Այրարատ

71. ԳԱՐԱԳԱԼԷ. ՁՈՂԿԵՐՏ. ՇԱՏԻԿ

Միւս եւս տեղի ամուր եւ նշանաւոր թերեւս քան զՍուրմառի, եւ ՚ի նման գիրս առ Երասխայ, երկու մղոնաւ ստորեւ քան զնա, եւ ՚ի դժուարագոյն եւս կայս, յանկեան հրաբղխային հերձոտեալ առապարի ` է անուանեալն Գարագալէ ` վասն սեւութեան քարանց շինուածոյն. բերդ չափաւոր մեծութեամբ կառուցեալ ՚ի գլուխ խանձակոյտ բլրակի ՚ի խաղս Երասխայ, ուր ձիգ սիւնաձեւ երեւին պասալտք, եւ անձուկ ցամաքաւ ՚ի հարաւոյ կուսէ կցի ընդ քաղաքաւանին. ուրանօր եւ երկու հզօր աշտարակք կառուցեալ էին ՚ի պաշտպանութիւն. կան բազում աշտարակք եւ զպարսպօքն, այլ արձանագիր կամ այլ ինչ շինուած երեւելի ոչ գտաւ: Երասխ եւ խորաձորք յերից կողմանց պատսպարէին զբերդն, եւ յանձուկ ցամաքակողմանէն պարիսպքդ, շինեալք կոփածոյ չեչոտ կարմրագոյն պորփիւր քարամբք եւ սեաւ խանձաքարիւ, կարի վայելուչ եւ ճարտար, յորս գոն ուրեք ուրեք եւ խաչվէմք: Մասն մի պարսպացն նորոգեալ է ՚ի յետին ժամանակս ` խոշոր քառակուսի սեաւ խանձաքարամբք, զուրկք ՚ի վայելչութենէ հին շինուածոյն: Ի ստորեւ աւանին երեւին տեղիք այգեաց եւ հնձանաց լքելոց ՚ի վաղուց թէպէտ եւ մինչեւ ՚ի ժամանակս պատերազմին Ռուսաց ընդ Պարսից ` յետինքդ բնակէին անդ. որոց վկայեն եւ արձանագիրք գերեզմանաց նոցին, առ երի հին գերեզմանաց Հայոց խոյաձեւից եւ այլոց տարազուց, յորոց միջի եւ երկոտասանակողմն շիրիմ սրագմբէթ ( Թ. 44) կարմրախայտ քարամբք կոփածոյիւք: Ի քննել Տիւպուայ ճանապարհագրի զվայրս ( յ՚ 18 մարտի 1834), գերդաստանք ինչ Հայոց դեռ այն ինչ մտեալ էին բնակել աստ ՚ի տունս լքեալս ՚ի Պարսից. յիշէ եւ աղուական իմն, զի ցուցին նմա ծառ մի ` ընդ որով ասէին նստեալ Յովբայ ` ՚ի գալ առ նա բարեկամացն: - Առ երի աւերակաց բերդաւանիս յեզր Երասխայ, նշմարին եւ մոյթք կամըրջի արկելոյ անդ ՚ի վաղնջուց ժամանակաց հետէ:

Այս ամենայն մնացուածք եւ նիշք հոյակապ, հզօր եւ ընդարձակ շինուածոց ` յայտ առնեն զի հին եւ մեծ շէն էր տեղին, զոր ` արդ յիշեալ ուղեւորդ ` ոչ գիտեմ ուստի ազդ առնել ` Տիգրանակերտ քաղաք ասէ աներկբայաբար. ա ' յլ ոմն համարի կամ զԱրտագերից բերդ կամ զԱրշատ յիշեալ ՚ի Ստրաբոնէ. եւ այլք համարին դաստակերտ մի Երուանդայ, զի մերձ կան ստուգապէս շինուածոց նորին ՚ի հանդիպոյ կողման Երասխայ. իսկ ես հաւաստի համարիմ զՁողկերտ աւան, զոր ընդ արքունի ձմերոցս եւ կայանս զօրաց Արշակունեաց մերոց թագաւորաց ` թուէ Եղիշէ ընդ առեալսն եւ աւերեալս յուրացելոյն գնդէ ՚ի Վասակեանց: Ի բժշկարանս մեր, եւ յառասպելախառն պատմութեան Համասփիւռ ծաղկան ` Ձորակերտ կոչի, ուր եւ ասի վասն այնր ծաղկան, ( որոյ սեփականագոյն վայր ցուցաւ յԱյգորդն Բասենոյ էջ 18), եթէ, « Եւ այլք ասացին ` թէ գտանի ծաղիկն ՚ի Սուրմարի, ՚ի գեղն որ կոչի Ձորկերտ. ե ' րթ, փորեա չափ տեղի եւ գտանես զնա »… եւ յաւելու բանահիւսն ՚ի դիմաց մեծի Համարողին Շիրականւոյ, եթէ « Ասաց Անանէ. Ես գտայ ՚ի Ձողկերտ, եւ չարն փորձեցի. երանի՜ է նմա որ զբարին գործէ ( փորձէ )»: Բուսաբանք գտին եւ նշանակեն ՚ի կողմանս յայսոսիկ զՀամասպրամն Lychnis ( Թիւ 46). նոյն ա՞յս իցէ արդեօք հրաշակերտն այն Համասփիւռ: - Չիք ՚ի Սուրմառի քան զայս տեղի պատշաճ եւ ըստ մերձաւորութեան եւ ըստ ամրութեան ` լինելոյ յիշեալդ Ձողկերտի. որում եւս փաստ հաւաստի ընծայէ յառաջ յիշեալ տապանագիր Պարոն Փաշայի որ ՚ի Կողբ ( էջ 120), որոյ փափաքելի է բուն հայերէն եւ ստոյգ ընթերցուածն, յորում ասի զնմանէ եթէ ընդ կնոջ իւրում Խորիշահ խաթունի գնաց ՚ի Նորակերտ եւ սպանաւ ՚ի դարանամտից. թարգմանողն տարակուսի վասն տառի թուականին Կ իցէ եթէ Ն. եւ ես ընդ վերծանութիւն սկզբնատառի անուան տեղւոյդ երկմտեալ ` ընթեռնում Ձորակերտ. ոչ միայն զի չիք Նորակերտ տեղի նշանաւոր ՚ի Հայս, բայց յաննշան գեղջէ միոջէ Երնջակայ, այլ զի ` եւ որպէս երեւի ` կողբացին երթայր առ իշխան ոք այլազգեաց, եւ հարկ էր նմա առ մերձաւորն երթալ. եւ նոյն իսկ թաղումն նորա ՚ի Կողբ ` ցուցանէ զի ոչ ՚ի հեռի ուրեք վայրի սպանաւ: Այսքան շատ լիցի առ ՚ի մէնջ վասն տեղւոյդ. պատահելոցն նմին թողլով ոչ միայն ստուգել զայս, այլ եւ յիշատակս հնութեանց վերայայտնել. զի ոչ միայն ՚ի վերոյիշեալ նշանակացդ ցուցանի տեղւոյն մեծաշնորհութիւն, այլ եւ ՚ի պատուոյ պայազատաց Ձողկերտի. քանզի ընդ բարձակալ իշխանս կամ տոհմս թագաւորութեան Հայոց ` յիշին եւ Ձողկերտեայք, եւ ոչ ընդ յետնագոյնս. թերեւս զայս նշանակիցէ եւ որ յարքունի զօրաբանակին Ցողկեպան գրեալ է. եւ բաժին նորա է 100 այր. որ թէպէտ նուազ թուով, այլ յառաջադէմ կամ ընդ յառաջադէմսն ցուցանի ՚ի գաւառիս Ճակատուց, եւ միակ յիշատակեալ նահապետութիւն ՚ի սմա:

Առ Սուրմառեայ եւ Ձողկերտի արժան է յիշել եւ զմիւս եւ զմիակ եւս շէն նշանաւոր ՚ի գաւառիս, որոյ դիրք եւ տեղին որպէս եւ անուն ` այժմ անյայտ է, եւ է Շատիկ բերդ. զոր նախ Սմբատ Բ ( Տիեզերակալ ) գրաւեաց ՚ի բաժնէ ժառանգութեան հօրեղբօրն իւրոյ Մուշեղայ ` թագաւորի Կարուց, այլ ՚ի գալ սորա ՚ի վերայ իւր ` նիզակակցութեամբ եւ բազմութեամբ զօրաց Դաւթի Կիւրապաղատի Տայոց, « զամրոցն անդրէն ՚ի ձեռս նոցա տուեալ ` խաղաղութիւն հաստատեն »: Երկրորդ անգամ Սմբատ Գ ( Յովհաննէս ) նոյնպէս գրաւեալ էր ՚ի բնիկ ժառանգէն, որ բողոքեաց առ Գէորգի թագաւոր Ափխազաց, « թէ Շատիկ իմ բնական տեղի է ` զոր անիրաւաբար տարաւ յինէն Սմբատ ». եւ Գէորգի զօրս առաքեալ յանկարծուստ ՚ի վերայ նորա ` ըմբռնեաց եւ « ետ ունել ՚ի պահեստի. եւ ապա առեալ երիս բերդս ` արձակեաց զնա »: Յայտ ուրեմն է զի Շատիկ սահմանակից էր Շիրակայ կամ ՚ի սահմանս Երասխաձորոյ. ուրանօր կշիռ ՚ի Հս. Սուրմառոյ եւ հազիւ իբր փարսախաւ հեռի, եւ մերձագոյն ՚ի Խաչ-տաղ ` նշանակի բարձրաւանդակ մի Դեատիկ-թէփէ անուն, որ մերձաւորութեամբ կոչմանն եւ դրիցն ` թուեցուցանէ եւ զնոյնութիւն Շատկայ: