Այրարատ

166. ՈՍՏԱՆ. ԴՈՒԻՆ

Հարաւային մասն հովտի Ազատ գետոյ, դաշտայինն, ուր յայժմուս սակաւ եւ ոչ մի նշանաւոր շէն կամ գեօղ է, այլ լոկ աւերակք, եւ այն ` ըստ ական կշռելոյ ` ոչ մեծանշանք որպէս զՇիրակայն, ՚ի հարստագոյն ժամանակի ինքնութեան ազգիս ` ամենայն իրօք բարգաւաճագոյն մասն էր աշխարհիս Հայոց. եւ ոչ փոքր ժամանակ, այլ իբրեւ հազարամեայ դար մի: Զայս յայտ առնէ Ոստան կոչումն կողմանս, որ ՚ի պարսիկ Ուսթամ կամ Ասիթան ածանցեալ ` նշանակէ զԴուռն արքունի, զԴրանիկս եւ զհաւատարիմս տանն, եւ զարքունի պահապան զօրականն, եւ միանգամայն զԱրքունիս եւ զԱզատս, զազնուական մարդիկ, որք եւ յայն սակս Ոստանիկք կոչին, կամ Մարդիկ Ոստանեայ տան, որպէս անուանէ ուրեք Ղազար Փարպեցի. եւ յորմէ սովորութիւն եղեւ զամենայն իշխանանիստ քաղաքս կամ աւանս նախարարաց կամ տանուտեարց այլոց աշխարհաց Հայոց ` նոյնպէս ոստանս անուանել: Այլ նոցայն թերեւս միայն քաղաք կամ շէն բնակութեանն այսպէս անուանէր, իսկ թագաւորաց աշխարհիս ` ոչ ամփոփ առանձինն շէն կամ քաղաք միայն, այլ եւ որ շուրջ զնովաւ սահմանք, որպէս նշանակէ բանն յիշեալ ՚ի Ղազարայ. « Փութասցուք երթալ յՈստանին Հայոց ՚ի տեղիս ». եւ պարզագոյն եւս մեծի աշխարհագրին մերոյ ( Խորենացւոյ ) առանձին գաւառ մի ( ԺԹ ) Այրարատեան աշխարհին կարգեալ զՈստան, թէ եւ յոմանս օրինակս գրոցն ` Ոստան եւ Դուին զոյգ եւ խառն նշանակին. եւ ՚ի միում օրինակի յիշի Դուին առանձինն իբրեւ գաւառ, եւ փոխանակ Ոստանայ գրի Քաղաքավայրքն. այլ միւս եւս օրինակ ` զԱզատ գետոյ ասէ. « իջանելով ընդ Դուին ` արբուցանէ զամենայն Ոստանն Հայոց եւ անցեալ ընդ հարաւ անկանի յԵրասխ, յորոց ՚ի միջի շինեալ է Արտաշատ քաղաք ». յայտ առնելով զի ոչ լոկ Դուին եւ ոչ լոկ Արտաշատ են Ոստան, այլ եւ որ շուրջ զնոքօք սահմանքն ` կամ գաւառքն այն ` կոչի Ոստան Հայոց, թէպէտ եւ բուն Ոստան ` մայրաքաղաք ժամանակին իցէ. վասն որոյ, որպէս եւ տեսցի ՚ի ստորեւդ, յաճախ իրապէս գրի բուն կամ բնական Ոստան Հայոց ` Դուին, յորժամ էր նա մայրաքաղաք Հայոց, փոխանակեալ զԱրտաշատ զհին ոստանն. որպէս եւ աշխարհագիրն զատուցեալ էր յերկուս առանձին գաւառս, մի ` Ոստան, իմանալով զԱրտաշատու նահանգն ( այսինքն զվիճակն ), որպէս կոչէ ուրեք Եղիշէ, եւ միւս եւս Դաշտն Դունայ մինչեւ ցՇարուր. այլ զի երկոքին եւս քաղաքքն հուպ առ իրեար կային, եւ մին զմիւս յաջորդեաց ` յաճախ եւ ճահապէս միանգամայն մի գաւառ գործեն, եւ Ոստանն անուն սեփականի Դունայ ` ժառանգորդին Արտաշատու, եթէ օրէն իցէ ասել այսպէս. մինչեւ յայնմ հետէ ( առաւել ՚ի յետին դարս ) բովանդակ երկիրն իսկ կոչի Գաւառ Դունայ. վասն որոյ եւ մեք երկոքումք եւս անուամբք իմանամք եւ կոչեմք զվիճակն, զոր արդ տեղագրելոց եմք. զայս եւս ազգ առնելով, զի թէպէտ եւ վասն արքունեացն բնակութեան ` տեղին Ոստան կոչեցաւ, եւ ուր արքունի նիստն կամ մայրաքաղաքն է ` անդ ոստան է, սակայն ոչ ամենայն մայրաքաղաքաց եւ նստից ` եւ շուրջ սահմանքն ոստանք իցեն, այլ միայն այս վիճակ եւ գաւառ են ոստան. եւ ոչ բովանդակն իսկ Այրարատ գաւառ, որպէս իմացեալ լինէր այսու անուամբ սեփականեալ երկիր թագաւորաց, յետոյ ( ՚ի Ե դարու ) տրոհեալ ՚ի չորս կամ հինգ առանձին գաւառս Այրարատ աշխարհի, որպէս զի եւ Վաղարշապատ ինքնին մեծահռչակ մայրաքաղաք եւ նիստ մեծաց թագաւորաց Խոսրովու եւ Տրդատայ ` ոստան էր, այլ ոչ յՈստանին Հայոց. այսպէս իմա եւ զբանն Ղազարայ զԱրշակայ Գ է, որ եթող « զբնիկ սեփհական կալուած ազգին Արշակունեաց ` զքաղաքն Վաղարշապատ, զբնակութիւն Ոստանին արշակունի թագաւորացն »: Յայսմ ամենայնէ գոյ իմաստասիրել, զի եթէ աշխարհն Այրարատայ երեւելագոյն մասն կամ իրան էր մարմնոյ բոլորումն Հայաստանեայց, եւ գաւառն Այրարատայ ` « գլուխ աշխարհիս Հայոց ». ըստ Ղազարայ Փարպեցւոյ, ապա զվիճակս զայս խոստովանելի է ուղեղ նոցին. եւ պարզապէս առանց այլաբանութեան, յ ' Բ դարէ նախ քան զՔրիստոս մինչ գրեաթէ ցԺ, խորագոյն եւ հզօրագոյն կենդրոն շարժման Հայութեան եւ գահ վարչութեան բոլորի կամ մեծագոյն մասին նորին ` եղեալ է վիճակս այս ամփոփեալ ՚ի ստորին հովտի Ազատն գետոյ, զոր արդ իմանամք ճահապէս վկայեալ յաշխարհագրէն, « Եւ արդարեւ, ազատ ». զի Ազատ որերոյ եւ երկրի արբուցիչ էր, եւ ազատութիւն իսկ թարգմանէ Խորենացի զՈստանն անուն:

Եթէ հպակիցն վերին մասն Ազատայ ` այնպիսի շքեղ շինուածոց մասունս եւ նշխարս ունի, որպէս տեսաքս ՚ի Գառնի, յԱյրիվանս, եւ այլն, եւ ոչ նուազագունս որ շուրջ զսոքօք գաւառքն ` Կոտայք, Գեղաքունիք, եւ այլն, քանի՜սն առաւել ակն ունելի էր եւ է ` ՚ի կենդրոնագոյն վիճակէս յայսմանէ, ՚ի բուն Ոստանէն Հայոց, ՚ի սեփականագոյն կալուածոց եւ գահոյից թագաւորացն մերոց Արշակունեաց, եւ անընդմէջ յաջորդաց իշխանութեան նոցին: Սակայն վերջացեալ քան զնոսա ` գտանի այժմ Ոստանս, ոչ մի ինչ շինուած հոյակապ ` կանգուն կամ կիսականգուն յերեւանի ունելով. այլ ընդ Երասխայ եւ Մեծամօրի սարտուցելոց եւ հեռացելոց ՚ի պարսպաց մայրաքաղաքացն եւ յարքայաճեմ սահմանաց, եղծեալ բարձեալ թուին եւ դաստակերտք նոցին, հեթանոսականք եւ քրիստոսականք եւ սառակինեանք, ( զի եւ դարս երիս կամ չորս Արաբացի ոստիկանաց եւ այլոց մահմէտական իշխողաց աթոռ եկաց Դուին ): Այլ զի անմարթ է իսպառ բնաջինջ լինել այնքան մեծամեծ եւ հաստայաղց շինուածոց, հարկ է թէ մնայցեն հիմունքն, բայց փլածք եւ աւերածք վերին մասանցն ` հետախաղաղ ծածկեսցեն զբնաւ, եւ գետն Ազատ որ պերճընթաց իջանէ ՚ի ծործորոց Մազազայ ` տխրութեամբ իմն թափառեալ յանփառունակ Ոստանին ` ոչ եւս մատռուակ նորին ` վայրապար սահեսցի յԵրասխ: Բայց եւ զայս հարկ է խոստովանել, զի սակաւուց է քննեալ ` այլ ոչ եւ հայնեախոյզ աչօք զսահմանս Ոստանիս: