Այրարատ

112. ԿԱԹՈՂԻԿԷՆ. ՎԱՆՔՆ. ԱԹՈՌ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ

Դուռնն Տրդատայ մուծեալ ՚ի դաւիթ, նախ ընդ հարաւ եւ ապա ուղիղ ընդ արեւելս հանէ ՚ի մեծ գաւիթ կամ ՚ի բակ վանացն, կշռակի դէմ յանդիման դրան մեծն տաճարին, ՚ի կոչեցեալն Կաթողիկէ եւ մայր եկեղեցեաց  Հայոց, ոյ այնքան առաջնութեամբ շինութեանն, որքան աթոռակալութեամբ հայրապետի ազգին, եւ հիմնարկութեամբ Գրիգորի, եւ Տրդատայ, որոց ձեռակերտ մարթ է անուանել գէթ զայժմեան  հիմունսն, եւ նոցա ձեւած զտեղին. զի աներկմիտ աւանդութիւն է ազգիս ` անփոփոխ  մնալ ձեւոյ եւ չափոյ եկեղեցւոյն ` յամենայն նորոգութիւնս եւ վերաշինութիւնս. եւ է քառակուսի խաչաձեւ, այլ կարճ թեւոք, մեծութեամբ միջակ, մանաւանդ թե փոքր ` ըստ այժմեան գաղափարաց, առ ՚ի լինել հայրապետական եւ արպքունական եկեղեցի, եւ զի ՚ի հասարակի փոքր են ամենայն հին եկեղեցիք Հայոց, տակաւին մի ՚ի մեծագունիցի համարելի է սա, գոլով ընդ երկայնն իբր 35 Չ. ընդ լայն 33 1/2. այլ հանդերձ անդաստակաւն մինչեւ ՚ի դուռն ( արեւմտեան ) լինի 42 Չ. բարձրութիւնն իբրեւ 23 կամ աւելի: Չորք սիւնք խաչաձեւք խարսխօք ՚ի միջավայր տաճարին ամբառնան ըզգմբէթն, ընդ որով կշռակի ՚ի կենդրոն եկեղեցւոյն կայ Իջման տեղին: Որպիսի ինչ էին նիւթք շինութեանն եւ ներքին բաժանմունք կամ շինուածք յառաջնումն անդ ՚ի սկիզբն Դ դարու ( իբր յամի 303), ոչ կարեմք հաւաստել, բայց զի սեղանն բուրբ էր յարեւելեան  ճակատուն կամ ՚ի թեւի անդ. իսկ նիւթն ոչ համակ քարեղէն թուի, այլ եւ փայտակերտ, որպիսի էր եւ երկրորդ անգամ շինեալն կամ նորոգեալ յելս կոյս այնր դարու. զի հաւանօրէն աւերեցաւ կաթողիկէն ՚ի չարանախանձ ուրացողէն Մեհրուժանայ եւ ՚ի Պարսից, որք ՚ի հիմանց քանդեցին զՎաղարշապատ, ՞ նորոգեցաւ ՚ի Մամիկոնեանց: Ի հին շինութեանց անտի ` յառաջնոյն կամ յերկրորդէն ` թուին յառաջ քան զգիւտ հայ տառից ` մնացեալ երկու քանդակք յունատառք, ագուցեալք այժմ ՚ի հիւսիսոյ որմն արտաքուստ, մին զՊօղոսի առաքելոյ եւ զԹեկղեայ կուսի պատկերս ունելով հանդերձ անուամբք, միւսն միւսն խաչաձեւ հաւասարակողմ  ՚ի բոլորակի, յորում շուրջանակի գրեալ է յունարէն բանս այս. « Օգնեա  ամենայն աղաչողաց կամ աղօթողաց ( որպէս թուի ) յեկեղեցւոջս ». յանկիւս խաչին ` թերեւս մաղթանք ողորմելոյ Զուիթայ. որպէս եւ արտաքոյ յաջմէն գրի, « Տէր, ողորմեա ծառայի քում Արքիան »… յահեկէն ` անստոյգ բառք, վերջինն Ելբիտին, գուցէ Յոյս կամ Յուսիկ նշանակիցէ. իսկ ՚ի ստորեւ երեք անուանք եի Դանիէլ, Տիրէր ( Տիրայր ) եւ Գարեգին:

Վահան Մաիկոնեան հասեալ յիշխանութիւն մարզպանութեան, « հիմնարկեալ նորոգեաց մեծապայծառ շքեղութեամբ  զհնացեալ գործ նախնեացն  իւրոց ». որպէս ասէ ժամանակակիցն Ղազար, այլ ոչ նշանակէ ըզնիւթ շինուածոյն, բայց հիմնարկութեանն բառ երեւեցուցանէ քարակերտ ` ոչ միայն զհիմունսն այլ եւ զորմունս, այլ ոչ եւ զտանիսն, քանզի ասէ Սեբիոս ` յետ իբր հարիւր քառասուն ամաց, վասն Կոմիտասայ կաթողիկոսի, եթէ յետ շինութեան եկեղեցւոյ Ս. Հռիփսիմեայ, « վերացոյց եւ զփայակերտս սրբոյ կաթուղիկէին, նորոգեացեւ զխախուտ որմոյն, շինեաց զքարայարկսն ». իսկ պատմիչ կաթողիկոսն Յովհաննէս ` գովութեամբ եւս. « Շինէ զնա գեղեցկայարմար  եւ չքնաղատես կոփածոյ քարամբք »: Քարինք շինուածոյ հրաբըխեայք են, սեաւ եւ կարմիր, եւ որմունքն թանձր եւ հաստակառոյց. որպէս զի ասէ Անգղիացին Մորիէ, միայն սասանութեամբ երկրի եւ ռմբակոծութեամբ մարթ է կործանել զայն: - Ներսէս Գ Շինողն որ զԱռապարի Ս. Գրիգորի եւ զԴունայն շինեաց, արար եւ ՚ի կաթողիկէ եկեղեցւոջս  յայսմ շինութիւն ինչ, այլ ոչ յիշի զոր մասն, որպէս եւ ոչ այլ ինչ յամենայն ժամանակի նստելոյ կաթողիկոսացն  ՚ի Դուին, այն է ՚ի կիսոյ Ե դարու ց ' Ժ. բայց զի միշտ ՚ի պատուի էր տեղին եւ յուխտ գային ՚ի կողմանց կողմանց, որպէս ՚ի Վրաց ` յիշէ Կիւրիոն կաթողիկոս նոցա ՚ի թուղթս իւր, այն որ երբեմն եւ վանաց երէց էր տեղւոյն եւ քարեպիսկոպոս  Այրարատայ. քանզի  հարկ է թէ անդստին յաւուրց մեծին Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ առ կաթուղիկէիւն ` հաստատեալ կայր եւ տուն հայրապետին եւ սպասաւորաց տեղւոյն, ուր տեսաք զՄեսրովպ ` աթոռակալ Սահակայ, եւ ՚ի մահուան նորա ` աշակերտք իւր պահէին զտեղին իսկ ՚ի փոխադրել աթոռոյն ՚ի Դուին ` մնաց ՚ի պահ վանականաց թերեւս յաւուրց Ս. Լուսաւորչին հաստատելոյ ՚ի սահմանս քաղաքին, զի բան մի Ասողկայ պատմչի ցուցանէ զտեղին զառաջինն Սուրենայ անապատ կոչեցեալ, յառաջ քան զաւուրս Վահանայ Մամիկոնենի. սա ՚ի նորոգման եկեղեցւոյն ` վանահայր կարգեաց զպատմիչն Ղազար Փարպեցի, որպէս ասէ հին ծանէթարար Թղթոյ սորին. Կամեցեալ մեծի իմաստութեանն Վահանայ Մարզպանին … զնա իւր առաւել մերձաւոր եւ սիրելի առնել. շնորհէր նմա զհոյակապ եւ զականաւոր տեղին ՚ի Նոր քաղաքի, որում անունն էր Սուրբ Կաթողեկե եկեղեցի, վանօքն եւ նորա ընկալեալ զբանն Մարզպանին ` խնամածէր զտեղին: Պատահեաց նմա կրել տըրտմութիւն ՚ի վայրապար մարդկանց. զի ՚ի հրոյ վնասեալ փայտակերտն եկեղեցւոյն » մեղադրեալ լինէր  վասն որոյ մեկնեցաւ առ ժամանակ մի յԱմիդ, ուստի գրեաց առ Վահան զքաջաբան Թուղթ իւր ՚ի ջատագովութիւն անձինն, եւ դարձաւ անդրէն բարեխօսութեամբ  Համազասպայ  Մամիկոնենի: Ի թղթի անդ ծանուցանէ Ղազար ` ընդ մախանց ուսումնատեաց աբեղայից եւ դժկամակացն ընդ յունական դպրութիւն իւր, եւ զխընամսն, որպէս եւ զբարերարացն ` ՚ի վերայ տեղւոյն. յորս գլխաւորք ` երեքին եղօրորդիք Վահանայ, պտղօք եւ ամենայն պիտոյիւք … « ուրոյն ըստ կամի զպտղաբերութիւն տեղւոյն հատուցանելով, եւ ուրոյն զիմ պէտս եւ զկարօտութիւնս  հոգալով »: Յայտնէ ապա զի էին եւ առանձինն մուտք տեղւոյն, յորոց « ՚ի մտից տեղւոյդ եւ կամ յերախայրեաց ` մինչեւ ցդրամ մի ` յանձն իմ ոչ է յարեալ … այլ երբեք եւ յաւելորդացն ( սեփական ստացուածոց իւրոյ ) ՚ի պէտս տեղւոյդ ծախէր յիմոցն ». յիշէ եւ զվաստակս իւր ՚ի շինութիւն եւ ՚ի զարդ տեղւոյն, չմնալով յետնեալ քան զայլս. « զի ամենացն կահիւ եւ կազմածով եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ  որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն, չհամարէի զանձնս արժանի կալոյ: Զի թէպէտ միանգամ եւ երկիցս ջարդեցաւ բոլոր կահն ` յանհաստատութենէ շինուածոյն » այլ ` ճգնի ցուցանել զի ինքն եւ նորոգեաց եւ շինեաց եւ մինչդեռ ՚ի շինել էր, յաղաչկոտքն ` « զիս հանին ( ասէ ) մերկ եւ թշնամանօք, յամենայն արարելոյ իմոց ` զոր ՚ի մանկութենէ արարեալ էի … ( եւ բամբասէին ) թէ մանուկ մի հոգաբարձու տեղւոյն չկարէ առնել »: - Յետ Ղազարու մինչեւ ցԿիւրիոն ` ոչ յիշի ոք վանահայր. իսկ Կիւրիոնդ առ Մովսիսիւ մերով կաթողիկոսիւ ` եկաց յայնմ տեսչութեան զամս եօթն, եւ ապա ընտրեցաւ ՚ի կաթողիկոսութիւն աշխարհին Վրաց: Ի սկիզբն Է դարու Աբրահամ ոմն էր վանաց երէց կաթողիկէին, որ գտաւ ՚ի ժողովի համանուն կաթողիկոսին ՚ի Դուին. յետ նորա կացեալ է Յովհան կամ Յովհաննիկ առ Կոմիտասու կաթողիկոսիւ ` յամի 618, ՚ի ժամանակի նորոգութեան եկեղեցեաց Վաղարշապատու: Յետ սորա Եզր ` իբրեւ փակակալ կաթողիկէին, որ ապա եղեւ կաթողիկոս, եւ առ իւրեւ առ ժամանակ մի ՚ի նմին պաշտաման եկաց Յովհաննէս Մայրավանեցի ( յետոյ Մայրագոմեցի ): Յորմէ յետոյ ոչ գտանեմ զանուն յաջորդի, թերեւս եւ անդէն շփոթք եւ խանգարումն հասին տեղւոյն յԱրաբաց ` յարշաւանս իւրեանց յՈստանն Հայոց յամս 637 եւ 46 եւ թերեւս զաւերածս նոցա կարկատեաց, որպէս եւ զայլսն: Շինողն Ներսէս: - Ի Պատմութեան Խաչին Նունեայ ըստ Յայսմաւուրաց , ասն վասն Սփի ոստիկանի աւերել զմեծ կաթուղիկէն զՎաղարշապատ ` որ ասի Էջմիածին ». այլ առ պատմիչս ոչ գտանեմ զայս յիշատակ. յիշի Սափի ոմն ՚ի կողմանս Վանայ յելս Թ դարու, եւ Սբուք ոստիկան ՚ի Դուին ` առ Երկաթն Աշոտով, որ է յառաջին քառորդի Ժ դարուն, եւ զի սոքա բարեմոյնք երեւին ՚ի պատմութեան, թուի Սափեայ արարեալ զաւերն, եթէ ստոյգ իցէ յիշատակն: - Ի տեղագրութեան Վաղարշապատու նշանակեցաք եւ զԳագկայ վերջնոյ գալուստ անդր, որ ցուցանէ եւ ՚ի շինութեան լինել կաթողիկէին եւ յայնժամ եւ յետ այնորիկ անյիշատակութիւն եւ ամայութիւն, մինչեւ Ողբոց արժանի լինել յեպիսկոպոսէն  Սիւնեաց յելս ԺԳ դարու, ( ՚ի խնդրոյ Խաչատրոյ Կեչառեցւոյ ). եւ կերպարանել իբրու ՚ի ձայն մեծի դիմել ազգին Հայոց ՚ի քաղաքն, որք եւ

                         « Տեսին ՚ի նմա զարքայուհին

                         Զայն երկնաւոր թագաւորին,

                         Զխորան փառաց Տեառն Յիսուսին,

                         Զմայրըն լուսոյ Հայկայ զարմին,

                         Մերկ խայատակառ ՚ի բադրոնին.

                         Զանձամբ արկեալ զքուրձ խաւարին,

                         Հերքըն ճողեալ որպէս կընդին,

                         Ստինքըն ցամաք զերդ սկընդկին », եւ այլն:

Այսպէս նկարագրէ յերկար որպէս զկնի մի այրի շրջապատեալ  յեղերամարց, յորոց հարցեալ ` պատմէ զաղէտս իւր.

                         « Երբեմն էի որպէս զերկին.

                         Հիմ հաւասար եմ գըռեհիի.

                         Երբեմն արեւ արփիածին,

                         Այժըմ խաւար անհընարին …

                         Երբեմըն հարսն յառագաստին `

                         Մածեալ գրկօքն իմ փեսային,

                         Այժըմ սեղեխ օտարոտին,

                         Անպէտ նըման հոսեալ ջըրին:

                         Իսկ այս որ շուրջ զինեւ պարին `

                         Են իմ դստերքն ` որ նախ ելին,

                         Զորս աստ եւ անդ հարսնացուցին,

                         Եկեղեցիք Հայաստանին »:

Եւ զայս վասն վկայարանաց Կուսանացն ասէ, եւ այլոց մերձակայից եկեղեցեաց. եւ յետ յերկար ողբոց վասն անտէրունչ  մնալոյ երկրիս ՚ի բնիկ տերանց, դառնայ յինքն իսկ ՚ի Կաթողիկէն ` դիմառնաբար.

                         « Միայն այրի զիս աստ թողին,

                         Որպէս զոչինչ ՚ի բաց լըքին.

                         Արդ մենացեալ յանվայր դաշտիս `

                         Զերդ ըզգազան անապատիս,

                         Զաչերս ածեմ կողկողագին

                         Թու՞ր էք որդիքդ իմ սրբածին.

                         Եկայք առ մայրըս ձեր նախկին: -

                         Ամենեւին ինչ չերեւին.

                         Բայց թէ ոզնիք ընդ ճագարին:

                         Կամ Սկիւթացի հօրանք …

                         Կամ խայտառակ մանկունք նոցին.

                         Որք միշտ կոխան զիս առնէին,

                         Տեղիք չարեացն որ գործէին: …

                         Յերկնից յերկիր զիս իջուցին,

                         Խորք անդընդոց զիս պատեցին: …

                         Ու՞ր են փեսայքն  իմ առաջին,

                         Հայրապետաց ջոկք որ անցին …

                         Ու՞ր րաբունիքն որ յիս կային

                         Դասք երիցանց կղերիկոսին.

                         Ու՞ր սարկաւագուքն իմ բագրոնին.

                         Ու՞ր են դպիրք ՚ի տաճարին,

                         Ու՞ր ընթերցողք անագանին,

                         Ու՞ր են փսաղաք որ երգէին: …

                         Ու՞ր ձայնք երգոց պաշտօնէին,

                         Ու՞ր եւ բուրմունքն անոյշ հոտին.

                         Ո՞ւր կանթեղունք լուցեալ ջահին `

                         Նման աստեղացն  որ ՚ի յերկին.

                         Ու՞ր են զենմունք սուրբ խորհըրդին `

                         Որ միշտ առ իս կատարէին.

                         Ու՞ր հաշտութիւնք աստ Արարչին

                         Որով փրկեալ աշխարհք լինին »:

Այսպիսեօք յերկարեալ զՈղբոն ` աւարտէ յուսադրութեամբ խնամոց Աստուծոյ, եւ մեք հարկ իմն համարեցաք կարգել աստանոր ՚ի վկայութիւն ամայութեան տեղւոյն եւ ՚ի բաց բարձան բարեաց կարգաց, յոր տեւեալ թուի եւ աւելի քան զդար մի եւս, մինչեւ  ՚ի վերանորոգութիւնն կամ վերահաստատութիւն կաթողիկոսաց: Բայց զի ոչ ՚ի սպառ ամայի եւ անվերակացու էր տեղին եւ յայնժամ. յայտ է յուխտաւորաց եկելոց անդր, որպէս ՚ի նմին ժամանակի Ողբասացին եւ սուղ եւս յառաջ ` եկն Մխիթար վարդապետ Կերմանեցին, « ՚ի Ս. Ուխտն յորում էջ Որդին Միածին, եւ ոսկի ուռամբն բախեաց զՍանդարամետս անդնդոց. եւ անդ ողջունեալ սուրբ տեղեացն », գնաց այլուր. եւս եւ յընտրութենէ տեղւոյն ՚ի գումարումն ժողովոյ, եւ ՚ի միոյ ՚ի ժողովականացն ` որ կոչի Եպիսկոպոս Էջմիածնի ` Գաբրիէլ անուն: Թովմաս Մեծոփեցի պատմիչ հարուածոց Լէնկթիմուրի ՚ի Հայս, մի յանուանի վարդապետաց ժամանակին, զչարեալ ընդ գործս կաթողիկոսաց Սսոյ, եւ մանաւանդ ` որպէս թուի ` ընդ դեռ հռչակեալ միաբանութիւն նոցին ընդ մեծի գահուն Հռովմայ, ՚ի ժողովի Փլորենտիոյ (1439), ջեռեալ մեծաւ նախանձու եւ ոչ փոքր ատելութեամբ, յերկրորդում ամի գլուխ եկաց գումարել ժողով ՚ի Մեծ հայս, եւ կարգել քահանայապետ ՚ի բնաշխարհի անդ եւ ՚ի նախնական աթոռն. եւ յաջողեցաւ ըստ մասնեայ. զի թէպէտ կանգնեաց անդ զաթոռն ` յետ հազարամեայ վտարանդութեան, այլ ոչ կարաց եւ միապետել, զի կացին մնացին եւ յայնմ օրէ մինչեւ ցայսօր Կաթողիկոսունք Կիլիկիոյ ` կամ Տանն Սսոյ, թէպէտ յոյժ նուազեալք, այլ բաց յայնմ տանէ եւ ՚ի փոքուէ մասնէ Աղթամարայ վիճակի, ամենայն Հայք որ յերկրի իւրեանց եւ որք ՚ի սփիւռ աշխարհաց ` հնազանդին աթոռոյն Էջմիածնի:

Պարագլուխ ժողովոյն Թովմաս ` զայս օրինակ պատմէ ( յետ բազում երազաբանութեանց ) զհանգամանս ժողովոյն եւ զժողովելոցն եւ զընտրութիւն կաթողիկոսին. « Իմ սկիզբն արարեալ ողջունի նամակաց ` առ ամենայն ազգս ( իմա կողմանս հայաբնակ ), գալ ամենայն միաբանութեամբ ՚ի յօրհնութիւն Էջմիածնին եւ ՚ի ձեռնադրութիւն կաթողիկոսութեան ամենայնհայկազեան սեռիս: … Եւ այս են ժողովեալ վարդապետք եւ եպիսկոպոսք. Յովհաննէս վարժապետն  եւ ուսուցիչ ՚ի սուրբ ուխտէն Հերմոնի վանից, եւ աշակերտք իւր Դաւիթ վարդապետ եւ Ստեփանոս վարդապետ, ՚ի տանէն Սիւնեաց, բազում քահանայիւք. - Շմաւոն վարդապետ շնորհալից աթոռոյն Ստաթէի առաքելոյ. - Գրիգոր վարդապետ եւ եպիսկոպոս Ս. Առաքելոյն Թադէոսի եւ միւս Գրիգոր վարդապետն եւ եպիսկոպոս հռչակաւոր ուխտին Հաղպատու: Իսկ ՚ի յԱյրարատեան  գաւառէն. Կիրակոս վարդապետ Ըռշտունեցի. - Սարգիս վարդապետ Ձագավանից, եւՏիրացու վարդապետ Վանանդեցի ՚ի Սիւնեաց. - եւ ՚ի կողմանէ Վասպուրական գաւառին ` Թումայ վարդապետ ( ինքն Պատմչին ) եւ Մկրտիչ վարդապետ ՚ի Ս. ուխտէն Մեծոփայ վանաց. - Կարապետ վարդապետ եւ Յովսէփ վարդապետ ՚ի մայրաքաղաք վանորէիցն, ՚ի սուրբ ուխտէն Աստուածածնին Խառաբաստու. - Ղազար վարդապետ  ամենայն կողման Բաղիշու. - Սարգիս ( կամ Ստեփանոս ) վարդապետ եւ Յովհան վարդապետ Արծկու: - Զաքարիա վարդապետ Վարագայ մայրաքաղաք վանորէիցն, եւ Տէր Յոհանէս: Եւ երկոտասան եպիսկոպոսք աստի եւ անտի: Տէր Զաքարէ ՚ի Հաւուցթառայ, ՚ի յազատորդեաց. Տէր Գաբրիէլ Ս. Էջմիածնին. Տէր Կարապետ Յովհաննավանից Տէր Յովհաննէս Բջնու: Տէր Անտոն Վիրապին. Տէր Յոհաննէս Արճիշու Մեծոբայ վանից. Տէր Յակոբ Կողբայ: Տէր Մկրտիչ Բագրանու, Տէր Մարտիրոս Հաղբատու. Տէր Ազարիա Գանձասարու. Տէր Զաքարիէ Նորավանից Տէր Ստեփանոս տեղապահ  Սիւնեաց աթոռոյն, ՚ի յազատաց, Տէր Կիրակոս Սալանապատայ: Եւ այլ բազում վանորայք եւ կրօնաւոր սուրբ հարք, եւ պատուական երիցունք ` աւելի քան զ '300 անձինս, եւ բազում միայնակեացք, եւ ազատք  եւ որդիք ազատաց, ձեռնաւորք եւ տանուտէրք, եւ անթիւն եւ անհամար բազմութիւն ժողովրդեան, արանց եւ կանանց: Եւ ՚ի հեռաւոր վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց ` թղթով միաբանեալ ընդ մեզ: Աւետիս վարդապետ Ս. Խաչեցի. Յովանէս վարդապետ Ապարանեցի. Յովհանէս վարդապետ Գամազիելու. Կարապետ վարդապետ Հիզնայ. Յոհանէս վարդապետ Բարիձորոյ, եւ միւս Յոհանէս վարդապետ Գամաղիելայ. եւ Դաւիթ եպիսկոպոս, եւ Սահակ. Տէր Ստեփանոս եպիսկոպոս Բաղիշու, եւ Տէր Բարսեղ. եւ Տէր Աւետիս եպիսկոպոս. Տէր Յովսէփ, Տէր Գրիգոր, Տէր Թորոս գեռահռչակ  ուխտին Ս. Կարապետին Տէր Պօղոս եւ Տէր Զաքարէ սուրբ ուխտին Առաքելոց. Տէր Կիրակոս Վանագրին. Տէր Յովանէս Սասնոյ ( կամ Սալնոյն ), եւ Տէր Յոհանէս մեծահանդէս ուխտին Վարագայ, Տէր Կիրակոս Ս. ուխտին Սալնապատայ …

Եկաք ՚ի գեղաքաղաքն Երեւան … եւ որպէս յաւուր գալստեան Փրկչին ՚ի սուրբ Երուսաղէմ մեծաւ ուրախութեամբ ընդ առաջ ելին, նոյնպէս եւ այսօր Հայոց եղեւ, զի ՚ի վաղուց հետէ անտերունչ կային, եւ ոչ էր տեսեալ այսպիսի ժողովեալ վարդապետք եւ եպիսկոպոսք ՚ի մի միաբանութիւն. եւ սիրով ընկալան զմեզ եւ զժողովուրդս մեր եւ զամենայն եղբարքս մեր, իբրեւ զառաքեալս եւ զհրեշտակ Աստուծոյ, մեծամեծք եւ փոքունք, կարգաւորք եւ աշխարհականք: Իսկ ՚ի միւս օրն եկն հրաման ՚ի բռնաւորէն Աղուպ-բէկ անուն, եւ հասաք առ նա, եւ նա իբրեւ զթագաւոր քրիստոնէից մեծարեալ ` մեծաւ սիրով եւ պատուով ընկալաւ զմեզ. եւ այգուցն առեալ զզօրս իւր եւ զմեզ զամենեսեան, փողով եւ թմպկով, գոչմամբ բարձրագունիւ մտաք ՚ի Ս. քաղաքն Վաղարշապատ եւ հաւատացեալք եւ հաւատարիմ ժողովուրդն ՚ի Քրիստոս եւ անհաւատքն ` ընդ առաջ ելեալ զարմանային: … Եւ մեք ամենեքեան միաբան օրհնեցաք զԱստուած ՚ի ձայն ցնծութեան, Փառք քեզ, Աստուած, յաղագս ամենայնի: Եւ հրաման եղեւ ՚ի բռնաւորէն օրհնել կաթողիկոս ` առանց հակառակութեան. բազումք ՚ի յեղբարցն յառաջ կոչեցան գալ ՚ի յառաջնորդութիւն Թորգոմական գրոհիս. եւ ոչ կամեցան բառնալ զծանրութիւն դառնութեան բարձրագոյն աստիճանին. ապա յետ այնորիկ ապաւինեցաք յԱստուած, եւ միաբանութեամբ սկսաք աղօթիւք եւ պաղատանօք խնդրել յԱստուծոյ, տալ մեզ առաջնորդ ըստ կամաց իւրոց: … Եւ մեք ուրախացեալ օրհնեցաք զԱստուած. եւ դարձեալ ՚ի նոյն օրհնութեան ձեռնադրութեանն, արկին վիճակ ՚ի սուրբ աւետարանն. եւ ել վիճակն Կիրակոս հայրապետին. եւ առանց հակառակութեան եկեալ կանգնեցաւ ՚ի մէջ ահագին ատենին. եւ մեք հիացեալ զարմացաք ընդ հնազանդութիւն առնն Աստուծոյ, եւ զթողուլ կամաց իւրոց. զի կարի անհնազանդ բարս ունէր, եւ ատէր զփառս երկրաւորս. եւ յիշեցաք զԱստուած, եւ սկիզբն արարաք ձեռնադրութեան. եւ ահա եկն ՚ի ժամուն յայնմիկ արծիւ մի սաւառնեալ թեւօք սաստիկ գոչմամբ, նստաւ ՚ի վերայ գլխոյ Էջմիածնին. եւ թողին բազումք զհոգեւոր խրախութիւնն, ելեալ տեսին եւ եկեալ պատմեցին. եւ մեք ձեռս ՚ի վեր ամբարձեալ ` օրհնութիւնս եւ փառս տուաք օրհնելոյն յամենայն արարածոց ` ամենասուրբ Երրորդութեանն »:

Ցաւալի է, զի յետ այսց գոհացողական բանից անընդմէջ յարէ պատմիչն, եթէ իցէ նոյն ինքն Թովմաս եւ եթէ հետեւող նորին, եթէ « Եւ այս գիտելի է ամենայն սրբազան եւ իմաստուն մանկանց եկեղեցւոյ, զի այս երջանիկ եւ երանելի սուրբ հայրապետս մեր Կիրակոս, երկու ամ նստաւ յաթոռ պատրիարգութեանն ՚ի կաթուղիկէն Ս. Էջմիածնի Վաղարշապատ քաղաքն: … Բայց անգիտութիւն մեծ արարին կաթուղիկոսն եւ վերակացուք նորին. Գաբրիէլ եպիսկոպոս ոմն ՚ի սուրբ ուխտէն Յովհաննավանից եւ վարդապետ մի Կիրակոս անուն ՚ի կողմանէն Ռըշտունեացր, սադրանօք Մարկոսի եպիսկոպոսի եւ Աստուածատրոյ կրօնաւորի Սաղմոսավանից, անվաւեր համբաւեալ զընտրութիւնն, եւ ձեռներիցութեամբ Կոլոտիկն Յովհաննու ` կացուցին փոխանակ նորա զԳրիգոր Մակուեցի. ընդ որ ՚ի խոր խոցեալ Թովմայի ` մեղադրական սագտանօք եւ ողբալով աւարտէ զպատմութիւնն:

Գրիգոր Մակուեցի ՚ի նորոգութեան աթոռոյն ` փոյթ կալաւ եւ յապահովել զտնտեսութիւն  միաբանիցն զըսպասաւորաց, վասն որոյ ( որպէս վերագոյնդ ծանուցաք ) գնեաց զաւանն Վաղարշապատ  կամ զհասս նորին, որպէս եւ յաջորդք իւր զայլ եւս գեօղս, բայց ոչ յիշի ոչ նորա եւ ոչ առաջնոյ յաջորդացն ` շինութիւնս առնել եկեղեցւոյն կամ  վանացն. թերեւս զի եւ ըստ բաւականին չէն էին. այլ յետ այնր ՚ի կիսոյ  ԺԵ դարու ց ' ԺԷ դար, ( յորում նախ երկու տոհմք Թուրքաց ` Սեաւ եւ Սպիտակ  Ոչխարաց անուանեալք, որոց մարդ էր տեղին, յետոյ Պարսք եւ Օսմանեանք ), հարկ է թէ ոչ սակաւ անշքեցին  եւ տագնապեցուցին զաթոռն եւ զշինուածս նորին, բայց զի յաւուրց անտի  Թովմայի Մեծոփեցւոյ  զԱռաքէլ Դավրիժեցի ` զամս 200 չեկաց կամ չմնաց մեզ պատմիչ ազգային, անգիտանամք եւ զանցս տեղւոյս, որպէս եւ զայլոց բազմաց, մինչեւ ՚ի սկիզսն ԺԷ դարու ` յաւուրս աշխարհակալութեան Շահաբասայ, որ հանդերձ այլովք ` եւ զնահանգն Այրարատայ ` կաթողիկոսական աթոռովն ` էարկ ընդ իշխանութեամբ իւրով, մինչեւ ընդ ծանր ծանր պարտուք ընկճեալն էր, եւ յայն  սակս կաթողիկոսունք օգնականս իւրեանց կացուցանէին  համապատիւս եւ համակիրս, եւ երբեմն եւ հակառակորդս, որպէս յայտ է յանցից վերջին զոյգ կաթողիկոսացն  Դաւթի եւ Մելիքսեդեկի, զոր պատմէ Առաքէլ, որք եւ ( որպէս եւ յաջորդիւրեանց Սահակ ) ստիպեցան հրաժարեալ յաթոռոյն  կամ յօտարութեան դեգերել եւ վախճանել. մինչեւ կացուցաւ հասարակաց հաւանութեամբ Մովսէս Գ Սիւնեցին, յամի 1629, այրն խոհական որ ՚ի սակաւ ամս հայրապետութեանն  ( իբր 3 1/2) զերծոյց զաթոռն ՚ի պարտուցն, եւ սկսաւ եւ արար բազում նորոգութիւնս եւ շինութիւնս յեկեղեցւոջն եւ ՚ի վանսն, նմին արժանաւոր հետեւողք գտան եւ անմիջական յաջորդքն Փիլիպպոս Ա եւ Յակովբ Դ, գրեաթէ նոր ՚ի նորոյ կանգնելով զամենայն շինուածսն, եւ զթերին լցին կամ փոխեցին յետագայք նոցին ` Եղիազար, Նահապետ, եւ յաւէտ Ղազար եւ Սիմէոն. եւ գրեաթէ հարիւր յիսուն ամ տեւեաց (1629 - 1780) բովանդակ եւ կարեւոր շինութիւն Էջմիածնի. առ որովք յաւելուածս եւեթ համարելի են յետագայիցն շինածք ` դար մի եւս ցաւուրս մեր, յորում այժմեան կաթողիկոս Տէր Մակար ձեռն արկ նոր նորոգութեան կաթողիկէին եւ մասին ինչ վանացն: