատութեամբ, որուն պիտի ըլլային թերեւս աւելի փայլուն, բայց օդով լեցուն, բայց թեւատաց ու պիտի վազէին նոյն դիւրութեամբ մոռացումին ու կորուստին։ Ինչ որ ապրումը, անձնական դիտողութիւնը, մատով շօշափուած ցաւը կամ հաճոյքը կը գտնեն մեր բառերուն տակ, ինչ որ դանդաղ հաւաքուած զգայնութիւններու ուժը կը կազմէ, երբ անոնք մարմին կարենան առնել, ինչ որ վերջապէս մեր միասին վրայ ապրած ենք մենք ու ինչ որ ապրած է մեր ժողովուրդը իր հողին վրայ այնքան կամաց, այնքան խոր, իր զաւակներուն դժոխքին մէջը, երբեք գրողը պիտի չկրնար արտայայտել լիովին, եթէ անիկա ըլլար աշտարակի ասպետ մը կամ անբաւարար իմացականութիւն մը:

Այս է պատճառը, որ մեծ գրագէտը եթէ ամէնէն ուժով ապրողը չէ, միշտ ամէնէն զարգացած միտքն է իր ժողովուրդին։ Ան պիտի մօտենայ բառերու շեղջակոյտին՝ ինչպէս աւանդութեան վհուկը ու անոր մատին տակ մեռած բառերը կեանքի պիտի գան։ Ու անոր ընտրութիւնը վերջնական է նորէն, քանի որ անիկա համառօտութիւնն է դարերու ճիգին ու անոր մէջ դարերու զգայնութիւնը ինքզինքը կը տեղաւորէ, ինչպէս աւազի մը կաթիլին մէջ պուտ մը տիեզերքը կը պարփակուի։

Մեր հին գրականութիւնը այս ակնոցով մխիթարական քիչ բան կը ներկայացնէ։ Քանի մը պատահական կտորներ չեն կրնար լուսաւորել այն շատ մը դարերը, որոնց միջոցին մեր ժողովուրդը ապրել է իր այնքան բազմատանջ, երազով ու երկինքով հազիւ բռնուած օրերը։ Նոր օրերու մեր յեղաշրջումը այնքան արագ կը վազէ, որ մեզի համար վերահաս է վտանգը։ Ատիկա զգացին 70ի սերունդին միտք ունեցող գրողները։ Ու փրկելու համար անգնահատելի հրիտակը, սկսաւ աշխատանքը։ Ըսի, թէ ինչպէս տեղի ունեցաւ ան ու ինչ է տուածը, – միայն Սրուանձտեանցի գործը իբր մտադրութիւն արժէք կը ստանայ հիմա, երբ անլուր աղէտ մը տարած է այդ ժողովուրդը եւ դեռ կը սպասուի մեծ բանաստեղծը, որ այդ հում նիւթերէն հանէր աստուածային դաշնակութիւնը մեր ինքնատիպ արուեստին։

Այս տեսակէտով եթէ Թումանեան մեզի բաւարարութիւն չի բերեր, բայց, կենալով ներկայի պայմաններուն մէջ, միակը կ՚ըլլայ դարձեալ, որ ամէնէն յաջող կերպով մօտեցաւ մեր humeurին ու անիկա արտայայտեց հարազատ ժուժկալութեամբ մը:

Հոս մեր անվերապահ համակրանքը կ՚երթայ իր հեքիաթներուն, չափուած թէ արձակ, մա՛նաւանդ գրեթէ դասական այն կատարելութեան համար, որ սկսող ու մեռնող գրականութեանց մօտ կը դիտուի: Մնաց որ, արդէն կարեւոր մաս մը ատոնցմէ գրուած են տղոց համար։ Ու անսպասելի յաջողութեամբ մը, այդ պատմութիւններու ընթացքին, գրեթե առանց ճիգի, կը ծագի ճիչը, յատկանշական գիծը, ցեղի մը հոգիին փայլը, որ հեքիաթին կը բերէ ցեղական նկարագիր, կը մասնաւորէ պատմութիւնը ու հասարակաց բառերուն մէջէն կը հասնի մեր, հայկական արուեստի մը ուրուանկարին։

Ու ամէն մեծ բանաստեղծի նման, ան կրցած է մօտենալ մեր հաւաքական զգայնութեան քանի մը թելերուն: Իր մարդերն ու կենդանիները չափազանց պարզ կը յօրինուին, ինչպէս է արդէն շրջապատը, ուրկէ կ՚ընտրուին անոնք։ Բայց այդ պարզութեան մէջ, պզտիկ վերադիրներով, քանի մը սուր պատկերներով անոնք անմիջապէս կը գտնեն այն զարմանալի իրականութիւնը, որ կեանք կը կոչուի եւ որուն կազմութեանը կը մասնակցին կենդանիներուն չափ, կենդանիներէն դուրս մնացողներն ալ:

Ու զարմանալի դիւրութեամբ մը, կեանքը իր մեծ երեսներով, եթէ ոչ իր բոլոր խորքերովը, գէթ իր զաւեշտի մեծ կրակովը կը բխի այդ պարզ պատմութիւններէն, որոնց մէջ գործողութիւնը թեթեւցած է այնքան, որքան կը պահանջէ մտիկ ընողներուն սովորական հոգեբանութիւնը, երեւակայութիւնը լարուած՝ այնքան, որքան պէտք է ըլլայ դէպքերուն շղթան, ընդգրկելի ընծայելու համար։ Բայց անոնք երբեմն տիրական կնիքը ունին ցեղի մը նկարագրին։ (Յիշեցէք Լաֆոնթէնը)։ Ու խօսք ըլլալու ընթացքին կը մարմնաւորեն ժողովուրդներուն ընդհանուր հոգեկան աշխարհը, մէջն ըլլալով իւրայատուկ սրամտութիւն ու ցեղային հumeur։

* * *

Բայց հեքիաթները միայն ընթացիկ չգոյութիւններ ու կեանքի սովորական ցոլքեր չէ, որ կը խտացնեն։ Անոնք, երբ ընդարձակ շունչով կու գան, կը պատմեն մանաւանդ իմացական առաքինութիւններէն, կ՚առարկայացնեն անոր երեւակայութիւնը ու հոգիի միւս, այս անգամ բարձր կարողութիւնները։ Թումանեան այս տեսակէտով ալ արժանի է համակրանքի։

Եթէ « Թմբկաբերդի առումը »ը տկարացած է աշուղական բարոյախօսութեամբ ու « Ախթամար »ը տժգոյն՝ ստեղծումով եւ խորքով, մեր գրականութեան համար գոհար մըն է « Փարուանա »ն, ուր զրոյցը կը քալէ դասական թեթեւութամբ եւ անձերը կը պարուրուին անդրաշխարհիկ մշուշով։ Գործողութեան եւ երազին մէջտեղ, այդ մարդերը, իշխան թէ աղջիկ, կը ծփան քաղցր դաշտի մը վրայ, որ իրական է՝ անոնց ոտքին տեղ տալու համար եւ որ մէկէն կը փաթթուի խորհուրդին թեւովը, սրբուելու–երթալու համար մեր երերուն աշխարհէն։

Ու այս ծփուն էակները, դիւրաբեկ՝ առտուան չա ղերուն պէս, զմայլելի իրենց իրականութեանը խորէն, զմայլելի դարձեալ՝ երբ թեւ կը բանան դէպի եօթը լեռներ րը, կրակ գողնալու համար, կը հպատակին գեղջուկ այս արուեստագէտին, վասնզի հոգիներուն տիրապետութիւնը ուժէն աւելի ենթակայ է քաղցրութեան։

Ու անոնք, մեր երազին հարսները, մեր հեքիաթներուն աննման աղջիկներն ու տղաքը, ու անոնք, մեր երազին կանթեղները, որոնք «անպարան» կախ կու գան մեր լեռներուն կատարէն ու տակաւին անոնք, որոնց բիւրեղացումը չէ շնորհուած, կը մնան Թումանեանի բանաստեղծութեան ամէնէն փափուկ ու ամէնէն ազնուական ծաղիկները: -