Այրարատ

123. ՔԱՍԱՂ ՎԻՃԱԿ - ՇԱՐԱՊԽԱՆԷ

Բարձրավանդակ  աղբերավայրք  Քասաղ գետոյ `  օժանդակելոյ ՚ի վտակաց ` որք յահեկէ ՚ի լերանց  Բամբակայ եւ որք յաջմէն յԱրագած լեռնէ, որքան գեղագիտակք եւ զուարճալիք են բնութեան տեսարանօք, այնքան եւ տխրականք ` յոլովութեամբ աւերակ եւ ամայի գիւղորայից, յորոց չտաք եւ այլազգի  անուանս կրեն արդ, բայց տակաւին երկու դարուք յառաջ լսէին ազգային անուանքն, ըստ բանից Զաքարիոյ պատմչի. որում ` երէց ոմն Վարդան անուն ՚ի Վարդաբլուր գեղջէ  Նգայ, արուեստիւ քարահատ. « զամենայն անուանս Ապարանու գեղօրէիցն ասաց հայերէն. եւ ես գրեցի » ասէ. այլ աւա՜ղ, զի ոչ աւանդեաց զայնոսիկ ՚ի պատմութեան իւրում, այլ ըստ ըստ դիպաց սակաւս ոմանս յիշէ նա, որպէս եւ այլք, յորոց հաւաքին տասն կամ երկոտասան հայանուն գեօղք. բայց եւ ՚ի նոցունց ` սակաւուց միայն յայտնի են գիրք, զորս յիշեսցուք ՚ի կարգի տեղագրութեանս, իսկ զանյայտսն յետոյ ուրեք կամ ըստ պատեհի, որպէս եւ ահա գրեալդ Վարդաբլուր, թերեւս իցէ կոչեցեալն Քիւլլիւճա ( իբր Կիւլլիճէ ), գիւղատեղի ամայի ՚ի վերնակողման վիճակիս, յաջմէ կամ յարեւմտից  գետակին ` զոր մարթ է սկիզբն համարել Քասաղայ, եւ հուպ յելից կուսէ ` Ճանկի-թեփե լեռնաբլրոյ, յոր անուն կայ եւ հանգրուան ՚ի Հր. Քիւլիճայ եւ գրեաթէ կից  նմին, Ճանկի կամ Ճանղու անուն, ուր եւ աւերակ կարաւանատան. մարթ է ՚ի սակս բարձրութեան տեղւոյն ` Վարդաբլուր  կոչեցեալ գեղջն:

Ի գլուխ վիճակիս ` ՚ի ստորոտս լերանց անջրպետաց Բամբակայ  Տաշրաց ` յարանուն նմին կան տեղիք, որպէս Բամբ գեօղ ` հիւսիսագոյն ամենայն շինից. յորոյ արեւելից չորիւք մղոնոք հեռի ` ամբառնայ Քեմերլի: Բամբ լեառն յիշեալ, եւ իբրեւ փարսախաւ  ՚ի Հր. սորին միւս եւս գեօղ ` Քրդի Բամբ. հաւանելի է ՚ի սոցունց  ածանցել անուան Բամբակայ  վիճակի Գուգարաց աշխարհի:

- Ընդ մէջ Բամբայ յԵլ. Հր. եւ Քրդի Բամբայ ՚ի Հս. Մ. կայ Մունճուխլու գեօղ, ՚ի ստորոտս Քեմերդաշ  լերին. եւ մղոնաւ տարակաց ՚ի սմանէ ՚ի հարաւոյ կուսէ ` Քեշիշքենտ: - Յարեւելից կուսէ յիշեցելոց գիւղիցս  եւ յահեկէ գետոյն ` կան հանգրուանք կամ գիւղատեղիք  Չեվիրեն - քերաքմազ, մերձ ՚ի Քրդի Բամբ, Գուրու պօղազ, Ճաճարիս, որ է Ճարճակիս յիշեալ ՚ի Զաքարիայ Սարկաւագէ, յորոյ բնակչացն յիշէ զՄարգարե, եւ զԹորոս փոքրաւոր մաքսաւորաց Քասաղայ, որ ոչ առնոյր սակ զարմտեաց եւ զգինւոյ Յովհաննավանից, ( զի թեմ սորա համարէին գեօղքդ ). եւ որդի Թորոսի Տէր կիրակոս եպիսկոպոս, առաջնորդ կարգեալ Տեղերու վանաց ` գրով ետ հեղինակին  զգիտելիսս: - Սոցին մերձաւոր թուի եղեալ Խոտավիտ ( գուցէ Խստահովիտ ) գիւղ, յորմէ էր հայրենեօք Թորոսդ այդ « այր շատագէտ եւ ճարտարախոս »: - Ի հարաւոյ Ճարճակիսայ եւ հայաբնակ Մելիքի գիւղ կամ Մելիք-քենտ ըստ Թուրքաց, աւելի քան 40 տամբք եւ Ս. Յովհաննէս  եկեղեցեաւ: - Ի Մտ. սորա եւ գետոյն ` Մեծ եւ Փոքր Ճամուշլու ( գոմշուտ ) հանգրուանք կամ գեօղք ամայիք, որպիսի է եւ ՚ի Հր. նոցին ` Քօնտօղսաղ կամ  Քօնտակսըզ: - Յարեւմտից կրկին Ճամուշլու գիւղից ` ՚ի գետափակ կղզիացեալ տափարակ երկրի, ուր են գեօղքդ, նշանակի եւ բոլորափակ  ընդարձակ տեղի մի, որպէս հին պարսկային խրմահատ  փոսոյ, ոչ գիտեմ յորպիսի նշանակէ. քանզի ՚ի մերում պատմութեան ոչ յիշի հին Պարսից պատնէշ բանակի բոլորել ՚ի գաւառիս, այլ միայն ՚ի սկիզբն Ժ դարու գտանեմք դէպս ինչ ՚ի սմին հանդիպեալ, որում թերեւս պատշաճիցի նշմարդ. եւ է պատերազմն  որդւոց Սմբատայ Ա. զորս յոստանէ իւրմէ յԵրազգաւորաց Շիրակայ ` առաքեաց ընդդէմ Յուսփայ եւ նիզակակցի նորին Գագկայ  թագաւորեցելոյ, առ ՚ի « զգուշանայ ՚ի ճանապարհացն: Իսկ նոցա չուեալ եկեալ հասեալ ՚ի Նիգ գաւառ, տեսին զի ճամբար այլազգեացն  բունեալ դադարեալ էր ՚ի հվիտս  հարթայատակ  վայրի միոջ, առ ստորոտով լերինն », զորոյ չասէ պատմիչն ( Յովհան կաթողիկոս ) զանուն, եւ մարթ  է զԱրագած  համարել, իբրու աշխարհածանօթ լեառն. զի ՚ի հիւսիսային  ստորոտս նորին է խրամդ, եւ ՚ի հարաւային ստորոտս Ճանղու լեռնակի. իսկ այլ պատմիչ  ( Ասողիկն ) առանց այլոց նշանակի զանուն տեղւոյն աւանդէ Ձկնավաճառ կոչիլ, որ արդ անծանոթ է ամենեւին  անդ « ՚ի մարտ պատրաստեցան ( արքայորդիքն ), ոչ գիտելով զնենգութիւն զօրաց իւրեանց բնակչաց Ուտի գաւառի, որ են Սեւորդիք: Անդ ապա Աշոտ եւ Մուշեղ նախ ինքեանք իսկ անցեալ յասպարիզի շահատակեալ  առաքինանային, եւ բազմահանդէս քաջութեամբ հատեալ ըզռազմ պարուց նոցա ` զմիմեամբք  արկանէին. իսկ իբրեւ խոր խոցեցաւ պատերազմն, եւ ասպատակն խառն ընդ միմեանս հարան, յանկարծակի ապա զօրն Ուտէացի ընդ կրունկն դարձեալ ` ըստ նենգապատիր խորհրդոցն », եւ այլն, պատճառօք եղեն եւ Աշոտոյ ` որ յայնմ կողման էր ` ընդ կրունկն  նհանջելոյ, եւ  եղբոր իւրոյ Մուշեղոյ քաջութեամբ գերի անկանելոյ, որ եւ յետոյ դաւաճանութեամբ գեղակուր եղեւ:

Յեզր արեւելեան գետակին ` որ զկղզիաձեւս գործէ ` կայ  Տիւզ-քենտ գիւղ  Թաթարաց: Ի Հր. նորա մերձ յակունս ջրոյն եւ ՚ի ստորոտս Արագածու ` ա ' յլ գեօղ Թաթարաց ` Կիւզէլ-տէրէ: Ի սորա հիւսիսոյ եւ ՚ի Մ. Տիւզքէնտի իբրեւ մղոնաւ հեռի յերկոցուն եւս ` Գըրգ-Տէկիրմէն, առ ափն այլոյ վտակի. եւ ՚ի Մ. սորա երկու մղոնաւ բացագոյն ` ՚ի սահմանս Շիրակայ ` հայաբնակ Կիւզէլ-տէրէ:

Յարեւելից սոցա ամենեցուն եւ ՚ի Հր. նախայիշեալ Քօնտակսըզ գեղջ ` յեզեր Քասաղայ կայ Մէրագ գիւղ. եւ ՚ի Մ. Հր. նորին ՚ի լեռնոտին Արագածու ` Տամակիրմէզ կամ Տանա-տամա կիւրմէզ, ( այսպէս կոչեցեալ ` իբրու թէ այնքան գիրացեալ ստուարանան արջառք կողմանս ` մինչեւ չկարել ընդ դուռն եւ ընդ երդ մտանել ), իբր 10 հայաբնակ տամբք, եւ Ս. Սահակ անուն եկեղեցեաւ: Ի Հր. սորին աւերակ Պէլէսլի գեղջ. երկոքին եւս առ փոքու վտակի, որ սակաւուք ՚ի ստորեւ ՚ի Հր. Մէրադայ ` խառնի ՚ի Քասաղ. եւ սորա ցայս վայր ընկալեալ երկուստեք ՚ի լերանց տասնիւ չափ վտակս ` գետանայ, եւ սակաւ մի ընդ արեւելս  խոտորեալ ` դառնայ խաղայ մինչեւ ՚ի սպառ ընդ հարաւ: