Այրարատ

155. ՊՈՐՏԻԿ. ԲԵՐԴԿԱՆՑ

Թէպէտ գրեաթէ առ պարսպօք Այրիվանից յարեւելից կուսէ քերելով անցանէ  դեռաբուղխ Ազատգետ, այլ ՚ի վաղ ժամանակաց ստորերկրեայ  ագուգայիւք բերեալ էր այսր ջուր ` ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ ` յաղբերէ  կամ ՚ի վտակէ փոքուէ, որ թափեալ յաւազանէ յաւազան եւ անցեալ զառաջեաւ գլխաւոր բնակարանաց ելանէր ընդ պարիսպն յարեւելից կուսէ ` քարեղէն  խողովակօք, եւ ոռոգեալ զպահէղն ` թափէր ՚ի գետ անդր. այլ յետոյ ՚ի խանգարել ագուգայիցն ` ՚ի բուն ՚ի գետոյն սկսան բերել ջուր ընդ արեւելեան դուռն պարըսպացն ՚ի պահէզ անդր: Աղբիւր այն յիշեալ որ առ Արդիզ գիւղիւ բղխէ, իբր կէս մղոնաւ ՚ի հարաւոյ վանացն խառնի ՚ի գետն եւ է անշուշտ Պորտկան աղբիւրն, զի յարտաքին անկեան անդ վտակին եւ գետոյն ` կայ Պորտիկ գիւղ, այն որ յիշի ՚ի զրուցախառն պատմութեան Գետարգել Նշանին, եթէ մեծն Ներսէս երբեմն գնացեալ եհաս ՚ի յԱյրնվանս … եւ զայնու ժամանակաւ անդ կայր Սուրբ Նշանն Սեղբեստրոսի, եւ եղեւ յաւուրս պենտեկոստէին ելին ՚ի թափոր խաչի, եւ աւետարանաւ, սուրբ հայրապետն եւ ամենայն միաբանքըն ՚ի նմին ժամու ազգ եղեւ նոցա թէ գունդք աւազակաց թագուցեալ կան ՚ի վերայ Աղբերն որ կոչի Պորտկան, եւ խորհեալ են անկանել ՚ի վերայ քահանայիցդ, եւ յաւար առնուն զսրբութիւնսդ: Յայնժամ սուրբն Ներսէս ել ՚ի բլուր մի հանդէպ նոցա, եւ տարածեաց զսոսկալի  սուրբ Նշանն ընդդէմ նոցա եւ ասաց: Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, որ ՚ի ժամ կամաւոր խաչելութեան քո զերկիր չարժեցեր եւ զվէմս պատառեցեր, եւ այժմ ՚ի ձեռն սրբոյ Նշանիս ` շարժեալ պատառեսցին  քարինքն այնոքիկ ՚ի ներքուստ, եւ ծածկեսցեն զնոսա: Եւ նոյնժամայն ել հողմ ուժգին ՚ի սուրբ Խաչէն, եւ եհար զբարձրութիւն քարանցն մեծաւ պատմամբ, որ փլաւ ՚ի վերայ նոցա եւ ծածկեաց զնոսա: Եւ յայնմ օրէ մինչեւ ցայս որ ` դեռ եւս սորեն ՚ի քարանց անտի եւ ՚ի վայր հոսեն մանր խիճքարն եւ աւազն: Զոր տեսեալ եղբարցն ` փառաւոր առնէին  զԱստուած երկրպագելով սուրբ Նշանին »: - Անունըդ Պորտիկ ` որպէս եւ ցարդ կոչի ` աղաւաղեալ է ՚ի Բերդականց գեղջէ որպէս գրէ Յովհ. կաթողիկոս եւ այլք ըստ նմանէ, զՍահակայ կաթողիկոսէ Ձորոփորեցւոյ, որ մայրենեօք էր ՚ի գեղջէ աստի Մաղաղայ, այլ գրիչք պէսպէս գրեն, եւս եւ Բերդկայ, Բրդկանց, Բրթըկնոց, որպէս եւ այժմու գրիչք յաշխարհացոյցս եւ ՚ի ճանապարհագիրս ` Պուրտիւկ, Պուրտիդ (Bourdit) եւ այլն: Ոչ գիտեմ զսա արդեօք թէ այլ ինչ տեղի հուպ սմին ` մերձ յականս գետոյն եւ ՚ի Գեղարդասար, յԵ, Հր, սորին, ՚ի բարձու սարին նշանակեն անգղիացի ուղեւորքն աւերակս հզոր բերդի միոյ ` Պուրս, Պուրսա կամ Պիրս (Burs Bursa Byrs) կոչելով, եւ այսպէս ասելով լուեալ ՚ի մերձաւոր բնակչացն, որք ասէին եւս պահարան գանձուցն Տրդատայ լինել զայն, եւ զի գրեաթէ համալուր է ձայնդ ` Վաւիրս այ կամ Բաբերբսայ  զոր Ստրաբոն աշխարհագիր յիշէ ՚ի Հս. Արտաշատայ, եւ վկայէ պահարան գանձուց լինել Տիգրանայ Բ, վասն ամրութեան տեղւոյն ճահապէս եւ զնոյն համարին լինել Անգղիացիքդ, յորոց երիցագոյն քննիչն  Մոնդիթեհ ` ասէր յոյժ ամուր տեղի եւ մեծի հնութեան հետո ունել: Նշանակի ՚ի մեծ աշխարհացուցի Ռուսաց եւ գեօղ մի ՚ի Հր. Ել. Գառնոյ երեք կամ չորս մղոնոք հեռի, ՚ի գետակիցս արեւելեան  առաջից Ազատայ ընդ այլոյ օժանդակի միոյ, Պայպուրդ անուն, որ մերձագոյն եւս է անուամբ Ստրաբոնեա h բերդին. եւ հաւանելի է միոյ յերկոցուն սոցա լինել գանձարան Տիգրանայ եւ Արտաւազդայ Արշակունեաց, յառաջ քան զփրկչական թուականն. այլ փափաքելի է կարեւոր քննութիւն վայրացն, որպէս եւ տեղւոյ միւս ամուր բերդի Ոլան զոր ընդ վերնոյն յիշէ Ստրաբոն: - Յարձանագրի տաճարին ` Պռոշ յիշէ եւ գիւղ մի Բերդաղ ` որ մերձանուն է Բերդակիդ, եւ ՚ի դէպ է մերձ լինել եւ դրիւքն, այլ նոյն թէ զատ ` ոչ գիտեմ: Ի հարաւոյ Պորտկան գեղջ եւ հուպնմին առ գետեզերկայ Ալիմերտան փոքրիկ գիւղ, եւ ՚ի հանդիպոյսակաւուք եւս ստորեւ յիշեալդ ՚ի վեր անդր կալուած վանացն ` Գողթ կամ Կոխդ գիւղ, յորում են իբր 15 տուն Հայք. յառաջն լոկ պասկաբնակ էր, եւ որպէս ՚ի դարուց հետէ եւ այժմ սեփական կալուած է Այրիվանից: - Ի Հր. եւ հուպ սմին ` կայ փոքրիկ գեօղ մի եւս յարանուն Կեխգ, թաթարաբնակ 7 կամ 8 տամբք: