Այրարատ

65. ՃԱԿԱՏՔ

ՍԱՀՄԱՆԱԿԻՑ եւ սահմանախառն Երասխաձորոյ կամ Արշարունեաց ՚ի մտից եւ հիւսիսոյ, յայսմ կողմանէ եւս եւ Շիրակայ, նախագրելոց գաւառաց Այրարատայ, ՚ի հարաւոյ ` լերամբք անջրպետօք Երասխայ եւ Եփրատայ կամ գաւառօք Բագրեւանդայ եւ Կովովտի ` սահմանեալ, ՃԱԿԱՏՔ, յարեւելից ձգի անորոշ սահմանաւ յՈտս երկոցուն աւագ լերանց Հայոց, Մասեաց եւ Արագածու, կամ բնիկ գաւառին Այրարատու. զի յայսմ կողման գոյ միջոց դաշտավայր ընդ մէջ լեռնոտանցն եւ երկրին Ճակատուց, եւ ՚ի դաշտագետնի անդ գծեալ էր ՚ի հնումն ` արեւելեան սահման գաւառիս. զոր արդ ոչ կարեմ նշմարել. մանաւանդ զի գետն Երասխ ՚ի հարթ եւ ՚ի թոյլ յատակի անդ ճապաղեալ է ՚ի բազում հունս, եւ բազում անգամ թուի փոփոխեալ եւ փոփոխել զգնացսն, մերթ զմի եւ մերթ զմիւս թողեալ ցամաք վասն որոյ հաւանօրէն իմն մինչեւ ՚ի ճապաղսն անդ համարիմք ՚ի տեղագրութեանս ` զարեւելեաան սահման Ճակատուց, եւ ըստ հարաւոյ արեւելից ` նոյնպէս հաւանօրէն ` ՚ի Գալֆալու գեղջէ ` որ նշանակի ՚ի հարաւային ծայր ճղատեալ ջուրցն, իջուցանեմք զգիծն ՚ի հարաւ ընդ լեռնային երկիր, ըստ ուղղութեան վտակին Զօրայ մինչեւ ՚ի Չէնկիլ լեառն ` որ ՚ի սահմանս Կոգայովտի:

Մեծ մասն երկրին լեռնակուտակ է, մանաւանդ յարեւմտից եւ ՚ի հարաւոյ ` բարձրաբերձ լերինք պարսպեն զայն. բղխելով զվտակս առատացուցիչս  Արածանւոյ. ՚ի մէջերկրայս նշանաւոր լեառնէ է Բարդող. Թաքեալթու ըստ Թուրքաց, եւ յարակից նմին յարեւմտից կուսէ Գապագ-թեփե. եւ բարձրն ` Փարլու կամ Փերլու. 3245 Չ. ընդ մէջ արեւմտեան հարաւային սահմանածայրից: - Իսկ գետք յարեւմտից սկսեալ են նախ, Թեզեկճի, որ ձեւէ զարեւմտեան սահմանն, եւ ՚ի հիւսիսոյ յելս դարձեալ թափի յԵրասխ, կոչելով Զաղարան ՚ի ստորին մասինն: - Թանտուրեկ ` ՚ի համանուն լեռնէ ` որ յանկեան անդ հարաւային արեւմտեան սահմանին. սակաւ մի ընդ արեւելս ընթացեալ, ապա դառնայ ՚ի հիւսիս եւ թափի յԵրասխ,  կոչելով ՚ի ստորին կողմանն ` որպէս կարծեմ ` Օղրուճա յանուն գեղջ միոյ, թերեւս եւ յանուն Բառնաուտ գեղջ գլխաւորի, առ որով անցանէ: - Հզորագոյն է քան զսոսա գետն ` որ ընդ մէջ Կողբայ եւ Սուրմառոյ թափի յԵրասխ ` հանդէպ Շահվարուտայ, ընկալեալ  յաջմէն ` յարեւելից ` զԱգարակ, զեկեալն ՚ի հարաւային սահմանաց, զխառնուրդ Թաշլուճան եւ Սինեկ գետակաց ` իջելոց ՚ի համանուն լերանց յԵլ. եւ ՚ի Մ. լճին Գայլատուայ ( Պալըգ կէօլ ). իսկ յահեկէն ընդունի զԳարապուլագ կամ Գըրքպուլագ  եւ Գարագաշ վտակս. եւ յետ խառնըրդոց ամենեցուն սոցա ` վարարեալ կոչի Չնչաւատ կամ Վարդամարգ: Յարեւելակողման երկրին ոչ նշանակին աղբերք ջրոց եւ ընթացք բազմախուռն վտակաց ճապաղելոց ` զոր վերագոյնդ յիշեցաք, բայց միայն Աճի շայ, որոյ օժանդակ է Չիչեկ: Են ուրեք ուրեք եւ լճակք, այլ յոյժ մանունք, եւ գլխաւորքն  յարեւմտակողման  երկրին:

Բայց նշանաւոր ՚ի բնական երեւոյթս  եւ կազմութեան երկրին քան զամենայն ` են աղուտ լերինքն եւ ջուրք, զորոց ՚ի ստորեւ ՚ի միջագէտս  Վարդեմարգայ եւ Ագարակայ ` գետինն կոչեցեալ Գայանլու:

Ի վաղեմի պատմութեան մերում չունի ինչ նշան մեծութեան գաւառս Ճակատուց, եւ ոչ է յայտ յումէ եւ յինչ սակս այսպէս կոչեցեալ, եւ ոչ իշխանք կամ նահապետք ճանաչին նմին. եւ զի սահմանաւ անձուկ եւ ՚ի մեծամեծ գաւառաց շրջապատեալ է, թուի միոյ ՚ի տերանց կամ տոհմից նոցին վիճակեալ ` մանաւանդ թէ արքունի ոստանին, զի առ երի կայ Այրարատայ, որպէս նշանակեցաք ՚ի սահմանագրութեանն. եւ ըստ նախնի հաւատարիմ գրչի ` վկայի մասն իսկ լինել նորին. զի Կորիւն ` զուսումնակից իւր Եզնիկ ` ասէ լինել « Այրարատեան գաւառէ ` ՚ի Կողբ գեղջէ ». եւ զԿողբ գիտեմք ՚ի Ճակատըս գոլ, ըստ յետնոց: Դարձեալ, ՚ի սկիզբն ԺԱ դարու Անանիա եպիսկոպոս ` կոչի միանգամայն Արշարունեաց եւ Ճակատուց եւ Այրարատայ եպիսկոպոս. իսկ առանձինն զատ ՚ի սմանէ ոչ յիշի այլ եպիսկոպոս. բայց ՚ի կէս ԺԷ դարու եպիսկոպոս մի Կողբայ, որ եւ յայտնի գլխաւոր չէն գաւառին գոլ. զի եւ ՚ի միջին եւ ՚ի յետին դարս ` լռեալ ՚ի սպառ անուան Ճակատուց ` երկիրն յերկուս վիճակս տրոհեալ երեւի ՚ի Կողբ եւ ՚ի Սուրմառի. իսկ ՚ի նորագոյն ժամանակս եւ արդ իսկ ընդ տէրութեամբ Ռուսաց ` բովանդակ երկրին հանդերձ  մասամբ ինչ Մասեաց ոտին ` համարեալ է գաւառակ մի յանուն Սիւրմէլի ( Սուրմառի ) եւ յերկուս վիճակս բաժանեալ ՚ի Սուրմառի ` 50 գիւղովք եւ ՚ի Տէրէքէնտ-Բարչենիս ` 54 տաճարաբնակ  կամ Թաթարաց գիւղովք. այլ եւ յետինս ըստ կրկին անուանցն յերկուս առանձնակ  գեհս զատուցեալ, Տէրէքէնտ յարեւմուտս 28 գիւղովք: Բարչենիս յարեւելս ` քսան եւ վեցիւք: - Արդ եւ մեր փոքր ՚ի շատէ այսմ հետեւեալ բաժանման ` տեղագրեսցուք, սկսեալ յարեւմտեան գետահովտաց, արտաքոյ թողլով զարեւելեան մասն վիճակին Սիւրմէլեայ, զի յայտնապէս հնոյ գաւառին Մասեաց-ոտին պատկանի եւ ոչ Ճակատուց: